Duszan Jurkowicz – słowacki Strażnik Wiary Przyrody (1868 – 1947)

Opublikowano przez

Odebrano nam nasze kapiszty, kąciny, kaplice, kapliczki, kościoły, świątynie, święte gaje, odebrano raj-rajec i naw piekło, odebrano nam także smętarze. Jednak żył kiedyś pewien Strażnik Wiary, który sprawił, że duch słowiańskich  smętarzy i żalników nie przepadł w pomroce dziejów. Można owe skupiska naszych zmarłych, naszych dziadów oglądać do dzisiaj, trzeba tylko wiedzieć że są i gdzie są:

Cmentarz wojenny Konieczna-Beskidek

Duszan Jurkovič – Strażnik Wiary Przyrodzonej Słowian (1868 – 1947)

W rodzinie Jurkowiczów od pokoleń dominowało głęboko patriotyczne, słowiańskie wychowanie i tradycje. Jak zwykle w takich razach wszystkie drogi wiodą do … Krakowa i na Morawy.

Jego droga była mocno spleciona z drogami innych Strażników Wiary z Krakowa, tak samo zresztą jak i jego pradziadka Samuela i jego stryja  – pisarza – Jozefa Hurbana. Największą zasługą Duszana Jurkowicza dla Wiary Przyrodzonej Słowian jest ocalenie słowiańskiego stylu cmentarnego i wplecenie stylu harskiego w chrześcijańskie budownictwo sakralne w Karpatach – w Małopolsce (Białej Chorwacji -Harusji), Słowacji, Morawach i Czechach.


 

Dušan Jurkovič

Z Wikipedii

Dušan Samo Jurkovič – jeden z najwybitniejszych architektów słowackich. Urodził się 23 sierpnia 1868 r. w rodzinie ewangelickiego proboszcza, jako piąte dziecko z sześciorga, na pograniczu Słowacji i Moraw w miejscowości Turá Lúka pod Myjavą, powiat Senica, zmarł 21 grudnia 1947 r. w Brezovej pod Bradlom.

Pochodził z patriotycznej słowackiej rodziny – był prawnukiem działacza patriotycznego Samuela Jurkoviča (1796-1873), a jego stryj to słowacki pisarz Jozef Miloslav Hurban (1817-1888).

Luhaczowice według projektu Duszna Jurkowicza

Dzieciństwo. Szkoła

Do dziesiątego roku życia mieszkał w domu rodzinnym, potem uczęszczał do szkoły w węgierskim miasteczku Šamorín. Następnie zapisał się do niższego gimnazjum w mieście Sopron. Studiował w Wiedniu architekturę – był absolwentem wiedeńskiej Kunstgewerbeschule.

Duszan Jurkowicz – kapliczki drogi krzyżowej w stylu harskim – góralskim

Sylwetka

Był budowniczym, działaczem kulturalnym i społecznym. Interesował się sztuką ludową i prowadził samodzielne badania etnograficzne. Podczas krótkiej praktyki w pracowni architektonicznej w Martinie zafascynowało go mistrzostwo miejscowych góralskich cieśli, wykonujących drewniane elementy konstrukcji budowlanych. Kolejne sześć lat przepracował w pracowni architekta Michala Urbanka w morawskim Vsetínie. Dzięki jego poparciu zaprojektował budowle na Wystawę Krajoznawczą we Vsetínie oraz zorganizował chałupę wałaską (czes. Valašská chalupa) na wielką ogólnokrajową Wystawę Krajoznawczą w Pradze w 1895 r., stając się pionierem muzealnictwa skansenowego.

Żywe zainteresowania folklorystyczne odcisnęły wyraźne piętno na twórczości Jurkowicza, obfitującej w przetworzone motywy ludowe. Wysoka ocena jego dokonań w Pradze przyniosła mu zamówienie na projekty zespołu schronisk turystycznych na grzbiecie Pustevny pod Radgoszczem w Beskidzie Śląsko-Morawskim. Zbudowane w latach 1897-1899 obiekty (Libušín i Maměnka) do dziś wyróżniają się oryginalną architekturą i pieczołowicie zachowanym wystrojem wnętrz. Jedną z kolejnych jego realizacji była Droga Krzyżowa na górze Hostyn koło Ołomuńca (1903), której stacje przypominały góralskie kapliczki. Z innych jego prac warto wymienić budowlę Instytutu Pomologicznego w miejscowości Bohunice (1900-1901), dom regionalny w Skalnicy (1905), willę „U Rezku”, przypominającą styl zakopiański, oraz stację kolei linowej w Tatrzańskiej Łomnicy (1935-1937). Interesującym przykładem twórczości Jurkowicza jest jego własna willa wzniesiona w Brnie Žabovřeskach (1905-1906), która jest wyjątkowym przykładem syntezy twórczości ludowej z aktualnymi trendami wiedeńskiej moderny i wzorami brytyjskimi. Wiedeński geometryzm widoczny jest również na plakacie z „Wystawy architektury i przemysłu artystycznego”, jaką Jurkowicz zorganizował w swej willi z okazji jej ukończenia.

Cmentarz nr 11 w Woli Cieklińskiej autorstwa Duszana Jurkowicza

Działalność w Oddziale Grobów Wojennych C. i K. Komendantury Wojskowej w Krakowie

Bardzo ciekawy epizod wiąże Duszana Jurkowicza z Polską i Beskidem Niskim podczas I wojny światowej. Zgłosił się do armii austro-węgierskiej jako jednoroczny ochotnik. W latach 1916-1918 na terenie Beskidu Niskiego został pracownikiem Oddziału Grobów Wojennych C. i K. Komendantury Wojskowej w Krakowie przy dowództwie okręgu wojskowego „Galicja Zachodnia” w Krakowie. Mianowano go kierownikiem, projektantem i nadzorcą budowy cmentarzy wojennych w Okręgu Żmigrodzkim (jednym z dziesięciu w Galicji Zachodniej) z siedzibą w Nowym Żmigrodzie, w którym powstało 31 cmentarzy wojennych. Stał się najpopularniejszą i niekonwencjonalną postacią w środowisku artystycznym skupionym w Oddziale Grobownictwa Wojennego. Zachwyt i podziw budziły, powszechnie uznane za najbardziej udane kompozycyjnie i krajoznawczo, jego rozwiązania projektowe cmentarzy wojennych w całej Galicji Zachodniej.

Cmentarz Wojenny nr 60 – Przełęcz Małastowska

Jurkovič osobiście zaprojektował ok. 35 cmentarzy wojennych. Obok założeń kompozycyjnych i przestrzennych cmentarzy, z upodobaniem projektował również elementy składowe cmentarzy i szczegóły ich wystroju. Zaprojektował m.in. kilkanaście wersji drewnianych krzyży nagrobnych i duże krzyże pomnikowe, pojedyncze oraz w zbiorowe. Jego projekty krzyży były wykorzystane również w innych okręgach cmentarnych krakowskiego Wydziału Grobownictwa Wojennego. Projektował głównie w drewnie, opierając się na rozwiązaniach technicznych stosowanych od wieków przez karpackich cieśli. Zdarzały się również projekty krzyży kamiennych a oraz żeliwnych z palmetową dekoracją (można spotkać je na dwóch cmentarzach: w Nowym Żmigrodzie (Cmentarz Wojenny nr 8) i na (Cmentarzu Wojennym nr 11 w Woli Cieklińskiej).


Dorobek

Twórczość Jurkoviča jest oryginalna i nieporównywalna do dzieł innych projektantów zachodniogalicyjskich cmentarzy wojennych. Głównym czynnikiem odróżniającym Jurkowicza były: inspiracja budownictwem regionalnym oraz fantastyczne wyczucie nastroju beskidzkiego krajobrazu.

Cmentarz nr 60 na Przełęczy Małastowskiej autorstwa Duszana Jurkowicza

Poza zachodniogalicyjskimi cmentarzami wojennymi, do najbardziej znanych projektów Jurkowicza należą (obok wspomnianych wyżej):

  • schroniska górskie Libušín i Maměnka na Pustevnách w Beskidzie Śląsko-Morawskim (1897-1899);
  • projekt przebudowy zamku w Nowym Mieście nad Metują (1908-1913);
  • pomnik nagrobny Josefa Miloslava Hurbana, pisarza i polityka słowackiego (1948);
  • Grobowiec Milana R. Štefánika na skale Bradlo;
  • rekonstrukcja renesansowego kasztelu z przełomu XVI i XVII w. w Spiskim Szczawniku;
  • projekt odbudowy ruin średniowiecznego zamku w Zwoleniu (Słowacja) (1923, nie zrealizowany);
  • budynki zdrojowe (tzw. kolonáda) w uzdrowisku Luchaczowicach;
  • budynek restauracji i towarzyszące, w osadzie Peklo koło Nowego Miasta nad Metują (Czechy);
  • willa doktora Náhlovskiego w Pradze – Bubeneč;
  • sanatorium Kocha w Bratysławie;
  • droga krzyżowa na Hostýně;
  • dom czynszowy w Brnie – ul. Dvořákova 10;
  • Jiráskova wieża koło Náchodu.

Brezová pod Bradlom: grobowiec Milana Rastislava Štefánika projektu Dušana Jurkoviča

Do ostatnich lat życia pozostał twórczy i czynny zawodowo. W celu popierania i umocnienia dorobku kultury i sztuki słowackiej, z grupą zapaleńców utworzył 21 czerwca 1921 r. tzw. Artystyczną Biesiadę Słowacką w Bratysławie. Tę ciekawą grupę artystyczną powołano w celu popierania i umocnienia dorobku kultury i sztuki słowackiej.

Po II wojnie światowej zaprojektował monumentalny pomnik-mauzoleum Słowackiego Powstania Narodowego (SNP) w Kremniczce koło Bańskiej Bystrzycy wybudowany w 1949 r. w stylu przypominającym kamienne cmentarze Dušana Jurkoviča.

 

 

Dušan Jurkovič

 

 

 

Słowacka strona poświęcona Duszanowi Jurkowiczowi.

Dušan Jurkovič patril k úspešným propagatorom ľudového umenia. Kiež by sme sa aj dnes inšpirovali jeho tvorbou, možno by boli naše mestá krajšie

Dielo architekta Dušana Jurkoviča (1868-1947) sa právom považuje za kultúrne dedičstvo celého národa. Jurkovič patril medzi prvých, skutočne úspešných propagátorov slovenského ľudového umenia na medzinárodnej scéne. Už ako začínajúci architekt dokázal veľkú časť ľudového umenia zmapovať a následne pretaviť do umeleckej formy. Vo vrcholnom období životnej cesty rozvinul pôvodne prevzaté architektonické prvky a motívy ľudovej tvorby do charakteristického rukopisu.

Oduševnený vzťah Jurkoviča k hodnotám vlastného národa sa formoval v útlom detstve. Pochádzal z národne uvedomelej rodiny. Bol vnukom zakladateľa slovenského družstevníctva Samuela Jurkoviča a synovcom Jozefa Miloslava Hurbana. Otec Juraj Jurkovič pôsobil ako notár v Brezovej pod Bradlom, kam sa aj s rodinou presťahoval z Turej Lúky. Veľkým citovým prameňom Jurkovičovej tvorby bola matka Emília, dcéra Samuela Jurkoviča.

Dušan Samo Jurkovič sa narodil 23. augusta 1868 ako piate zo šiestich detí. Základy vzdelania dostal v Brezovej pod Bradlom, pokračoval na nižšom gymnáziu v Šoproni. Výtvarný a technický talent mladého Dušana presvedčil rodinu, aby mu umožnila štúdium staviteľstva na Štátnej priemyselnej škole vo Viedni.

Schronisko Jiraszkowa Hata

Básnik dreva

Život vo Viedni bol pre Jurkoviča ťažký. Prišiel sem ako šestnásťročný bez znalosti nemčiny a bez koruny vo vrecku. Stravoval sa vo vývarovni pre chudobných za dómom Sv. Štefana. Štúdiá však položili základný kameň jeho tvorby. Oboznámil sa s modernými názormi na urbanizmus a objavil myšlienkový svet nového smeru architektúry a umenia, ktorým bola secesia. Medzi hlavné ideovo-estetické zdroje secesie patrilo ľudové umenie. Súdobí architekti sa pokúšali vytvoriť národný architektonický sloh podľa charakteristických prvkov ľudového staviteľstva. Zároveň študovali a preberali postupy ľudového remesla. Jurkovič sa jednoznačne prihlásil k tomuto smeru. Pre tvorivé hľadanie podnetov v ľudovom umení a v postupoch ľudového remesla ho motivovali okrem štúdií aj niektoré silné zážitky z mladosti. Jedným z nich bola návšteva ľudovo-umeleckej výstavy v Martine počas školských prázdnin roku 1887. Doslova na celý život ho ovplyvnila krása vystavených ľudových výšiviek, ale najmä drevená veža, postavená slovenským architektom B. Bullom v štýle miestnej ľudovej architektúry.

Po ukončení školy prežil Jurkovič tovarišské roky v projekčnej kancelárii M. Urbánka v moravskom Vsetíne. Zároveň začal svoj vlastný dlhoročný výskum ľudového staviteľstva na severozápadnom Slovensku a moravsko-slovenskom pomedzí. Zaujala ho najmä architektúra Oravy a rázovitej obce Čičmany. Výsledky výskumu využil na Česko-slovanskej národopisnej výstave v Prahe v roku 1895. Podľa jeho náčrtov tu postavili presnú repliku typického domu z Čičmian. Exponát mal veľký úspech a vošiel ním do povedomia odbornej a laickej verejnosti. Neskôr dostal objednávku na prestavbu turistických objektov, takzvaných pustevní, na hore Radhošť na Morave. V projektoch pustevní vynikajúcim spôsobom skombinoval množstvo architektonických prvkov ľudových stavieb do jednotného umeleckého tvaru. Teoretici umenia, ale aj obyčajní turisti, boli krásou pustevní unesení. Za toto dielo si vyslúžil označenie básnik dreva.

Staviteľ Luhačovíc

Domácu aj zahraničnú verejnosť oboznamoval Jurkovič so slovenským ľudovým umením prostredníctvom odborných článkov. Najväčší prínos v tomto smere mala Jurkovičova 14-zväzková práca encyklopedického charakteru Die slowakische Volksarbeit, vychádzajúca trojjazyčne vo Viedni.

Množstvo ľudových motívov z rôznych častí Slovenska a Moravy nájdeme aj v interiéroch spolkového a kultúrneho domu v Skalici. Skalický projekt bol plodom spolupráce D. Jurkoviča s národným hnutím, predovšetkým so skupinou okolo hlasistu Dr. Pavla Blahu. Jurkovič mal úzke vzťahy so slovenským národným hnutím už od študentských čias vo Viedni, keď pôsobil v spolku slovenských študentov Tatran. Veľkým dielom prispel najmä k rozvoju česko-slovenskej vzájomnosti. Pre väčšinu príslušníkov vlastného národa však ostával neznámym a pre vládne úrady Uhorska nepohodlným umelcom.

Bolo smutnou skutočnosťou, že diela, oslavujúce slovenské ľudové umenie, otvorili Jurkovičovi najskôr cestu do sŕdc českého a moravského ľudu. Presťahoval sa do Brna, kde si otvoril vlastnú projekčnú kanceláriu. Brno mu celých dvadsať rokov nahrádzalo rodný kraj. Stal sa žiadaným architektom, tvoriacim projekty pre významné inštitúcie, mestské samosprávy a popredné osobnosti. Medzi týmito dielami vynikal projekt letnej vily pre moravského podnikateľa R. Bartelmusa. Práca na projekte ovplyvnila jeho osobný život. Konzultácie o plánoch vily s dcérou R. Bartelmusa Boženou boli natoľko zasvätené, že skončili sobášom a následným príkladným manželským vzťahom. V rozmedzí rokov1904 až 1907 sa Jurkovičovcom narodili traja synovia – Juraj, Ján a Pavol. Ich otec nechal pre svoju rodinu postaviť pri Brne dom podľa vlastných projektov. Dnes sa radí k jeho najlepším prácam.

Najvýznamnejšie dielo z obdobia pred rokom 1914 venoval D. Jurkovič moravským kúpeľom Luhačovice. Myšlienkou komplexnej prestavby kúpeľov sa zaoberal od roku 1902 až do prvej svetovej vojny. Z rozsiahlej série projektov sa pre byrokratické obštrukcie uskutočnilo iba torzo. Luhačovické stavby však napriek tomu patria ku klenotom modernej českej, ako aj slovenskej architektúry. Predstavujú jednu z najkrajších ukážok česko-slovenskej vetvy európskej secesie.

Jedným z vrcholných období tvorby D. Jurkoviča sa paradoxne stala prvá svetová vojna. Ako architekt musel nastúpiť na vojenskú službu vo funkcii projektanta poľných cintorínov pri veliteľstve v Krakove. Tu navrhol celý komplex vojenských cintorínov, situovaných v oblasti západnej Haliče. Viacerí výtvarní teoretici považujú stavby cintorínov za majstrove umelecky najhodnotnejšie diela. Práve tu začala známa Jurkovičova pomníková tvorba a zavŕšil sa prechod od dreva ku kameňu.

Mogiła Rastisława Stefanika

Mohyla a náhrobky

Národné oslobodenie Slovákov roku 1918 Jurkoviča vnútorne presvedčilo, aby sa vrátil z Brna späť na rodné Slovensko. Prvou zastávkou bola Skalica. Potom sa natrvalo usadil v Bratislave, kde spolu s manželkou a deťmi našli nový domov. Jeho tvorba z medzivojnových rokov mala v porovnaní s rannými dielami značne odlišný charakter. Postupne preberal podnety z nových nastupujúcich architektonických smerov, medzi iným aj z funkcionalizmu. Projektoval veľké nájomné domy aj typizované rodinné domčeky pre široké vrstvy. Zároveň tvorivo nadväzoval na umelecké zámery z predošlého obdobia, napríklad na úpravy historických objektov. Vypracoval projekt prestavby zámku vo Zvolene a návrh rekonštrukcie bratislavského hradu ako univerzitného centra. V dvadsiatych rokoch sa významne zapojil do spoločensko-kultúrnych aktivít. Patril k zakladateľom Zemedelského múzea v Bratislave, pôsobil ako vládny komisár na ochranu pamiatok a predseda Umeleckej besedy Slovenskej. Srdcovou záležitosťou D. Jurkoviča, náruživého turistu, plavca a lyžiara, bola ochrana prírody. Zaslúžil sa napríklad o sprístupnenie Demänovskej jaskyne.

V tomto období sa Jurkovičovi podarilo uskutočniť jeho najznámejšie a všeobecne najuznávanejšie dielo – mohylu s hrobom Milana Rastislava Štefánika na Bradle. K Štefánikovi mal blízky vzťah, lebo obaja prežili detstvo v kraji pod Bradlom. Projektom mohyly splnil Štefánikovo želanie spočinúť v rodnej pôde. Mohyla, slávnostne odhalená 23. septembra 1928, patrí k vrcholom monumentálnej pomníkovej tvorby na Slovensku.

Dušan Jurkovič vytvoril diela na pamiatku viacerých významných osobností: P. O. Hviezdoslava, J. Kollára, J. Björsona, J. M. Hurbana a ďalších. V tridsiatych rokoch pokračovala jeho tvorba v duchu doby. Projektoval školy, technické stavby, obytné domy, kostoly. Osobitne treba spomenúť funkcionalistický projekt Kochovho sanatória v Bratislave a stanice lanovky na Lomnický štít.

V období vojnovej Slovenskej republiky sa ako človek verný česko-slovenskej vzájomnosti a demokracii odmlčal. Proti totalite a násiliu viedol vlastnú vojnu vo svojich dielach. V tichu pracovne vytváral veľké pomníkové projekty. Ku koncu vojny prelomil steny samoty a prostredníctvom synov sa zapojil do aktívneho odboja. Po roku 1945 sa napriek vysokému veku opäť pustil do umeleckých a spoločenských aktivít. Jeho posledným realizovaným dielom bol pomník obetiam v Kremničke. Odišiel náhle 21. decembra roku 1947.

Materiał pochodzi ze słowackiej strony poświęconej architekturze:

http://architektura.euforion.sk/clanok/dusan-jurkovic.html


 

 

Grab: „Prasłowiańskie” cmentarze Duszana Jurkoviča

Zainteresowanych całością artykułu kieruję na stronę Andrzeja Osińskiego:

http://andrzejosinski.wordpress.com/2009/02/

W centralnej, słabo zaludnionej i z rzadka odwiedzanej części Beskidu Niskiego malowniczo rozlokował się Grab – przygraniczna osada, licząca sobie ledwie kilkanaście gospodarstw. Miejscowość ta istniała już w XV wieku, a jeszcze wcześniej przez przełęcz nad Grabem prowadził znaczący szlak handlowy z Jasła do Bardejova. Na przełomie XIX i XX stulecia we wsi działały urząd pocztowy i szkoła; mieszkało tu wówczas ponad 670 osób, a podobny stan liczebny utrzymał się jeszcze w okresie międzywojennym. Kres rozwoju Grabu przyniosły burzliwe wydarzenia lat 1945-1947, kiedy to większość rdzennych mieszkańców wyjechała na tereny byłego Związku Radzieckiego lub została wysiedlona w ramach Akcji „Wisła” na Ziemie Zachodnie. Z exodusu powróciło po 1956 r. kilka rodzin; w międzyczasie pojawili się tu także osadnicy pochodzenia polskiego.

Dziejowe zawieruchy zepchnęły Grab do roli węzła turystycznego, nie odebrały jednak temu siołu niezwykłego uroku oraz niepowtarzalnego nastroju, tak charakterystycznego dla rozsianych w tej części Karpat ludzkich siedzib. Specyficznym beskidzkim klimatem przesiąknięte są również dwie żołnierskie nekropolie, stanowiące pokłosie tragicznych wypadków Wielkiej Wojny i oznaczone w ewidencji wojskowej numerami 4 oraz 5. Założenia te wyszły spod ręki eminentnego słowackiego architekta Duszana Jurkoviča (1868-1947) – niekonwencjonalnego i oryginalnego twórcy działającego na rzecz cesarsko-królewskiego Wydziału Grobów Wojennych w Krakowie. To o nim praski krytyk sztuki Josef Merhaut, po obejrzeniu słynnej willi „u Rezku” koło Nowego Miasta nad Metują (1900-01), uronił takie oto słowa: „Ten architekt jest niczym starodawny, romantyczny bard, który sam pieśni układa i sam śpiewa, grając na czarownych strunach lutni”.

Kiedy polityczne i wojskowe wypadki lata 1914 roku przekreśliły marzenia i oczekiwania milionów, dając asumpt epoce przeczutej w zdeformowanych konfesjach ekspresjonistów, Jurkovič był już w pełni dojrzałym twórcą o pokaźnym dorobku artystycznym oraz pionierem budownictwa skansenowskiego w tej części Europy. Jego „izba wałaska” we Vsetínie istniała już w rok po założeniu skansenu w Sztokholmie, a „wieś wałaska” zaprezentowana na wielkiej wystawie etnograficznej w Pradze w 1895 roku, zapoczątkowała w Czechach i na Słowacji serię naukowych badań nad tamtejszą twórczością ludową. Bezpośrednia styczność Jurkoviča z lokalną kulturą i sztuką, jego wędrówki po pograniczu Moraw i Słowacji, osobiste dociekania i analizy, poparte szeregiem notatek, rysunków, fotografii i szkiców, odegrały znaczącą rolę w artystycznej karierze mistrza, wydając osobliwy plon w okresie Wielkiej Wojny.

Na terenie I okręgu żmigrodzkiego, w granicach, którego leży Grab, architekt zaprojektował 31 obiektów położonych bezpośrednio w terenie górskim. „Coś z surowości dziewiczej puszczy zagraża wszędzie w tej górskiej krainie” – ewokowali Hans Hauptmann i Rudolf Broch, autorzy monumentalnej monografii poświęconej galicyjskim grobom wojennym – „W tysiącach miejsc samowładna przyroda niszczy nie do poznania wszystko, co ręka ludzka stworzyła. (…) Kiedy burze cichną, człowiek wędrujący po odludnych szlakach górskich, urzeczony bywa przejmującą ciszą. Nie wabią nigdzie miłe i swojskie odgłosy lasu. Z rzadka jedynie widać nad konarami drzew bezgłośnie przelatującego ptaka. Żadnego szelestu w skałach, odgłosu łamanych gałęzi, kolorowej gry motyli i ważek. Tak jak gdyby życie uciekło przed ponurą powagą tej krainy, nie mając odwagi powrócić tu nawet w złotych promieniach wiosennego i letniego słońca”.

Zastane warunki geograficzne zaważyły na decyzji artysty o rezygnacji z transportowania materiałów budowlanych z odległych magazynów centralnych i skierowały jego uwagę na wszechobecne tu kamień oraz drewno. Staranne i harmonijne połączenie tych elementów doprowadziło do powstania nie mających sobie równych założeń cmentarnych, pełnych z jednej strony monumentalizmu i symetrii, z drugiej zaś – lekkości, giętkości, wykwintności oraz wybujałej ornamentyki. Praktycznie wszystkie projekty Jurkoviča – absolwenta wiedeńskiej Kunstgewerbeschule – zdradzają inspirację drewnianym budownictwem ludowym. Znamienny także jest ich program, który można określić mianem „prasłowiańskiego” lub „pseudo-słowiańskiego”, a nadto niebywale intuicyjne wyczucie nastroju beskidzkiego krajobrazu, w którym realizacje te zdają się być raczej wytworem samej przyrody i jej nieokiełznanych sił, aniżeli dziełem rąk ludzkich.

Sam twórca tak oceniał swoją pracę: „Gdy dzielono teren, nikt nie miał ochoty na pograniczne Karpaty. Dałem sobie przydzielić górską krainę. (…) Podczas gdy moi wiedeńscy koledzy lokowali swoje cmentarze w bezpośredniej bliskości cmentarzy ogólnych, miast i osad, ja wybierałem odległe wzgórza, strome stoki, a przede wszystkim miejsca najgorętszych walk (…) postanowiłem umieszczać swoje cmentarzyki w naturalnym pięknie stoków karpackich, jak gdyby wytworzyły je tam niewidzialne ręce miejscowej tradycji ludowej”.

Jako człowiek ideowo zaangażowany i doświadczony w pracy terenowej, Jurkovič osobiście odwiedzał miejsca pochówku, szkicował, sporządzał notatki i robił zdjęcia, podejmował decyzje o rozbudowie mogił już istniejących lub o lokalizacji nowych. Doskonale postrzegał, iż ta przymusowa sytuacja, pociąga za sobą cały szereg zalet, począwszy od możliwości swobodnego eksperymentowania bezpośrednio w plenerze, poprzez dysponowanie materiałem i gotową na każde zawołanie grupą świetnych fachowców w postaci jeńców wojennych, a skończywszy na stałym nadzorze nad ostatecznym kształtem każdej budowli. Zadecydowało to ogromnej różnorodności powstających dzieł, w których prócz osobistego, wielce oryginalnego doświadczenia, krzyżowały się i przenikały wszystkie niemal tendencje i kierunki sztuki europejskiej początku XX wieku. Analiza stylistyczna powstałych obiektów ujawnia nadto, iż użyte w nich elementy i symbole, umiejętnie przetworzone i zaadaptowane, sięgają do odległych źródeł starożytności i średniowiecza. Grupę, jako całość wyróżnia nieobecność jednoznacznie wojennej retoryki, jednak konkretne rozwiązania, z uwagi na fakt, iż artysta nie przenosił do swych projektów gotowych form stylowych, ale traktował je jako punkt wyjścia do dalszych opracowań i rozważań, są w pełni indywidualne i wymykają się wszelkim klasyfikacjom.

Cmentarz wojenny nr 4 w Grabiu jawi się pierwszorzędną manifestacją tych artystycznych poszukiwań, będąc – obok założeń w Gładyszowie, na Beskidku nad Konieczną, na Rotundzie oraz na Przełęczy Małastowskiej – najpełniejszym może wyrazem twórczego „credo” Jurkoviča oraz szczególną syntezą uduchowionej epoki, której I wojna światowa położyła kres ostateczny i nieodwracalny. Wznosi się on na osamotnionym wzgórzu w pobliżu przejścia granicznego do Niżnej Polanki, kryjąc szczątki 141 poległych żołnierzy obu armii, pochowanych w 53 mogiłach pojedynczych i 31 zbiorowych. Prócz Austriaków i Rosjan spoczywają tu również Czesi pochodzący z okolic Hradec Kralowe i Mlada Bolesław. Są to ofiary krwawych walk zimowych, toczonych w mroźnych miesiącach zimowych na przełomie 1914 i 1915 roku…

Podziel się!