Podstawa pomnika imituje kolistą podstawę byłego kopca.
Planty powstały na miejscu fortyfikacji otaczających miasto: murów obronnych oraz położonej na ich przedpolu fosy i wałów ziemnych. Był to grząski, zaniedbany teren pełniący rolę śmietniska i ujścia ścieków. W 1820 podjęto decyzję o utworzeniu „ogrodów miejskich” na miejscu wyburzonych na początku XIX w. murów (stąd nazwa Planty – od splantowania, czyli wyrównania rumowisk, bardzo długo jednak krakowianie używali nazwy Plantacye lub Plantacje[3]). Głównym inicjatorem tej idei, twórcą pomiarów i planów był Feliks Radwański. Po jego śmierci w 1826 r. kierownictwo robót objął Florian Straszewski, który w 1830 r. założył fundację z przeznaczeniem na utrzymanie Plant.
Początkowe prace polegały na niwelacji terenu, zasypaniu fosy nawiezioną ziemią itp. W obrębie tworzonego parku pozostał Barbakan. W kolejnym etapie przystąpiono do obsadzania terenu drzewami (głównie kasztanowce, także klony, lipy, jesiony, topole, pojedyncze egzemplarze drzew egzotycznych) i krzewami, zakładania trawników i kwietników oraz wyznaczania alejek i placów zabaw.
Od roku 1827 Planty objęły pierścieniem także wawelskie wzgórze, na którego południowych stokach posadzono drzewa brzoskwiniowe i urządzono winnice, zlikwidowane w latach 50. XIX wieku w związku z podjęciem przez armię austriacką prac mających przekształcić wzgórze w cytadelę i koszary.
W późniejszych latach powstawały m.in. kioski i pawilon koncertowy. Prowadzono zwykłe prace pielęgnacyjne, zajmowali się nimi ogrodnicy zwani plantowymi. Zgodnie z regulaminem ustanowionym przez władze miejskie w 1879, planty podzielone były na dziewięć rewirów podlegających opiece dziewięciu plantowym. Funkcjonowali oni do połowy XX w.
Planty stały się miejscem spacerów, spotkań towarzyskich, a nawet uroczystości narodowych. W 1871 r. utworzono Komisję Plantacyjną, która zajęła się uporządkowaniem Plant i stałą nad nimi opieką. Z jej inicjatywy rozpoczęto ozdabiać park pomnikami. W 1919 roku przed Collegium Novum posadzono Dąb Wolności. U wylotu ul. Lubicz stał natomiast przed II wojną światową pamiątkowy wiąz posadzony ponoć przez samego Tadeusza Kościuszkę[4].
Podczas II wojny światowej doszło do znacznej dewastacji parku – Niemcy wycięli krzewy i zrabowali „na cele wojenne” metalowe ogrodzenie oddzielające aleje spacerowe od zieleni. W okresie powojennym ograniczano się tylko do zapobiegania dalszej degradacji Plant. Decyzję o ich rewitalizacji, według projektu prof. Janusza Bogdanowskiego, podjęto w 1989 r. W ciągu kilkunastu lat renowacji Plant przywrócono małą architekturę – stylowe lampy, ogrodzenia, ławki; za pomocą kamiennych murków zarysowano dawny przebieg murów obronnych oraz rozmieszczenie baszt i bram miejskich.
Planty podzielono na 8 ogrodów:
- Wawel – w okolicach Wawelu – od ul. Franciszkańskiej do ul. Powiśle
- Uniwersytet – w okolicach Uniwersytetu Jagiellońskiego – od ul. Franciszkańskiej do ul. Szewskiej
- Pałac Sztuki – w okolicach Pałacu Sztuki – od ul. Szewskiej do ul. Sławkowskiej
- Florianka – naprzeciw dawnego gmachu „Florianki”
- Barbakan – w okolicach Barbakanu
- Dworzec – w okolicach Dworca Głównego
- Gródek – od ul. Mikołajskiej do ul. Siennej
- Stradom – w okolicach Stradomia – od ul. Siennej do ul. Stradomskiej
Na terenie Plant lub w ich bardzo bliskim sąsiedztwie znajdują się następujące zabytkowe obiekty:
- Barbakan
- Brama Floriańska
- Baszta Pasamoników
- Baszta Stolarzy
- Baszta Cieśli
- Pałac Sztuki
- Filharmonia
- Teatr im. Juliusza Słowackiego w Krakowie
- Gmach Akademii Muzycznej w Krakowie
- Kościół św. Krzyża w Krakowie
- Kościół oo. Reformatów
- Kościół oo. Dominikanów
- Kościół oo. Franciszkanów
- Pałac Biskupi
- Collegium Novum Uniwersytetu Jagiellońskiego
- Collegium Witkowskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego
- Wawel
Sztuka
Planty krakowskie stały się inspiracją dla wielu twórców. Przykładem mogą być obrazy: Jana Stanisławskiego, Witolda Wojtkiewicza („Planty w Krakowie”) oraz Stanisława Wyspiańskiego („Planty o świcie” oraz „Chochoły – Planty nocą”), a także wiersz Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej pt. „Planty”.
Obiekty
Opis pomników, kapliczek, rzeźb i fontann na Plantach, istniejących oraz zlikwidowanych, idąc wokół Plant od ul. Podzamcze do ul. św. Idziego (zgodnie z ruchami wskazówek zegara):
- Sowy – Rzeźba Bronisława Chromego, powstała w 1961 r. Sowa i mała sówka, obecnie pozostała tylko większa. Mała padła łupem „kolekcjonera”. Znajduje się przy ul. Podzamcze.
- Pomnik Tadeusza Żeleńskiego (Boya) – Pomnik odsłonięty w 1985 r. jest dziełem Edwarda Krzaka. Stoi pomiędzy ul. Podzamcze a ul. Poselską.
- Tablica pamiątkowa – Tablica z fragmentem tekstu apelu Przewodniczącego Rady Państwa PRL, prof. Henryka Jabłońskiego o ratowanie zabytków Krakowa i tabliczki z informacjami o pierwszych darczyńcach. Tablica znajduje się na murze ogrodu Muzeum Archeologicznego.
- Pomnik Grażyny i Litawora – Powstał w 1884 roku dla uczczenia Adama Mickiewicza, jest dziełem Alfreda Dauna. Stoi przy ul. Poselskiej.
- Pomnik kardynała Adama Sapiehy – Powstał w 1976 r. Projekt Augusta Zamoyskiego. Znajduje się przed kościołem franciszkanów przy ul. Franciszkańskiej.
- Pomnik-fontanna Fortepian Chopina – Na podstawie projektu (z 1949 r.) Mari Jaremy pomnik wykonała Wanda Czełkowska. Odsłonięty 2 października 2006. Znajduje się przy ul. Franciszkańskiej.
- Pomnik ofiar Wielkiego Głodu na Ukrainie 1932–1933 – Przy ul. Olszewskiego, obok cerkwi św. Norberta. Odsłonięty 18 listopada 2008 roku.
- Figura Matki Bożej Łaskawej – Powstała w 1771 r. i znajdowała się nad bramą wejściową cmentarza przy kościele Mariackim. Podczas likwidacji cmentarza w 1797, rzeźbę zakupili na licytacji kapucyni i postawili ją u wylotu ul. Kapucyńskiej na ul. Podwale. Na obecnym miejscu, u wylotu ul. Jagiellońskiej na Planty, u zbiegu z ulicą Karola Olszewskiego, od 1941 roku.
- Pomnik Mikołaja Kopernika – Powstał w 1900 r. Jest dziełem Cypriana Godebskiego. Pierwotnie stał na dziedzińcu Collegium Maius. Na obecnym miejscu, u wylotu ul. Gołębiej przed Collegium Witkowskiego, od roku 1953.
- Pomnik Artura Grottgera – Jest dziełem Wacława Szymanowskiego. Powstał w 1903 r. Stoi pomiędzy Pałacem Sztuki a ul. Dunajewskiego.
- Pomnik Fryderyka Chopina (nieistniejący) – Było to dzieło Władysława Marcinkowskiego. Stał przy wylocie ul. św. Tomasza na Planty (po prawej stronie) od 1890 do 1931. Rozebrano go aby postawić okazalszy monument, ale II wojna światowa udaremniła te plany.
- Pomnik Lilli Wenedy – Powstał w 1885 r. jest dziełem Alfreda Dauna, kamienną rzeźbę zastąpiono w 1897 roku odlewem z brązu. Fundatorem był dr Henryk Jordan.
- Pomnik Tadeusza Rejtana – Powstał pomiędzy 1856 a 1859, odsłonięto go w 1890. Było to dzieło Teodora Zakrzewskiego. W lutym 1946 pomnik zniszczony został przez burzę. Odtworzony przez Czesława Dźwigaja, odsłonięty ponownie 9 czerwca 2007.
- Pomnik Jadwigi i Jagiełły – Powstał w 1886 r. Według projektu Karola Knausa wykonany przez Oskara Sosnowskiego. Pomnik upamiętnia 500-lecie unii polsko-litewskiej (Unia w Krewie).
- Staw – Niewielki zbiornik wodny w kształcie ósemki, kompozycja w stylu japońskim – z łukowatym mostkiem, wysepką z brzozami i fontanną. Powstał w 1904 roku.
- Pomnik Harfiarza (Bojana) – Pomnik z brązu powstał w 1886 r. Dzieło artysty Piusa Welońskiego. Wykonany w Rzymie, a jego fundatorem był ziemianin Konstanty Wołodkowicz. Na obecnym miejscu, pomiędzy Barbakanem a ul. Sławkowską, nad stawem, od 1904 r. Poprzednio stał po drugiej stronie Barbakanu. Pomnik upamiętnia Bohdana Zaleskiego.
- Cmentarz i pomnik żołnierzy radzieckich (przeniesiony) – Znajdowały się obok Barbakanu, po jego zachodniej stronie. Był to pomnik oraz groby 19 żołnierzy radzieckich poległych podczas wyzwalania miasta. Powstały w 1945 roku a projektowali Marcin Bukowski i Karol Muszkiet. W 1997 pomnik i groby zostały przeniesione na cmentarz wojskowy przy ul. Prandoty.
- Tablica upamiętniająca pasamonika Marcina Oracewicza – Znajduje się na murze Barbakanu, po jego wschodniej stronie. Podczas obrony Krakowa w 1768 roku miał zastrzelić carskiego dowódcę, generała Iwana Panina.
- Pomnik zajść krakowskich 1936 – Upamiętnia zamordowanych przez polską Policję Państwową w dniu 23 marca 1936 roku, ośmiu robotników krakowskiego Semperitu. Dwa dni wcześniej policja spacyfikowała strajk okupacyjny w zakładzie. Doszło do manifestacji, funkcjonariusze policji otworzyli ogień do robotników, masakrując protestujących. Wydarzenia upamiętnia głaz z tablicą pamiątkową i postawionym po 1989 krzyżem. Pomnik znajduje się przy skrzyżowaniu ulic Szpitalnej i Basztowej.
- Pomnik Floriana Straszewskiego – Powstał w 1874. Autorem był Edward Stehlik. Jest to pomnik twórcy Plant. Powstał w miejscu gdzie znajdował się kopiec upamiętniający powstanie Rzeczypospolitej Krakowskiej, przy skrzyżowaniu ulic Basztowej i Westerplatte. Wykonany z granitu tatrzańskiego monument ma kształt obelisku, który posadowiony jest na szerokiej podstawie obwiedzionej metalową balustradą wzmocnioną kamiennymi słupkami. Płaszczyzna podstawy wzniesiona jest ponad poziom otaczającego ją terenu (kilka stopni prowadzi do bramki w balustradzie). Na obelisku umieszczono medalion z podobizną Straszewskiego, a poniżej pamiątkową tablicę z napisem „Floryan Straszewski – główny uczestnik w założeniu plantacyj”. Nieco niżej wyryty napis głosi: Ku wdzięcznej pamięci zasług założenia i utrzymania tych przechadzek za uchwałą Rady Miasta Krakowa ze składek obywateli i zasiłku miejskiego. Obelisk ten powstał jako jeden z pierwszych pomników na Plantach. Uroczystość odsłonięcia pomnika odbyła się 4 sierpnia 1875 roku, a więc w rok po dacie uwidocznionej na cokole[5].
- Pomnik Michała Bałuckiego – Powstał w 1911 r. Jest dziełem Tadeusza Błotnickiego. Znajduje się za kościołem św. Krzyża.
- Pomnik płk. Narcyza Wiatra „Zawojny” – Powstał w 1992. Autorem rzeźby jest Bronisław Chromy. Pomnik komendanta VI okręgu Batalionów Chłopskich. Znajduje się przy skrzyżowaniu ulic Dominikańskiej i św. Gertrudy.
- Latarnia zmarłych (Kapliczka św. Gertrudy) – Kapliczka z 1710. Stała przy dawnym szpitalu i kościele św. Sebastiana. Znajduje się obok skrzyżowania ulic św. Gertrudy oraz św. Sebastiana, za Hotelem Royal.
Zobacz też
- planty
- Planty Dietlowskie w Krakowie
- I obwodnica Krakowa
- Małopolska Droga św. Jakuba