Praojczyzna indoeuropejskich narodów w południowo-wschodniej Polsce? Raczej tak – według stanu badań pod koniec roku 2020
Streszczenie.
Po blisko 240 latach naukowych poszukiwań lokalizacji małej ojczyzny wspólnoty języka praindoeuropejskiego (PIE) na podstawie analizy rezultatów wielu odrębnych i wycinkowych prac naukowych, zwłaszcza paleogenomiki, w ostatnich, a zwłaszcza w obecnym 2020 roku, można dokonać syntezy, iż wspólnota PIE polegała nie tylko na wspólnym języku, ale także na jednym biologicznym, patrylinearnym rodzie Y-DNA (R1a), przybyłym zapewne znad Oniegi i Dniepru do postulowanej przez światową naukę małej ojczyzny, którą w III tysiącleciu przed Chr., w ostatnim okresie krystalizacji i ekspansji w kulturze ceramiki sznurowej (CWC) w III tysiącleciu przed Chr. była południowo-wschodnia Polska. Tę wspólnotę rodu i jej satemowego dialektu PIE w małej ojczyźnie pd.-wsch. Polski można by nazwać Ariobałtosłowianami. Na jakimś wczesnym etapie rozwoju Ariobałtosłowianom towarzyszyła jedna z gałęzi ich bratniego rodu R1b, z mutacją L151, rozwijająca osobno kentumowy dialekt języka PIE i wyłaniająca z siebie anatolijskich i tocharskich emigrantów z dialektami „odstającego” PIE.
Z ojczyzny w południowo-wschodniej Polski wczesną migrację ku Bałtykowi podjęli przyszli Bałtowie a wraz z nimi wyróżniający się haplogrupą Z93 tzw. fatianowcy, udający się dalej, w dorzecze górnej i środkowej Wołgi, a w dalszej przyszłości migranci do Azji i jako Ariowie – na Półwysep Indyjski. W połowie III tysiąclecia z tej samej ojczyzny polskiej emigrowali na Słowację i Morawy kolejne grupy rodu R1a. Natomiast na ziemie za Odrą udały się grupy CWC z rodu R1a i R1b oraz wczesnej tu uformowanej kultury pucharów dzwonowatych (BBC). Zapewne jeszcze przed azjatycką emigracją fatianowców do Azji pod koniec III tysiąclecia przed Chr. doszło do połączenia się pozostałej na polskich ziemiach ludności postsznurowej kultury mierzanowickiej i trzcinieckiej z Bałtami, powstania wspólnych bałtosłowiańskich innowacji językowych i bliskiego biologicznego pokrewieństwa, naruszonych kilka wieków później, bo około 1250 r. przed Chr., po wyodrębnieniu się osobnych Bałtów i Słowian.
Wprowadzenie.
Jakieś dwieście czterdzieści lat temu angielski językoznawca, W. Jones, badając wspólne podobieństwa języków Europy i Azji aż do Indii, doszedł do przekonania, że pochodzą one zapewne od jakiegoś pierwotnego języka wspólnego, uformowanego w jakiejś małej ojczyźnie. Wkrótce na podstawie dzisiejszych języków dla tego prajęzyka sprzed pięciu tysięcy lat opracowano wspólne słownictwo i gramatykę. Tak zaczęło się wielkie ponad dwustuletnie i bardzo już kosztowne poszukiwanie światowe tej ojczyzny, w której owe języki mogły się ukształtować.
Wreszcie niedawno, studiując genealogię genetyczną, doszedłem do przekonania, co zaraz w 2007 r. na portalu rodstvo.ru zgłosiłem, że mające wspólną nić językową i wspólną kiedyś ojczyznę, używające języków indoeuropejskich narody Europy i Azji łączy jeszcze jedna, ale istotna nić – biologiczna: ojcowska haplogrupa R1a, obecna tak w Europie, zwłaszcza wśród Słowian, jak i wśród indo-irańskich Ariów, czyli mówiących tam językami aryjskimi. Dziś nie jest zaskoczeniem, że właśnie ojcowska linia Y-DNA odegrała specjalną rolę w przeniesieniu języka z Europy do Azji Zachodniej i Południowej, do Indii z Pakistanem i Iranu.
Przedpraindoeuropejski etap rozwoju populacji i języka praindoeuropejskiego
w genetycznym Y-DNA rodzie R1a w przybałtyckiej Rosji i stepie Ukrainy
Etnotwórcza rola ojców w pariarchalnym, patrylinearnym i patrylokalnym systemie życia społecznego w starożytności, a dowodnie co najmniej od czasu KCSz, nie ulega już żadnej wątpliwości (ostatnio: K.Sjögren i zesp. 2020). Zakładamy, że język rodu R1a, dość rzadko, ale szeroko rozpraszającego się w mezolicie i następnych epokach po ziemiach Europy Wschodniej, był zapewne jakiś przedpraindoeuropejski i już od tamtych czasów rozpraszany, stwarzał grunt do szybkiej później ekspansji języka już praindoeuropejskiego (PIE) w kulturze ceramiki sznurowej w ramach jej wielkiej ekspansji wnet po roku 3000 przed Chr. Był to zapewne język ewoluujący w kierunku, by stać się dialektem satemowym, jak później, po rozpadzie rodu praindoeuropejskiego na Bałtosłowian i grupę azjatycką z indo-irańskimi Ariami na czele, faktycznie się stało.
R1a, powstały około 20,600 lat przed Chr., to jedyny Y-chromosomalny ród czytelnie łączący Indie (indo-irańskich Ariów) z Europą (Bałtycko-Słowiańską). Czas wydzielenia się populacji południowoazjatyckiej można korelować z powstaniem haplogrupy genetycznej Y-DNA Z93. Drzewo genetyczne Y-DNA (na Yfull tree) podaje dość dokładny czas tego azjatyckiego odgałęzienia – około 2,900 rok przed Chr. Gdzie to mogło nastąpić? Na terenie Polski Południowo-Wschodniej; ale o tym niżej, bo na tym etapie interesujące jest pytanie o główny etap ewolucji etnolingwistycznej Pre-PIE (od ang. Pre-Proto-Indo-European), korelującej z rozwojem drzewa genealogicznego od początku rodu R1a, tj. od czasu jego wydzielenia się od ojcowskiej grupy R1 gdzieś w Azji (Południowej Syberii?, Bajkał i Angara?) – około 20,600 lat przed Chr.
Przed-Praindoeuropejski (ang. Pre-PIE) ród R1a pojawił się w Europie, w przybałtyckiej Rosji, około 12,700 lat temu (10,700 lat przed Chr.), a więc zaledwie po usunięciu się Wielkiego Zlodowacenia. Z tego właśnie czasu wykryto, opublikowany przez Saag 2020, pochówek człowieka w Piesczanicy nad rzeką Oniega i jeziorem Łacza w pobliżu Kargopola w północno-zachodniej Rosji, a właściwie, ze względu i odległość i wpływy kulturowe, ten rejon można nazwać Rosją przybałtycką. Później, około 5500 r. przed Chr. w sąsiedniej dla Pieszczanicy miejscowości Popowo w trzyosobowym pochówku dwóch mężczyzn należało także do rody R1a; mozna ich uznać za potomków człowieka z Pieszczanicy. W tym samym okresie około 5500 r. na zachód od Pieszczanicy na Jeleniej Wyspie Jeziora Oniega pochowano (wertykalnie, zapewne jako szamana lub wodza) znów mężczyznę R1a. Na południe zaś od Oniegi, nad Górną Dźwiną na pograniczu obwodów smoleńskiego i pskowskiego, gdzie osadnictwo ludzi pojawia się już w X tysiącleciu przed Chr., w kulturach okolicy Serteja (pow. Wieliż) i osady Uswiaty (pskowskie) odkryto osiem starożytnych pochówków mężczyzn rodu R1a co oznaczało 50% próbek starożytnych (nadto N1c 25%, R1b 19%, I1a 6%), z których dwóch datowano na około 2500 r. przed Chr., a jednego na 3120 r. przed Chr. lub V/IV tysiąclecie przed Chr.; te datowania zostały radiowęglowo ponownie już potwierdzone. Jak więc domyślamy się, to piesczanicki ród R1a tak promieniował potomstwem w kierunku zachodnim ku Bałtykowi, także na wschód wzdłuż Wołgi ku Uralowi i na południe przez Smoleńsk, górny i środkowy Dniepr ku na ziemiom pontyjskiego Stepu między Dnieprem a Donem. Tam np. w osadzie Wasilewka na lewobrzeżnym Dnieprze znaleziono pochówek mężczyzny R1a, datowany na 8600 lat przed Chr. (Mathieson 2018). Co ciekawe, kalkulator genetyczny znalazł dla tego znad Dolnego Dniepru najbliższe pokrewieństwo genetyczne w omówionym juz rejonie Rosji przybałtyckiej.
Nie dziwimy się więc, że właśnie w tym rejonie Pontyjskiego Stepu, w międzyrzeczu Dniepr-Don, a dokładnie w Alexandrii nad Oskołem (dopływem Dońca i Donu) znaleziono pochówek z około 3400 r. przed Chr. człowieka (z sygnaturą I6165) który wykazał świeżo powstałą mutację M417 z ojcowskiego rodu genetycznego R1a (Mathieson et al. 2018) i wnet został uznany przez komentatorów za ojca Praindoeuropejczyków (Dawidski, Eurogenes-blog), a właściwie Przed-Praindoeuropejczyków. Zapewne ludzie z rodu R1a byli nad Dnieprem-Donem głównymi twórcami archeologicznej, uznawanej za dzieło wspólnoty Praindoeuropejczyków, kultury ceramiki sznurowej (w skrótach KCSz, CWC). Jej wczesne prototypy były tu przez naukę rozpoznawane, jak zresztą w okolicach wspominanej już w obwodzie smoleńskim Sertei i w tamtejszej kulturze Uswiaty (A.Mazurkiewicz 2010, 2020). Zapewne też w tym rodzie od jego początków nad Oniegą mówiono jakimś własnym, ciągle ewoluującym językiem proto-PIE.
R1b. Równolegle, choć zapewne nieco później, obok rodu R1a na Pontyjskim Stepie pojawia się bratni dla niego ród R1b (bratni, bo wydzielił się, jak R1a, z ojca R1 w tym samym czasie: 20,600 lat przed Chr.). W Rosji przybałtyckiej widzimy go w pobliżu rodu R1a już w okolicy smolenskiej Sertei w trzech archeologicznych pochówkach nad Górną Dźwiną (E.Czekunowa) a tu, na Stepie, osiadł w terenie lewobrzeżnego Donu (W.Tagankin), ale raczej w kulturze jamowej z linii mutacji M269>L23>L51. Byli na pewno, wraz z ludźmi nadwołżańskiej podgałęzi R1b-Z2103 współtwórcami kultury jamowej. Nie wiadomo, jakim językiem mówili początkowo ci ludzie, gdyż inne wcześniejsze od nich odgałęzienia drzewa R1b w Azji mówiły i mówią dialektami języków tureckich. Ale to naddońskie odgałęzienie rodu R1b, w przyszłości zachodnioeuropejskie, przejęło od rodu R1a język PIE, jakieś zaczątki mowy praindoeuropejskiej, rozwijając tu zarazem jego formę dialektu protokentumowego. I zapewne z tym wczesnym dialektem, jakby niepełnej indoeuropejskości, gdzieś może około 3200 roku wyemigrowała do Azji część populacji tej grupy, nosiciele języków anatolijskich, a później także tocharskich. Słusznie Kassian (2019) określił je nazwą „outlier” czyli ‘odstające’.
Na zasadzie praktykowanej egzogamii (małżeństw z obcymi kobietami) ludzie R1a przejęli od rodu R1b wysoki procent autosomalnego, tzw. jamowego komponentu DNA.
Praindoeuropejczycy w swojej ojczyźnie w południowo-wschodniej Polsce
Wiele argumentów przemawia za tym, że praindoeuropejska rodzina ludzi i język PIE miała szczególną ojczyznę, a w niej ostatni etap wspólnego rozwoju oraz wyjściowy punkt wielkiej ekspansji i migracji, na terenie południowo-wschodniej Polski. Może ona być określona szerokimi dorzeczami górnej Wisły i Sanu lub obszarami z czterech województw: Małopolski, Podkarpacia, oraz części Świętokrzyskiego i Lubelskiego. Sugerują nam to wyniki najnowszych prac paleogenetyki, które będą tu sygnalizowane.
Dalszy ciąg ewolucji języka wspólnego dla wszystkich językowych grup narodów indoeuropejskich, zwanych przez Kassiana „inner PIE”, czyli istotnie praindoeuropejskich, odbywał się zapewne w trakcie migracji na zachód, ku Polsce, a już w Polsce dokonał się proces dzielenia populacji na więcej grup i towarzyszący mu wstępny etap językowego różnicowania przynajmniej w grupie satemowej i kontynuowany później w trakcie zorganizowanych z tego miejsca migracji w Europie. Bowiem właśnie wnet po roku 3000 przed Chr. ludzie KCSz pojawiają się w południowo-wschodniej Polsce. Oto ten region z zaznaczoną lokalizacją archeologicznych próbek ich DNA w polskim areale kultury ceramiki sznurowej (CWC) i późniejszej kultury pucharów dzwonowatych (BBC):
Na mapie widoczne cztery grupy starożytnych próbek DNA: małopolska (krakowska, sandomierska, roztoczańska i podkarpacka.
Kulturowo próbki z tego regionu dzielą się próbki z CWC (żółte/niewidoczne i czerwone) i BBC (niebieskie i czarne)
CWC: 50 próbek badanych w pracy Linderholm et al.(2020) to kolor żółty; zaś próbki inne to kolor czerwony
BBC: 3 próbki z Pełczysk badane w pracy Linderholm to kolor niebieski; zaś próbki inne to kolor czarny
Niewiele po roku 3000 przed Chrystusem ludzie rodu R1a pojawili się w Polsce południowo-wschodniej już w swojej wielkiej masie, zajmując ziemie Podkarpacia, południowej Lubelszczyzny, a zwłaszcza Małopolski aż co najmniej po Kraków. Ukazuje to powyższa mapka z zaznaczonymi pochówkami tu zmarłych, z których próbek użyto teraz lub uprzednio (np. Juras et al. 2018 i 2020) do badań ich DNA. Tu ostatecznie kształtuje się wspólny kształt jednolitego języka praindoeuropejskiego i zarysy jego przyszłych podziałów.
Po kilku pokoleniach życia osiadłego, w trakcie którego dojrzewa w pełni jednolity satemowy dialekt języka praindoeuropejskiego. Ale też tu, w trakcie regionalnego osiedlania się, wydzieliły się cztery grupy kultury CWC: grupa krakowska, sandomierska, roztoczańska i podkarpacka i zarysowują się pierwsze sygnały podziałów regionalnych, które ułatwiają podjęcie oddzielnych migracji. Może najwcześniejszą była, ta wskazana przez Saag i zesp. (2020), grupa z powstającego rodu genetycznego R1a-Z93, znana pod nazwą fatianowska, kierująca się przez Polskę na północ i dalej na wschód, do północnej Rosji, by osiedlić się w rejonie górnej i środkowej Wołgi, a w dalszej przyszłości wyemigrować do azjatyckich krajów, W Azji południowo-zachodniej znani są przede wszystkim jako indo-irańscy Ariowie. Ich migracyjną trasę wykreślili na uproszczonej poniższej mapce Nordqvist i Heyd (2020). Obok grupy fatianowskiej na północ skierowała się zapewne, jak wskazują komentatorzy, także migracja CWC ku Białorusi i Bałtykowi, tworząc tam grupę bałtyckiego CWC. Na podstawie jednak licznych starych praindoeuropejskich słów w językach bałtyjskich można założyć nawet wspólną z fatianowcami migrację ich długie bliskie sąsiedztwo Bałtów z nimi, przyszłymi mieszkańcami krajów Azji i indo-irańskimi Ariami, twórcami i użytkownikami Sanskrytu; ułatwiało ono Bałtom zatrzymać wiele wspólnego z nimi praindoeuropejskiego słownictwa i niektóre elementy kultury etnicznej.
Osobno powstała kultura pucharów dzwonowatych w małopolskich Pełczyskach i rozproszona w kilku miejscach omawianych regionów.
W międzyczasie musiała zaistnieć i trzecia północna migracja ludzi CWC (nie odnotowana jednak na mapce Nordqvista-Heyda) – ku polskim Kujawom, którą genetycznie opisał Fernandes i zesp. (2018). Nadto z prac dwóch zespołów A. Juras (2010 i 2020) wynika także ekspansja w postaci kultury mierzanowickiej (mierzanowickiego kręgu kultury, MCC), która w większości przeszła w trzciniecki krąg kultury (TCC) uznany za połączonych Bałto-Słowian: Bałtów z północy, a Słowian z postsznurowej kultury mierzanowickiej w południowo-wschodniej Polsce, jako praojczyźnie. Ekspansję TCC czyli zjednoczonych Bałtosłowian można korelować z kolejnym etapem stosunków rodzinnych z protoaryjskimi fatianowcami, zakończonym jednak ich odejściem ku Azji na południowy Wschód, a następnie czasem formacji wspólnych bałtosłowiańskich innowacji językowych, zakończonym rozejściem się i uniezależnieniem rozdzielonych od około roku 1250 przed Chr. (Kassian 2019) Bałtów i Słowian . Dziś wielcy uczeni (Pathak 2018, Narazimhan 2019, Reich 2019) europejski ród najbliżej spokrewniony z hinduskimi Ariami, od którego oni udali się do Indii i stworzyli tam wielki naród i wielką kulturę religijną, nazywają ogólnie Bałtosłowianami, imiennie zaś wymieniając Rosję i kilka narodów środkowo-wschodniej Europy.
Około połowy III tysiąclecia przed Chr. z krakowsko-sandomierskiej społeczności rodu R1a w grupie KCSz wyłania się grupa postsznurowa, zwana inaczej kulturą protomierzanowicką albo Chłopice-Vesele. Część tej ludności około 2500 r. przed Chr. migruje na południe, poza Karpaty czy to szlakiem Dunajcowym na Słowację wschodnią i Ziemię Nitrzańską w południowo-zachodniej Słowacji, czy to Bramą Morawską do zachodniej Słowacji (tamtejsze osady Vesele i Blatne – genom S11953) i potem dalej do Moraw (Batora 2019, Szecsenyi 2020); tego szlaku brak na mapce Norqvista-Heyda. Nie jest wykluczone, że migracji Słowian z Polski na południe za Karpaty było później więcej niż ta.
Oprócz wyżej omówionych migracji do południowo-wschodniej Polski genetycznego rodu ojcowskiego R1a przybyła osobna grupa bratniego rodu R1b z młodszą mutacją L151 i już w Polsce ze swoich ludzi uformowała dwie grupy kulturowo-etniczne: rodowe ugrupowanie CWC i, jak w małopolskich Pełczyskach, inicjują – w wyraźnej separacji od innych ludzi haplogrup R1a i R1b – własną grupę kultury pucharów dzwonowatych, wczesną o 200 lat pro-zachodnią kulturę pucharów dzwonowatych, znaną pod skrótem BBC. Dla pierwszych i drugich Lenderholm i zesp. (2020) znalazła najbliższe podobieństwo za Odrą, np. w rejonie Soławy czy w Bawarii, w zespołach kultur postneolitycznych znad Dunaju. Zresztą ten kierunek migracji z SE Polski na Zachód wyraźnie pokazuje cytowana już mapka Nordqvista i Heyda:
Migracja od Dniepru ku Polsce rozpoczęła się, wg. D.Wesołowskiego, nie w międzyrzeczu Wołga-Don, jak przedstawia mapa Nordqvista i Heyda, , lecz w okolicach Don-Dniepr. W południowo-wschodniej Polsce nastąpiła krystalizacja, ekspansja i migracje. Oddzielnego odgałęzienia migracji do Słowacji nie zaznaczono, podobnie jak oddzielnego ku centralnej Polsce, które różniło się genetycznie od bałtyckiej i fatianowskiej do Rosji, a stąd ku Azji
W ten sposób na skutek owych migracji i wyłonienia się nowych w Europie satemowych i kentumowych dialektów języka praindoeuropejskiego Polska Południowo-Wschodnia staje się właściwą ojczyzną nie tylko genetyczną dla Praindoeuropejczyków, ale i dla późniejszej indoeuropejskiej rodziny językowej i etnicznej, niezależnie od późniejszych asymilacji innych jednostek językowych i grup etnicznych, ale także rozmaitych obcych elementów językowych.
(W regionie tym pozostały jednak pewne ślady językowe pierwotnych jego praindeuropejskich osadników. Np. rzeka Tanew, wypływająca pod Wielkim Działem roztoczańskim w powiecie lubaczowskim, a wpadająca do Sanu w pobliżu Niska, uchodzi za językową skamielinę z czasów praindoeuropejskich od PIE *tnh’-u- ‚cienki’, w sanskrycie tanu-. Prof. Babik uważa Tanew za ślad kontynuacji od Praindoeuropejczyków do Prasłowian, uważając tę nazwę za przechowaną przez Prasłowian. Zapewne także nazwa rzeki San, której pie. pierwiastek „sna-” znaczy ‚płynąć, ślizgać, pełzać’; podobnie jak słowa ‚wartki, bystry strumień’ mogą mieć odpowiedniki w nazwach celtyckich rzek i miejscowości typu Saon; albo prasłowiańskim sanь, płozy; por. pol. san, sanie, sanki, sanna.; por. ukraińskie rzeczne Sjan i Sjanki).
Tak więc uformowani kulturowo w praindoeuropejskiej wspólnocie na ziemiach południowo-wschodniej Polski, Indoeuropejczycy właśnie stąd wyruszyli jakby na podbój i zasiedlenie Europy i części Azji, niosąc ze sobą nowe języki i specyficzne cechy kultury. W przyszłości okażą się na wszystkich kontynentach wielkimi stymulatorami postępu i dobra dla całego świata, co wykazuje historia.
WNIOSEK
Gdy już rozwiązany jest problem ojczyzny pochodzenia Praindoeuropejczyków i ich języka oraz pochodzących od nich wielkich języków od nich pochodzących, ułatwi to teraz rozwiązanie kwestii pochodzenia Słowian i wśród nich Polaków.
::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::: :::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::
Podstawowa literatura lub linki: – w opracowaniu
Babik Z., 2001
Najstarsza warstwa nazewnictwa na ziemiach polskich […], Kraków .
Batora 2019,
Benes
Bednarczuk L. 1986
[red.] Języki indoeuropejskie, t. 1. 1986 i 2. Warszawa 1988
Malec M., 2003
Słownik etymologiczny nazw geograficznyc h Polski, Warszawa 2003
Czekunova E.M et al. 2016
Pierwsze rezultaty genotypowania rdzennych mieszkańców i kostnych resztek z archeologicznych znalezisk Górnego Podżwinia (j.ros., tłumaczenie), Peterburg
Czuchrajeva M.I.
Analiza porównawcza populacyj językowej rodziny indoeuropejskiej i genomów innych grup językowych w strefach ich kontaktów. Praca doktorska pod przewodem O.P. Bałanowskiego [j.ros., tłumacznie], Moskwa 2018
Fernandes i zesp. (2018).
- Juras (2010 i 2020)
Kassian 2019
Lenderholm i zesp. (2020)
Nordqvist and Heyd, 2020
The Forgotten Child of the Wider Corded Ware Family: Russian Fatyanovo Culture in Context, Proceedings of the Prehistoric Society, online 12 November 2020, DOI: https://doi.org/10.1017/ppr.2020.9 https://www.cambridge.org/core/journals/proceedings-of-the-prehistoric-society/article/abs/forgotten-child-of-the- wider-corded-ware-family-russian-fatyanovo-culture-in-context/6309A60F638130BF6F7FD96135AA1B37
https://1.bp.blogspot.com/-1rgM3Ia8t5E/X68skad65uI/AAAAAAAAJbE/-3WJJetcWgMEFThXeR0mLscHUoa4klaDQCLcBGAsYHQ/s948/Fatyanovo_Figure_11.jpg
Saag, L. et al. 2020
Genetic ancestry changes in Stone to Bronze Age transition in the East European plain. bioRxiv preprintposted July 3, 2020. https://doi.org/10.1101/2020.07.02.184507 Cross RefGoogle Scholar
Karl-Göran Sjögren et al. 2020
Kinship and social organization in Copper Age Europe. A cross-disciplinary analysis of archaeology, DNA, isotopes, and anthropology from two Bell Beaker cemeteries, Published: November 16, 2020https://doi.org/10.1371/journal.pone.0241278
https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0241278
Mathieson et al., 2017
The Genomic History of Southeastern Europe
https://www.biorxiv.org/content/10.1101/135616v4
A.Mazurkiewicz 2010, 2020
Mittnik A
Narazimhan 2019,
Pathak 2018,
Reich 2019
Szecsenyi 2020
c.d.n.
źródło: http://www.tropie.tarnow.opoka.org.pl/polska-pd-wsch-praojczyzna-ie-narodow.htm