Kultura Pucharów Lejkowatych i narodziny Pra-Polski

Kultura Pucharów Lejkowatych i narodziny Pra-Polski

Wprowadzenie

Około 5600 r. p.n.e. z Kotliny Karpackiej przez Bramę Morawską na tereny dzisiejszej Polski wkroczyli pierwsi rolnicy. Była to ludność utożsamiana z archeologiczną Kulturą Ceramiki Wstęgowej Rytej. Zasiedlali żyzne tereny wzdłuż brzegów Wisły (czerwony szlak na mapie). W wykopaliskach archeologicznych, od Krakowa aż po Kujawy, widać powstawanie wielu osad oraz produkcję glinianych garnków. Na Kujawach około 5500 roku p.n.e. wyrabiane są pierwsze na świecie sery, kilkaset lat później pojawia się tam pierwsze po północnej stronie Karpat wyrabianie miodu.

Około 5000 r. p.n.e. również z Kotliny Karpackiej przez Bramę Morawską wkracza druga fala osadnictwa. W badaniach archeologicznych utożsamiana z archeologiczną Kulturą Lendzielską. Tym razem wkraczająca na nasze ziemie ludność kieruje się na północ wzdłuż rzeki Odry (niebieski szlak w sąsiedztwie czerwonego). Widać tu zorganizowaną i dobrze zaplanowaną wyprawę, w czasie której na trasie przemarszu budowane są drewniano-ziemne konstrukcje nazywane rondelami (artykuł: Siódmy rondel). W tym też czasie, po zachodniej stronie Odry pojawia się ludność, która równocześnie z nadodrzańską wyprawą ruszyła na północ wzdłuż rzeki Łaby.

W ciągu kolejnych wieków ludność Kultury Lendzielskiej zadamawia się po obu stronach Odry. Szukając nowych ziem do zasiedlenia zaczyna kierować się na wschód w stronę Wisły. Około 4000 r. p.n.e. na Kujawach w miejscowości Wenecja koło Biskupina pojawia się lendzielski rondel. Najprawdopodobniej wybudowała go ludność, która dotarła tu znad Odry brzegami Noteci.

Kultura Pucharów Lejkowatych

Spotkanie się na Kujawach Kultury Lendzielskiej i Kultury Ceramiki Wstęgowej Rytej zaowocowało powstaniem nowej kultury archeologicznej identyfikowanej dzbanami w nowym kształcie (od których też przyjęła nazwę), Kultury Pucharów Lejkowatych (KPL). Była to nasza rodzima kultura, która swoim zasięgiem objęła przybyłą znad Dunaju ludność zasiedlającą brzegi Wisły, Odry oraz Łaby.

Szlaki przemarszu przybyłej z Kotliny Karpackiej naddunajskiej ludności bardzo dokładnie wpasowują się w obszar określany dla zasięgu Kultury Pucharów Lejkowatych, pokazując jednocześnie kto i skąd przybył i w dużej mierze tworzył tę kulturę.

Rysunek przedstawia szlaki przemarszu w odniesieniu do zasięgu Kultury Pucharów Lejkowatych.

Z terenów między Wisłą i Odrą następuje ekspansja kultury skierowana na północ ku brzegom Bałtyku.

Gdyby poza charakterystycznymi lejkowatymi pucharami wziąć pod uwagę wpływ naddunajskiego rolnictwa, należałoby z obszaru tej kultury wyłączyć Skandynawię z Półwyspem Jutlandzkim (obszar neolitycznej kultury Ertebølle). Zachodni zasięg KPL zbliżony byłby wtedy do zachodniego zasięgu następującej później Kultury Amfor Kulistych.

Widać tu również, że obszar powstałej Kultury Pucharów Lejkowatych nie objął szlaku wzdłuż Dunaju i Renu, co może wskazywać, że nie był on priorytetem w migracji na północ, że mógł być alternatywą na przyszłość (artykuł: Zakarpacka wyprawa). Szlak ten ogarnęła dopiero pojawiająca się później Kultura Ceramiki Sznurowej (KCS).

Genetyka

Pojawienie się na Bałkanach w VII tysiącleciu p.n.e. ludności rolniczej z Anatolii i trwająca niemal tysiąc lat wymiana doświadczeń z ludnością bałkańską zaowocowała powstaniem wspólnej kultury Starčevo i następującej po niej kultury Vinča. Ludność przebywająca w tym czasie na Bałkanach to ludność reprezentowana głównie haplogrupą I2a (łowcy-zbieracze). Ludność docierająca tu z Anatolii reprezentowana była głównie haplogrupą G2a (rolnicy). Badania starożytnego DNA ludności kultury Starčevo pokazują, że zarówno I2a jak i G2a stanowią po 41% badanych próbek (eupedia). W Kulturze Vinča ilość próbek G2a zaczęła przewyższać ilość próbek z I2a (czytaj: Początki: genetyczny duet I2 i G2a).

Można się spodziewać, że w związku z migracją ludności na północ, również po północnej stronie Karpat poziom tych próbek będzie dość znaczny. Zgodnie z wynikami badań autosomalnego DNA ludności Kultury Pucharów Lejkowatych z terenu Kujaw („A genomic Neolithic time transect of hunter-farmer admixture in central Poland”, 2018) widać, że profil genetyczny ludności w badanych próbkach pokrywa się z profilem ludności rolniczej z Anatolii, jak też ludności Kultury Ceramiki Wstęgowej Rytej – uzupełnione nieznacznie komponentem łowców-zbieraczy. Widać tu również kontynuację w następującej później Kulturze Amfor Kulistych, gdzie składowe wskazujące na ludność rolniczą i łowców-zbieraczy utrzymane są na podobnym poziomie. Wśród próbek z tamtego okresu na terenie dzisiejszej Polski nie widać próbek z haplogrupą R1a – haplogrupą, która uważana jest za haplogrupę słowiańską i która zdominuje późniejszą Kulturę Ceramiki Sznurowej. Nie widać również jej śladów w autosomalnym DNA kujawskich próbek. Być może mamy jeszcze zbyt mało kopalnych próbek, bądź wynika to z ciałopalenia jakiemu najprawdopodobniej poddawana była ludność R1a. Bazując jednak na posiadanych próbkach można pokusić się o stwierdzenie, że począwszy od Kultury Starčevo/Vinča, przez Kulturę Ceramiki Wstęgowej i Kulturę Lendzielską do Kultury Pucharów Lejkowatych (ugruntowanej Kulturą Amfor Kulistych), to głównie ludność haplogrup I2a i G2a tworzyła Prasłowiańszczyznę co pokrywałoby się w dużej mierze z obszarem obecnej Słowiańszczyzny Zachodniej i Południowej, a dopiero w IV/III tysiącleciu p.n.e. w postaci Kultury Ceramiki Sznurowej ludność haplogrupy R1a rozszerzyła jej zasięg aż po Wołgę i Ural tworząc dodatkowo Słowiańszczyznę Wschodnią. Być może dopiero kombinacja haplogrup I2a, G2a i R1a stworzyła genetyczną podstawę wspólnej kultury Słowian (już nie Prasłowian). Zgadzało by się to z wynikami badań ze wspomnianej wyżej pracy, gdzie na Kujawach w Kulturze Ceramiki Sznurowej w badanych próbkach widać rozkład trzech komponentów genetycznych: zmniejszającego się komponentu rolniczego, zwiększającego się komponentu łowców-zbieraczy i pojawiającego się nowego komponentu ludności epoki metali. A Kujawy, podobnie jak było to w przypadku Kultury Pucharów Lejkowatych, znów stają się centrum łączenia kultur, w tym przypadku Kultury Amfor Kulistych i Kultury Ceramiki Sznurowej, jednocześnie stając się nie tylko centrum Pra-Polski, ale centrum rodzącej się Słowiańszczyzny.

Wspólny język

Włoski paleolingwista Mario Alinei w swojej pracy „The Paleolithic Continuity Paradigm for the Origins of Indo-European Languages” pisze m.in. że ludność zamieszkująca Bałkany i środkową Europę już od paleolitu posługiwała się własnym językiem, a napływ ludności z Anatolii częściowo mógł wpłynąć na jego kształt. Biorąc pod uwagę teorię brytyjskiego archeologa Colina Renfrew, według której wraz z pojawieniem się na Bałkanach rolników z Anatolii nastąpiło wyodrębnienie się języka Praindoeuropejskiego, można stwierdzić, że wpływ anatolijskiej ludności na kształt języka kultur bałkańskich mógł być jednak znaczący. Alinei twierdził również, że granice archeologiczne zbiegają się z zasięgiem używanego języka. Można założyć więc, że ludność Kultury Starčevo, a potem kultury Vinča posługiwała się jednym wypracowanym wspólnie językiem, językiem który został jednocześnie podparty wspólnym pismem kultury Vinča („Vinčansko pismo.”, Radivoje Pešić).

Tamtejsza ludność migrując na tereny dzisiejszej Polski najpierw jako Kultura Ceramiki Wstęgowej Rytej, a później jako Kultura Lendzielska stworzyła wspólną Kulturę Pucharów Lejkowatych, która wyrastając z tego samego naddunajskiego pnia, musiała posługiwać się tym samym, a w najgorszym wypadku podobnym językiem (językiem jakim posługiwano się w Kulturze Vinča).

Jaki był to język? Opierając się na pracy autorów G.T. Tomezzoli i R.S. Stein „The Philistine Inscription 4.5 from Ashkelon (Israel)”, w której autorzy piszą iż Filistyni byli ludem prasłowiańskim i posługiwali się prasłowiańskim językiem i, że alfabet Filistynów wydaje się pochodzić od alfabetów kultur bałkańskich w tym z kultury Vinca, a także o odczytaniu innych inskrypcji z Bałkanów (opierając się na podobieństwie do współczesnych języków słowiańskich), możemy założyć, że pismo Vinča było pismem prasłowiańskim. A to znaczyłoby, że ludność kultury Vinča, a w szczególności ludność Kultury Pucharów Lejkowatych (czyli ludność terenów dzisiejszej Polski) mówiła językiem prasłowiańskim.

Rozwój kultury

Wspólny język na pewno ułatwił rozwój samej Kultury. W czasie trwania KPL w Krzemionkach koło Sandomierza oraz w sąsiednim Świeciechowie rozwijają się największe w Europie kopalnie krzemienia. Ich liczbę szacuje się na ponad 4000. Niektóre szyby mają tu po kilkanaście metrów głębokości, a drążone pod ziemią tunele dochodzą do 20 m długości. Widać zorganizowaną pracę i tworzenie się specjalizacji zawodów. Wydobywano krzemień tylko dobrej jakości (omijając pokłady mniej wartościowe). Wydobyty materiał był obrabiany w pracowniach, które znajdowały się w sąsiedztwie szybów. Stąd w postaci gotowych wyrobów czy półfabrykatów docierał do odległych miejsc – oddalonych nawet 660 km od kopalni. Wieliczka jako pierwsza w Europie zaczyna produkować sól. Widać tu kompletne założenia solowarskie. Ludność zajmuje się także tkactwem wykorzystując len i wełnę. Widać to np. w Ćmielowie (jednej z największych na ziemiach polskich osad KPL). W Nowej Hucie koło Krakowa wyrabiano tkaniny, których nitki miały grubość dziesiątek części milimetra i bardzo mocno przylegały do siebie. Można powiedzieć, że produkowano i noszono delikatne tkaniny, które nie miały nic wspólnego ze stereotypowymi workami na ziemniaki. Rozwój handlu i konieczność przemieszczania towarów czy surowców spowodował rozwój transportu zarówno wodnego jak i kołowego. W Szlachcinie koło Środy Wielkopolskiej odkryto najstarszą na ziemiach polskich łódź jednopienną tzw. dłubankę. W osadzie w Bronocicach (20 km od Krakowa) korzystano z pierwszych na świecie czterokołowych wozów (o sto lat wcześniej niż mówiono o nich w cywilizacji Sumeru), do których zaprzęgano woły. W osadzie tej budowano również piętrowe domy. Do prac polowych wykorzystywano już radło. Elitom rozwijającego się społeczeństwa budowano okazałe grobowce. Budowano je najpierw na Kujawach (Wietrzychowice, Sarnowo, Gaj) – stąd przyjęła się nazwa grobowców typu kujawskiego – a wraz z ekspansją KPL w stronę Bałtyku odnajdywane są również na Pomorzu (obszar rzeki Łupawy) i Pomorzu Zachodnim (m.in. Dolice, Myśliborki). Budowano je także, na Ziemi Chełmińskiej, na Dolnym Śląsku (Muszkowice), jak i na południu w Ziemi Sandomierskiej (Pawłów). Grobowce miały kształt trapezu o długości kilkudziesięciu metrów (na Kujawach sięgały nawet 150 metrów), były obłożone kilkutonowymi głazami i miały do 3 m wysokości. Grobowce powstały na tysiąc lat przez pojawieniem się cywilizacji w Egipcie. Również medycyna, jak na tamte czasy, stała na wysokim poziomie – w jednym z takich grobowców znaleziono dwie czaszki noszące ślady zagojonych ran po trepanacji (ludzie ci przeżyli operacje umierając znacznie później). Przypuszcza się, że do operacji znieczulano/odurzano pacjenta marihuaną (w jednym z grobowców odkryto nasiona konopii indyjskich). W kolejnych wiekach na całym terenie odnajdywane są przedmioty miedziane.

Wszystkie drogi prowadzą na Kujawy

Spośród wszystkich miejsc związanych z KPL Kujawy wydają się stać w centrum rozwoju i komunikacji obszaru Kultury. Poza tym, że to właśnie tu produkowano pierwsze na świecie sery i pierwszy po tej stronie Karpat miód, to właśnie tu spotkały się kultury Lendzielska z Kulturą Ceramiki Wstęgowej Rytej zapoczątkowując KPL. To tu w okolicach Biskupina ulokowano lendzielski rondel (jako cel podróży znad Odry?). Tu eksportowano narzędzia z krzemienia wydobywanego i obrabianego w centrum wydobywczym w Krzemionkach i Świeciechowie, a także krzemienia wydobywanego na Wołyniu i Rugii. Tu budowano największe grobowce przeznaczone dla elit – w pozostałych miejscach obszaru KLP widoczne są już znacznie mniejsze kopie tych grobowców. Stąd miała miejsce ekspansja Kultury na północ aż do Bałtyku. Tu będzie miała swe źródło kolejna następująca po KPL Kultura Amfor Kulistych.

Trzy ośrodki

Przyglądając się mapom i rozlokowaniu na nich wspólnych elementów, poza Kujawami, które wydają się pełnić rolę centrum KPL, zwracają uwagę jeszcze trzy lokalizacje.

Góry Świętokrzyskie gdzie znajdują się wspomniane wcześniej kopalnie krzemienia. Tu znajdują się grobowce typu kujawskiego i niewykluczone, że tu również odnajdzie się lendzielski rondel. Stąd będzie miała miejsce ekspansja na tereny w kierunku Morza Czarnego. W epoce metali powstanie w okolicy ośrodek hutniczy działający na gigantyczną skalę. Jest też Łysa Góra – uważana w przyszłości za świętą górę Słowian. Być może już wtedy taką była.

Śląsk. Docierają tu krzemienne narzędzia z Gór Świętokrzyskich, a w okolicy odnaleziono najstarsze w Europie ślady uprawy żyta. W Oławie postawiono w neolicie rondel, w epoce brązu postawiono taki rondel w Pietrowicach Wielkich (jest duże prawdopodobieństwo, że wcześniej stał tam lendzielski rondel). Tu w okolicy znajdowało się wyjście na południową stronę Karpat (Brama Morawska). Także tutaj odnaleziono grobowce typu kujawskiego (Muszkowice). Tu znajduje się Ślęża – święta góra Słowian.

Pomorze Zachodnie. W neolicie budowano tu rondele. Są tu też grobowce typu kujawskiego. Stąd będzie miała miejsce ekspansja w kierunku północno-zachodnim w kierunku Półwyspu Jutlandzkiego. Szczecin i Wolin staną się w przyszłości kluczowymi miastami-portami kontrolującymi ujście Odry. 100 kilometrów na zachód od Szczecina, w II tysiącleciu p.n.e. będzie mieć miejsce największa bitwa starożytnej Europy, Bitwa nad rzeką Dołężą (niem. Tollense). O Wolinie kronikarz Adam z Bremy napisze, że jest największym miastem Europy (kontrolującym handel północnej Europy).

Pierwsze państwo

Mając na uwadze, że obszar Kultury Pucharów Lejkowatych, jako obszar w którym ludność posługuje się jednym językiem (prasłowiańskim), najprawdopodobniej posługuje się też pismem (znanym z kultury Vinca), z mocno rozwiniętym, kluczowym dla tamtej epoki, największym w Europie ośrodkiem przemysłowym (kopalnie krzemienia), z widocznym centralnym ośrodkiem na Kujawach (ośrodek władzy?), z zajętymi i kontrolowanymi miejscami strategicznymi (Brama Morawska, ujście Odry, czy wyjście w kierunku Morza Czarnego), można zasięg Kultury Pucharów Lejkowatych potraktować jako pierwsze dobrze określone granice nowego rozwiniętego i zorganizowanego Państwa, granice Pra-Polski. To również tłumaczyłoby zasięg kolejnej następującej po KPL kultury, Kultury Amfor Kulistych, która będąc kontynuatorem KPL utwierdzi granicę zachodnią (już bez Półwyspu Jutlandzkiego i zachodnich rubieży) oraz rozszerzy granice w kierunku południowo-wschodnim w kierunku Morza Czarnego.

Rysunek przedstawia zasięg następującej po KPL Kultury Amfor Kulistych.

* * *

Znacznie więcej ciekawych artykułów i interaktywnych map oraz opisów u źródła

źródło: https://praslowianie.pl/praslowianie-slowianska-europa-kultura-pucharow-lejkowatych-prapolska.html