Stanisław Pietrzak – Południowo-Wschodnia Polska praojczyzną indoeuropejskich narodów Europy i Azji
Niniejsza strona, wraz z napływem nowych informacji naukowych,
może być często uaktualniana i uzupełniana,
Ostatnie zmiany: 10.10.2021
Spodziewane są kolejne
xStPietrzak
Omawiana tu lokalizacja to szeroko zakreślone północne przedpola Karpat od Bramy Morawskiej na zachodzie do dorzecza górnego Prutu i Dniestru na wschodzie. Natomiast w zakresie węższym to południowo-wschodnia Polska czyli teren określony głównie dorzeczami Górnej Wisły i Sanu; oto jego mapka:
| Ten region prehistorycznej Europy, Polska Południowo-Wschodnia, był ważną areną społeczną i tyglem ludzkiej genetyki tak Wschodu, jak i Zachodu (Anna Linderholm i zesp., 2020) |
Czyżby praojczyzna indoeuropejskich narodów i języków Europy, Azji i Ameryki
dorzeczach górnej Wisły i Sanu w Polsce? Raczej tak – według stanu badań pod koniec roku 2020.
……
Oto w genach ludności Azji Południowej obserwujemy dziś
ślady praojczyzny Indoeuropejczyków – w Europie, głównie w Polsce
Objaśnienie Tabeli.
Oprócz pierwszego pasma, poświęconego medianie fragmentów IBD Polaków wobec innych narodów Europy…
Poniższa TABELA w czterech pasmach wymienia w tytule jedną z trzech najbardziej interesujących nas populacji języka aryjskiego (indoeuropejskiego) w Azji Południowej, której badamy genetyczne pokrewieństwo z ludźmi kolejno 43 krajów dzisiejszej Europy.
W dolnym wierszu każdego pasma widzimy skróty nazw tych krajów Europy
W górnym zaś wierszu każdego pasma podana jest średnia ilość fragmentów DNA, przypadających na jedną parę porównywanych ludzi, identycznych i wspólnych, bo pochodzących od ich wspólnych przodków (stąd skrót IBD). Większa ilość fragmentów IBD świadczy o bliższym pokrewieństwie miedzy porównywanymi populacjami.
|
Do polskich ziem i ludzi prowadzą genetyczne ślady pierwszych narodów praindoeuropejskiego języka, w tym indoirańskich
Ariów oraz dwóch najwyższych w Indiach grup: intelektualnej i kapłańskiej klasy Braminów i klasy władzy Kszatriów;
nadto ślady pakistańskich Pasztunów, czy ludzi z gór Karakorum, Kałaszów, jak wskazują powyższe wyniki badania
długości genomicznych fragmentów IBD indo-irańskich Ariów w stosunku do narodów Europy. Przyznając w tym
porównaniu za najlepszy wynik trzy punkty, za drugi wynik – dwa a za trzeci – jeden, w rezultacie Polska
otrzymuje 9 pkt., Ingriowie 3, Kozacy 3, Islandczycy 3, Finowie-Eu 2, Karelowie 1, Mołdowianie 1,
Kriaszowie 1 i CEU 1.Czyżby Polacy byli więc jakby centrum rodu Indoeuropejczyków?
Pochodzenie tego pokrewieństwa narodów Europy i Indii i w ogóle źródeł
indoeuropejskiej wspólnoty językowej, etnicznej i genetycznej
wymaga wyjaśnienia. Jest ono celem tej strony.
Niespodziewany wynik genetycznych badań starożytnych ludzi
kultury Fatjanowo w Rosji i odkrycie w niej ojcowskiego
rodu o symbolu R1a-Z93, czyli praindoeuropejskiego,
aryjskiego, tj. indo-irańskich Ariów, pochodzących
z południowo-wschodniej Polski, głównie
w dorzeczach górnej Wisły i Sanu!
W roku 2020 estońska i międzynarodowa grupa naukowców, w tym genetyków, L. Saag i zesp., ogłosili długo oczekiwaną pracę na temat kultury Fatjanowo w Rosji w III tysiącleciu przed Chr. Przebadano 30 indywidualnych pochówków w dorzeczy Górnej i środkowej Wołgi z lat 2900-2050 calBC (tj. przed Chr.), w tym trzy pochówki myśliwych-zbieraczy z epoki kamiennej z lat 10,800 do 4250 przed Chr., a 26 pochówków rolników z epoki brązu z kultury Fatjanowo, z archeologicznego horyzontu kultury ceramiki sznurowej. Zauważono jednak, że owi rolnicy nie mieli pochodzeniowego związku z wcześniejszymi populacjami miejscowych myśliwych-zbieraczy. Podobni są natomiast do innych grup kultury ceramiki sznurowej w Europie, wykazujących genetyczne składniki ludzi stepowych i wczesnych rolników europejskich. A jeśli tak, to zapewne pochodzą gdzieś z pobliża dzisiejszej Ukrainy („near modern-day Ukraine”).
To pobliże Ukrainy wstępnie możemy sobie wyobrazić i zlokalizować w rejonie Karpat lub polskiego Podkarpacia.
Oto główne stanowiska archeologiczne protoaryjskiej kultury Fatjanowo w Rosji oraz „blisko Ukrainy” teren wczesnej kultury rolniczej, „early farmers”, z której ta kultura w części wyrosła
Niektóre analizy genetyczne dokładniej określają to miejsce przebywania stepowo-rolniczej grupy kultury ceramiki sznurowej (dalej skrót ang. CWC). Była to centralna czyli środkowoeuropejska grupa kultury sznurowej, Central-CWC. A taka była blisko Ukrainy, bo w południowo-wschodniej Polsce (czemu bliżej przypatrzymy się niżej, omawiając badania Linderholm). Właśnie tę grupę central-CWC wskazują rozmaite analizy. Oto pierwsza z nich – analiza domieszek w autosomalnym DNA , Admixture-k9.
Analiza Admixture k9
komponentów autosomalnego DNA populacji porównawczych
wskazuje na pochodzenie Fatjanowców z CWC Europy Środkowej, z południowo-wschodniej Polski
(zob. na dole grafiku)
(źródło: Saag et al., 2020)
Analiza domieszek, Admixture, wskazuje, na to, iż kultura Fatjanowo pochodzi z Central-CWC, a to oznacza przede wszystkim Polskę Południowo-Wschodnią. Wiemy o tym dokładnie m.in. z pracy Linderholm i zesp. 2020, która niżej, w rozdz.VII, będzie relacjonowana. Potwierdzeniem są także niżej prezentowane analizy, oraz porównywanie DNA indywidualnych próbek Fatjanowa i SE Polski.
To samo, co analiza Admixture-k9, i również wyraźnie, stwierdza tzw. statystyka f3. Daje ona odpowiedź na pytanie: do której populacji jest najbardziej podobna kultura Fatjanowo w jej stosunku do wyznaczonej grupy starożytnych populacji. Odpowiedź (na poniższym obrazie – D) brzmi: Central-CWC.
Analiza f3-starożytne Fatjanowo i Central-CWC układają pokrewne populacje starożytne prawie dokładnie na linii ukośnej
Rysunek fig.3-D (po prawej na dole) pokazuje tożsamość Fatjanwo i CeCWC.
Taki sam wynik wykazuje statystyka f3 dająca odpowiedź na pytanie: do której populacji jest najbardziej podobna kultura Fatjanowo w jej stosunku do wyznaczonej grupy dzisiejszych populacji. Odpowiedź (na obrazie d) brzmi: Central-CWC.
Analiza f3-współczesne Fatjanowo i CentralCWC układają pokrewne sobie populacje nowożytne dokładnie na linii ukośnej
Wykres na dole po prawej, d, wskazuje doskonałą tożsamość Fatjanowo i CeCWC.
Także badania archeologiczne zgodnie z programami analiz genetycznych DNA umieszczały lub umieściły praojczyznę Fatjanowców w Polsce, mimo że niektóre wcześniejsze publikacje archeologiczne, z których cytuje L Saag, wskazywały pochodzenie z górnego czy środkowego Podnieprza (temu sprzyjała bliskość geograficzna i trendy polityczne!), nowsi autorzy podkreślają pochodzenie z poza rosyjskiego zachodu albo południowego zachodu (Krywalcewicz 2007). Machnik już w 1966 r. szczególnie podkreślał podkarpackie źródła synkretyckiej kultury środkowodnieprzańskiej (Machnik 1966).
Pozytywne i nowsze wyniki badań archeologicznych wykorzystali Nordqvist i Heyd (2020 r.), nakreślając trajektorię migracji przyszłych Fatjanowców z pontyjsko-kaspijskiego Stepu do Rosji właśnie przez południowo-wschodnią Polskę, jak na poniższej mapce.
Autorzy tej mapki jednak znacznie przesadzili, lokalizując początek migracji w międzyrzeczu Wołga-Don! Przecież już wiemy, iż nie ma śladów w badaniach genetycznych próbek Fatjanowo, wskazujących na bezpośrednie pokrewieństwo z tamtejszą ludnością stepową. Bardziej już prawdopodobnym miejscem rodowego pochodzenia byłoby przedpole Karpat (w pasie od Dolnego Dunaju, wzdłuż Prutu do południowej Lubelszczyzny – m. Hubinek), gdzie niektórzy archeolodzy dopatrują się śladów genezy kultury ceramiki sznurowej w formie przedsznurowej, tzw. hoyzont CWC-X przedkurhanowy, przed horyzontem paneuropejskim CWC-A, z możliwością datowania na lata od około 3100 przed Chr. (Juras 2018, Włodarczak 2018, Kośko 2000 i 2018).
” Wschodni Indo Europejczycy jako ′′Ariowie′′ nie wyłonili się z Yamnaya, którzy kierują się na wschód; raczej są potomkami z Europy Północno-Wschodniej, zwanej kulturą Fatyanovo. Fatyanovo jest regionalnym wariantem kultury Corded Ware, a jego lokalizacja wyjaśnia językowe powinowactwo Indo-irańskie języki bałtyckie i słowiańskie; wszystkie były mówione przez sąsiednie plemiona między Polską a Moskwą. Potomkowie Fatyanovo, którzy zmierzali do Azji, stali się kulturami Sintashta i Andronovo, które są Aryjczykami, którzy opanowali Indie i Iran.”
Właściwa migracja Fatjanowców znad górnej Wisly i Sanu ku Rosji mogła zacząć się po dłuższym ich przebywaniu i formacji kulturowej na naszym Podkarpaciu i Małopolsce i, jak się okazuje, w małej ojczyźnie wielkiego w przyszłości ludu – Indoeuropejczyków Europy i Azji.
W tej migracji towarzyszyła im zarazem zapewne ta osobna grupa CWC, która osiedliła się w rejonie wschodniego Bałtyku, zapewne inicjując populację Bałtów (Bałtoslowian?). W drodze Fatjanowcy zatrzymali się na dłuższy czas w rejonie Górnej Wołgi i Górnego Dniepru, a stamtąd w grupach rodowych osiedlali się nad Górną i Środkową Wołgą (najwięcej w rejonie dzisiejszej Moskwy) i później w kulturze Bałanowo. Po wiekach, żyjąc w zmiennych formacjach kultury materialnej, ale w tym samym rodzie ojcowskim R1a-Z93, przemieszczają się na wschód za Ural, rozmieszczają w kulturze Sintasszta i Andronowo, a stamtąd, rozpraszając się w Azji Środkowej, w mniej licznych już grupach około 16. wieku przed Chr. jako Ariowie czyli użytkownicy dialektów języka aryjskiego, przeprawiają się w dorzecza Indusu i do Iranu, gdzie obejmują i spełniają trwającą do dziś przewodnią rolę kulturową i polityczną.
Podsumowanie na diagramie Admixture (wersja 2.)
„Фрагмент графика ADMIXTURE (k=9), где показано сходство фатьяновцев с представителями КШК Балтики, Польши и Центральной Европы” (cytat o Fatjanowcach w Genofond Rossijskoj Federacji 2020).
„Fragment grafiku (k=9), gdzie pokazano bliskie podobieństtwo Fatjanowców z przedstawicielami kultury ceramiki sznurowej Bałtyki, Polski i Europy Środkowej” (zob. Genofond Rosyjskiej Federacji 2020). Była to wczesna migracja Proto-Ariów, w przyszłości indo-irańskich, z rodu R1a-Z93, z małej ojczyzny Praindo-europejczyków. Ludzie kultury Fatyanovo na swoją daleką południowo-azjatycką migrację zabrali z sobą, jak wskazuje ten diagram, komponenty DNA z grup bałtyckiej, polskiej i centralnej (tj. znad Wisły i Sanu) KCSz.
* * *
To, że północne przedpola Karpat w dorzeczach Górnej Wisły i Sanu
są ojczyzną dla indo-irańskich Ariów i europejskich Bałtów,
skłania do poszukiwania, czy nie są one także ojczyzną
dla innych ludów słowiańskich Europy Środkowo
-Wschodniej oraz pokrewnych genetycznie
niesłowiańskich ludów Europy
Zachodniej. Właśnie tak!
II.
Języki praindoeuropejskie i poszukiwania małej ojczyzny Praindoeuropejczyków na północnych przedpolach Karpat
Jakieś dwieście czterdzieści lat temu angielski językoznawca, W. Jones, badając wspólne, już daleko wcześniej wskazywane przez chrześcijańskich misjonarzy podobieństwa języków Europy i Azji aż do Indii, doszedł do przekonania, że pochodzą one zapewne od jakiegoś pierwotnego języka wspólnego, uformowanego ostatecznie w jakiejś małej ojczyźnie. Wkrótce, na podstawie dzisiejszych języków dla tego prajęzyka sprzed pięciu tysięcy lat, opracowano wspólne słownictwo i gramatykę. Tak zaczęło się wielkie ponad dwustuletnie i bardzo już kosztowne poszukiwanie światowe tej ojczyzny, małej, w której owe języki mogły się ostatecznie ukształtować. Wreszcie niedawno, studiując genealogię genetyczną, doszedłem do przekonania, co zaraz w 2007 r. na portalu rodstvo.ru zostało zgłoszone, że mające wspólną nić językową i wspólną kiedyś ojczyznę, używające języków indoeuropejskich narody Europy i Azji, łączy jeszcze jedna, ale istotna nić – biologiczna: ojcowska haplogrupa R1a, obecna tak w Europie, zwłaszcza wśród Słowian, jak i wśród indo-irańskich Ariów, czyli mówiących tam językami aryjskimi. Dziś nie jest zaskoczeniem, że właśnie ojcowska linia Y-DNA odegrała specjalną rolę w przeniesieniu języka z Europy do Azji Zachodniej i Południowej, do Indii z Pakistanem i Iranu.
Teraz, mając już dość czytelny obraz ukształtowania się w Europie populacji i jej migracji do Azji, zwieńczonej kulturą i językiem indoeuropejskim indo-irańskich Ariów, czujemy się pobudzeni do szukania w pełni zadowalającej prawdy o lokalizacji ojczyzny języków i ludności praindoeuropejskiej. Bowiem od ponad dwustu latach bezskutecznych poszukiwań językowych śladów małej ojczyzny praindoeuropejskiej (skrót: PIE), łączącej języki Europy i indo-irańskich Ariów, nauka od genealogii genetycznej otrzymała nowy, dodatkowy element, łączący te dwa kontynenty. Jest nim zidentyfikowanie charakterystycznego dla populacji obydwu regionów świata genetycznego rodu ojcowskiego o symbolu Y-R1a na drzewie genetycznym współczesnego człowieka. Doszły do tego sukcesy paleogenetyki, która może ustalić miejsca przebywania i migracji starożytnych genetycznych rodów lub populacji.
Uznane za wielki sukces w tej dziedzinie badania Haak i zesp. 2015 oraz Allentoft i zesp. 2015, wskazujące na kulturę jamową (ang. Yamnaya) znad Wołgi i Samary jako ojczyznę Praindoeuropejczyków (dalej skrót: PIE) okazały się daleko niewystarczające. Wskazały one bowiem zaledwie poszlaki pochodzenia nie R1a, lecz typowo zachodnioeuropoejskiego rodu R1b, który nadto reprezentuje tylko dialekt kentumowy języka PIE, a prawie w żaden sposób nie dotknęły pochodzenia populacji dosłownie indo-irańskiego i zarazem europejskiego, słowiańskiego rodu R1a, reprezentującego dialekt satemowy języka PIE.
Dopiero ostatnio (2019-2020) ukazały się w paleogenetyce publikacje, preprinty lub choćby także komunikaty konferencji naukowych, które mogą jakoś naprowadzać na ślady europejskich populacji w III tysiącleciu przed Chr., i ich migracji, wychodzących z rejonu, które nazywamy południowo-wschodnią Polską, ułatwiając zarazem wskazanie ojczyzny Praindoeuropejczyków i ich języka.
Tu należy się wyjaśnienie, iż już do kanonu wiedzy językoznawczej i genetycznej należy należy rozróżnienie dwóch dialektów języka praindoeuropejskiego, stosownie zwłaszcza do zmian palatalnych (zmiękczonych) spółglosek k’, g’, gh’ w języku PIE.
1) Dialekt centralny, kształtowany na drodze długiej ewolucji językowej we wspólnocie rodu R1a, w którym doszło do wielu wspólnych innowacji językowych, z których np. palatalna spółgłoska k’ w słowie k’mtom – ‚sto’ przeszła w spółgłoskę „s” w słowie ‚satem’ – ‚sto’. Stąd język satemowy.
2) Dialekt peryferialny, użytkowany głównie w rodzie R1b i nieposiadającego możliwości wspólnotowych innowacji, który przejął język pierwotny bez palatalizacji, czyli słowo k’motm – ‚sto’ przeszło w ‚kmtom’ > ‚kentum’ – ‚sto’, stąd język kentumowy (Bednarczuk 1986, s.37).
III
Praindoeuropejski ród R1a to zapewne twórca języka protoPIE
i satemowego dialektu języka indoeuropejskiego
Etnotwórcza rola ojców w pariarchalnym, patrylinearnym i patrylokalnym systemie życia społecznego w starożytności, a dowodnie co najmniej od neolitu i czasu KCSz, nie ulega już żadnej wątpliwości (ostatnio: K.Sjögren i zesp. 2020). Zakładamy, że język rodu R1a, dość rzadko, ale szeroko rozpraszającego się w mezolicie i następnych epokach po ziemiach Europy Wschodniej, był zapewne jakiś przedpraindoeuropejski i już od tamtych czasów rozpraszający się, stwarzał grunt do szybkiej później ekspansji języka już dojrzałego praindoeuropejskiego (PIE) w kulturze ceramiki sznurowej w ramach jej wielkiej ekspansji wnet po roku 3000 przed Chr. Był to zapewne język już długo ewoluujący w tym kierunku, by stać się dialektem satemowym, jak później, po rozpadzie rodu praindoeuropejskiego na Bałtosłowian i grupę azjatycką z indo-irańskimi Ariami na czele, faktycznie się stało.
R1a. Ten ojcowski Y-chromosomalny ród, wyłonił się około 20,600 lat przed Chr. (zob. grafik, niżej). To jedyny Y-chromosomalny ród czytelnie łączący Indie (indo-irańskich Ariów) z Europą (głównie bałtosłowiańską). Czas wydzielenia się populacji południowoazjatyckiej można korelować z powstaniem haplogrupy Y-DNA, ojcowskiej R1a-Z93. Drzewo genetyczne Y-DNA (na Yfull tree) podaje dość dokładny czas tego azjatyckiego odgałęzienia – około 2,900 rok przed Chr. Gdzie to mogło nastąpić? Zapewne na terenie Polski Południowo-Wschodniej; ale o tym niżej, bo na tym etapie interesujące jest pytanie o główny etap ewolucji etnolingwistycznej pre-PIE (od ang. Pre-Proto-Indo-European), korelującej z rozwojem drzewa genealogicznego od początku rodu R1a, tj. od czasu jego wyłonienia się, a później oddzielenia od ojcowskiej grupy R1 gdzieś w Azji (Południowej Syberii?, Bajkał i Angara?) – około 20,800 lat przed Chr.
| Ród R1-M173 powstały około 28,200 BP, zapewne w rejonie Bajkału, Irkuca, Angary to wspólny przodek dla rodów R1a i R1b, w których wyewoluował etnos praindoeuropejski (PIE) Tabelka ukazuje literowo-cyfrowe symbole mutacji w umownych pionach i gałęziach drzew R1a i R1b oraz czas powstania mutacji w latach do dziś. . …………………………………………………………………………………………………. ……………………………………………………………………………………. Schemat pochodzenia rodu PIE od wspólnego przodka R1-M173 |
|||
| R1a | R1b | ||
| M420 | 22,800 | 22.800 | M343 |
| I | I | 20,400 | L754, PH155 |
| I | I | 17,100 | L389, V2218 |
| PES001, YP4141, M459 | 14,100 | 15,600 | P297, V1636 |
| I | I | 13,300 | M269, Y13200 |
| I0061, YP1272, M198 | 8700 | 6400 | L23, PF7562 |
| I | I | 6100 | L51, (Z2103), PCW070 > Z2103 |
| I | I | 5700 | L52, Z2118, PCW040 M12149 |
| YP1051, M417 | 5300 | I | I |
| CTS4385, Z645 | 5300 | ~5000 | L151, Y215377, PCW361,PCW62 PF331 |
| Z93 Z283 | 5250 | I | I |
| BY226207,YP5585,FGC82884,Z94 YP4758,Z282 | 4800 | 4800 | P312, U106, A8053, S1194 Y10129 |
| Y40, Y3, Z2124 Y17491, PF6155, Y2395, Z280 | 4800 | ||
| .PIE to końcowy moment wspólnoty ludzi i języka praindoeuropejskiego oraz początkowy moment ich migracji zapewne to około 2800 lat przed Chr. Natomiast tysiące lat wcześniejszej ewolucji języka PIE to okres pre-PIE | |||
Przed-praindoeuropejski (ang. Pre-PIE) ród R1a pojawił się w europejskiej przybałtyckiej Rosji, co najmniej już około 12,800 lat temu (10,800 lat przed Chr.), a więc zaledwie po usunięciu się Wielkiego Zlodowacenia. Z tego właśnie czasu wykryto, opublikowany przez Saag 2020, pochówek człowieka w Piesczanicy nad rzeką Oniega i jeziorem Łacza w pobliżu Kargopola w północno-zachodniej Rosji. Później, około 5500 r. przed Chr. w sąsiedniej dla Pieszczanicy miejscowości Popowo dwóch mężczyzn z trzyosobowego pochówku należało także do rody R1a; można ich uznać za potomków człowieka z Pieszczanicy. W tym samym okresie około 5500 r. na zachód od Pieszczanicy na Jeleniej Wyspie Jeziora Oniega pochowano (wertykalnie, zapewne jako szamana lub wodza) znów mężczyznę R1a.
Wreszcie, co wiemy z badań Czekunowej i Mazurkiewicza (2016 i 2020), na południowy zachód od Oniegi, nad Górną Dźwiną na pograniczu obwodów smoleńskiego i pskowskiego, gdzie osadnictwo ludzi pojawia się także już w X tysiącleciu przed Chr., w kulturach okolicy Serteja (pow. Wieliż) i osady Uswiaty odkryto osiem starożytnych pochówków mężczyzn rodu R1a co oznaczało 50% próbek starożytnych, z których dwóch datowano na około 2500 r. przed Chr., a jednego R1a, po ponownym datowaniu, na 3120 r. przed Chr. lub V/IV tysiąclecie przed Chr.; te datowania zostały radiowęglowo ponownie już potwierdzone. Jak więc domyślamy się, że to piesczanicki ród R1a tak promieniował potomstwem wszechkierunkowo: w kierunku zachodnim ku Bałtykowi, także na wschód wzdłuż Wołgi ku Uralowi i na południe przez Smoleńsk, górny i środkowy Dniepr ku na ziemiom pontyjskiego Stepu, między Dnieprem a Donem. Tam np. w osadzie Wasilewka na lewobrzeżnym Dnieprze znaleziono pochówek mężczyzny R1a, datowany na 8600 lat przed Chr. (Mathieson 2018). Co ciekawe, kalkulator genetyczny znalazł dla tego znad Dolnego Dniepru najbliższe pokrewieństwo genetyczne w omówionym już rejonie przybałtyckiej Rosji . Kontakty między tym dwoma regionami, poświadczone zabytkami kultury materialnej, trwały także w najbardziej interesującym nas czasie, końcu IV tysiąclecia przed Chr., a zwłaszcza w I połowie III tysiąclecia (Tkacz 2017). (Trzeba dodać, że w pracy Czekunowej ujawniono także trzy starożytne pochówki z rodu R1b w rejonie Górnej Dźwiny, ludności, która może mieć związek z tematem starożytnych ludzi CWC w południowo-wschodniej Polsce).
Konieczne są rzetelne i szersze badania genetyczne w omówionym regionie!
Zapewne ludzie z tego właśnie rodu R1a byli nad Dnieprem, zwłaszcza w kulturze Sredni Stog, twórcami pierwszych elementów archeologicznej, uznawanej za dzieło wczesnej wspólnoty pre-praindoeuropejskiej, industrii proto sznurowej (proto-KCSz). Jej wczesne prototypy były tu, jak zresztą w okolicach wspominanej już w obwodzie smoleńskim Sertei i w tamtejszej kulturze Uswiaty (A.Mazurkiewicz 2010, 2020) przez naukę nieśmiało rozpoznawane i opisywane. Ale ostatecznie stały się one elementami kultury ceramiki sznurowej na wschodnich i północnych przedpolach Karpat, co wynika z badań A.Frinculeasa et al 2015 i 2019 oraz P. A.Linderholm et al. 2020.
Rumuński archeolog Alin Frînculeasa z udziałem Bianca Preda, Volker Heyd* (2015) rozpoznał w kurhanach i zarejestrował na mapie liczne pochówki późno-jamowe/wczesnosznurowe, tzw. Pit Grawe, z datowaniem na lata około 3050-3000 przed Chr. albo wcześniejsze, znalezione w pasie przykarpackim południowowschodnim i dalej na przedpolach Karpat wzdłuż międzyrzecza Seretu i Prutu w kierunku Bieszczad co najmniej do rumuńsko-ukraińskiej Bukowiny, jakby w kierunku polskich Bieszczad i Małopolski. Tu właśnie w miejscowościach Średnia i Hubinek także wskazano pochówki analogiczne do Pit Grawe, ale już jako protoCWC, zwany horyzont X-CWC (Włodarczak 2020).
Było to więc wspólne dzieło rodów i haplogrup R1a i R1b
Ważne Glavanesti Vechi R1a-Z93*.
Do najbardziej przełomowych przemian doszło jednak w środkowych i górnych rejonach dorzeczy dwóch przykarpackich rzek Dniestr i Prut i to już około 3500 lat przed Chrystusem. Po wykryciu w genetycznym badaniu (Sirak et al. 2020) w szczątkach człowieka (I11954 Glav-14), pochowanego w latach około 3500-3000 lat przed Chr. w rumuńskiej Mołdawii nad prawym dopływem Prutu, Jijia (czyt. Żiżija), ojcowskiej haplogrupy R1a z czołową mutacją Z93*, już teraz wiadomo, że może wnet po 3500 r. (umownie około 3000 przed Chr.) na przedpolach Karpat wśród napływowej zapewne z dorzecza Donu ludzi kultury jamowej i lokalnej Cucuteni-trypolskiej żyła rodzina, która stała się symbolem rodziców-Praindoeuropejczyków. Ów bowiem mężczyzna z mutacją Z93 stał się ojcem azjatyckiej linii rodu gałęzi praindoeuropejsiiego rodu, słynącej z indo-irańskich Ariów. Jego bliski brat genetyczny z mutacją Z283 stał się zaś ojcem głównie środkowo i wschodnioeuropejskiej rodziny Indoeuroopejczyków, głównie zwanych Bałtosłowianami. W ten sposób ich bezpośredni ojciec, R1a-Z645, może być uważany za ojca wszystkich językowych i biologicznych zarazem Praindoeuropejczyków, a miejsce pochówku człowieka Z93, w dzisiejszej miejscowości Glavaneszti Iaszi (w zapisie: Glăvăneşti Iasi; Iasi czyt. Jaszi, to nazwa powiatu), może być uważane za gniazdo Praindoeuropejczyków, bowiem bardziej rozwinięty ród PIE ojczyznę skąd ekspandował na Europę, wspólną ojczyznę miał raczej w Polsce). Na poniższej mapie widzimy szlak migracji z północnej Mołdawii ku Polsce znaczony pochówkami: z pochówków kultury jamowej (kolor zielony) przez niezidentyfikowane (kolor biały) do pochówków kultury sznurowej w Polsce i jej sąsiedztwie, górnym Podniestrzu i Wolyniu (kolor czerwony).
Eurogenes -blog. D.W (czerwiec 2021): „Jednak od dawna pytaniem, na które czytelnicy tego bloga chcą znaleźć odpowiedź, nie jest to, czy ludy Corded Ware i Yamnaya są bliskimi kuzynami, ale czy migranci Yamnaya założyli kulturę Corded Ware. Oczywistym sposobem udowodnienia, że tak było, jest znalezienie przynajmniej jednej starożytnej populacji jednoznacznie sklasyfikowanej jako część horyzontu Yamnaya, która jest bogata w typowe haplogrupy Y z ceramiki sznurowej R1a-M417 i R1b-L151.„ .
Właśnie ten postulat Dawida W. był zrealizowany na przedpolach Karpat wschodnich i północnych, w przykarpackim regionie Podole+Wołyń+Małopolska, w dorzeczach Prutu-Dniestru-GórnegoBugu-Sanu-GórnejWisły, w latach 3500-2000 przed Chr.
Wraz z przyjęciem przez już autochtonnych w Europie proto-sznurowców genetycznego komponentu jamowego od napływowych z dalsza (Donu, Wołgi lub Bliskiego Wschodu) ludzi kultury jamowej musiało, zdaniem tych autorów, dojść do przejęcia od nich także języka praindoeuropejskiego, który wnet ewoluował w kierunku dialektu satemowego.
Położenie Glavanesti (Vechi – „Stare”, nazwa nieaktualna) przy granicy Rumunii i na rozgraniczeniu powiatów Jassy (Iasi) i Batoszany oraz Suczawy jako stolicy regiony Bukovina. Bukowina została przez niektórych językoznawców wskazana za region bogaty w ślady języka prasłowiańskiego, post-indoeuropejskiego. Powyżej, w Karpatach – region Huculszczyzny z jego bogactwem starokarpackiej kultury
IV
Pytanie o ród R1b i dialekt kentumowy
R1b. Zapewne później niż R1a na Pontyjskim Stepie pojawia się bratni dla niego, pochodzący – jak widzieliśmy wyżej – od wspólnego przodka, Y-chromosomalny ród R1b. Choć w Rosji przybałtyckiej widzimy go już w pobliżu rodu R1a w okolicy smoleńskiej Sertei w trzech archeologicznych pochówkach nad Górną Dźwiną (E.Czekunowa), ale tu, na Stepie, poza rejonem Wolgi-Samary, zapewne jakieś inne jego grupy, może po przybyciu z Bliskiego Wschodu, osiadły w terenie lewobrzeżnego Donu, w kulturze jamowej z linii, potomków mutacji M269; jedna to linia L51>L52>L151 (L151 zapewne już zindoeuropeizowany), a druga to dla niej bratnia Z2103>Z2105. Były prawdopodobnie współtwórcami kultury jamowej.
Co do ich języka nie wiadomo, czy nie rozwinął sie u nich w czasie przypuszczalnego pobytu na Bliskim Wschodzie. Inne jednak i wcześniejsze od nich odgałęzienia drzewa R1b w Azji mówiły i mówią dialektami języków tureckich. Więc może ukształtowali swój język już w Europie, w kontaktach z bratnim rodem R1a. I zapewne z tym wczesnym dialektem, jakby niepełnej indoeuropejskości, gdzieś może około 3300 r. (mapka – niżej) wyemigrowała do Azji część populacji tej grupy, nosiciele języków anatolijskich, a później także tocharskich (Peirot 2019). Słusznie Kassian (2019) określił je nazwą „outlier PIE” czyli ‘odstające’. Takim, jakim zresztą był etap ewoluującego pre-PIE.
Na zasadzie praktykowanej egzogamii (małżeństw z obcymi kobietami) ludzie R1a przejęli od rodu R1b wysoki procent autosomalnego, tzw. jamowego komponentu DNA. Już wiemy, że stało się to zapewne na przedpolach Karpat.
V
Wielka niespodzianka: jak grupa fatjanowska-aryjska,
tak i pozostali Praindoeuropejczycy rodu R1a i R1b
w kulturze ceramiki sznurowej w Południowo-
-Wschodniej Polsce jako w swojej ojczyźnie
Polska Południowo-Wschodnia
Małopolska, Podkarpacie i południowa Lubelszczyzna
Tu ostatecznie kształtuje się wspólny kształt jednolitego języka praindoeuropejskiego najpierw zapewne satemowego ludności R1a. Ludności jednak musiało być dość dużo, o czym świadczą wczesne stąd migracje, więc zapewne doszło już wówczas do powstania ich regionalizacji: ziemie Podkarpacia, południowej Lubelszczyzny, a zwłaszcza Małopolski aż co najmniej po Kraków. Ukazuje to mapka południowo-wschodniej Polski z zaznaczonymi pochówkami tu zmarłych, z których próbek użyto teraz (Linderholm 2020) lub uprzednio (np. Juras et al. 2018 i 2020) do badań ich DNA. Ta regionalizacja oznaczała zarazem zarysowanie się dialektalnych podziałów języka, które po jakimś czasie będą stymulować do migracji „w Europę”. Podstawowe migracje szkicowo nakreślili na mapie Nordqvist i Heyd (2020 r.).
Na mapie widoczne cztery grupy starożytnych próbek DNA: małopolska (krakowska, sandomierska, roztoczańska i podkarpacka.
Kulturowo próbki tego regionu dzielą się na próbki z CWC (żółte/niewidoczne i czerwone) i BBC (niebieskie i czarne).
CWC: 50 próbek badanych w pracy Linderholm et al.(2020) to kolor żółty; zaś próbki inne to kolor czerwony.
BBC: 3 próbki z Pełczysk badane w pracy Linderholm to kolor niebieski; zaś próbki inne to kolor czarny.
Wiele argumentów przemawia za tym, że praindoeuropejska rodzina ludzi i jej język, zwany przez Kassiana „inner” PIE, istotnie PIE, miały szczególną ojczyznę, a w niej ostatni etap wspólnego rozwoju i wspólnych innowacji oraz wyjściowy punkt wielkiej ekspansji i migracji, na terenie Południowo-Wschodniej Polski. Bowiem właśnie już przed rokiem 3000 przed Chr. ludzie proto-KCSz pojawiają się w Południowo-Wschodniej Polsce. Może ona być określona głównie dorzeczami górnej Wisły i Sanu lub obszarami z czterech województw: Małopolski, Podkarpacia, oraz części świętokrzyskiego i lubelskiego. Sugerują nam to wyniki najnowszych prac paleogenetyki, które będą tu sygnalizowane. Ewolucja języka wspólnego dla wszystkich językowych grup narodów indoeuropejskich, tych już istotnie praindoeuropejskich, odbywał się zapewne w trakcie dotychczasowej migracji ku Polsce: R1a od rzek Oniegi, Górnej Dźwiny i środkowego Dniepru, a R1b – od Wołgi i Donu. W samej Południowo-Wschodniej Polsce dokonał się nadto proces oddzielnego osiedlania się i dzielenia populacji na więcej grup oraz towarzyszący mu dalszy ciąg językowego różnicowania przynajmniej grup satemowej i kentumowej; a nadto odrębnych populacji w trakcie późniejszych, zorganizowanych z tego miejsca migracji w Europie.
Około przełomu IV i III tysiąclecia przed Chrystusem (Linderholm 2020), zapewne pod naporem populacji jamowej rodu R1b od wschodu, musiało dojść do etnicznych przemian i konsolidacji, dotąd zapewne rozproszonej populacji rodu R1a, w tzw. horyzoncie Corded Ware Culture – X na przedpolach Karpat (Iwanowa 2013, Frinculeasa 2015 i Kristiansen 2015), a następnie koncentracji w Polsce Południowo-Wschodniej. Było to zapewne jeszcze nieustabilizowane pasterstwo wędrowne. Brak jest opracowanych zabytków z tego okresu. Jakiś archeologiczny ślad tego etapu znaleziono np. w Hubinku (Grzęda Sokalska, w powiecie Tomaszów Lubelski), w pochówku dziecka datowanym na około lat 3000-2900 przed Chr. (Kośko, Włodarczak 2018). Dopiero nieco później, bo od około 2800 do 2600/2550 lat przed Chr. pojawia się tu jakieś osadnictwo, ale miało ono zapewne charakter tylko na współ stały, w typie pasterskim. Zabytki grobowe, ze znamionami stabilizacji rytuałów kurhanowych (tzw. horyzont A ogólnoeuropejski KCSz), są zarazem świadectwem poprzedzającego je przybycia wcześniejszej migracji. Była to zapewne ludność ojcowskiego, napływowego co najmniej z Wolynia i Podola, rodu R1a.
VI
Pytanie o matczyny, mitochondrialny substrat
kultury ceramiki sznurowej w Południowo-Wschodniej Polsce
W ojczyźnie PIE, jak i w ogóle w kulturze ceramiki sznurowej ludność w autosomalnym DNA wykazuje tzw. komponent jamowy (od kultury Yamnaya, Jamna-Samara lub Jamna-Kalmykia) czyli od osadników nad znad Wołgą i Samarą. Ale ojcowskiej tam populacji R1a, która jest cechą CWC, tam nie znaleziono. Zapewne musiało dojść do jakiegoś wzajemnego wymiany kobiet między rodami R1a i R1b gdzieś w drodze ku południowo-wschodniej Polsce. Właśnie Juras (2020) wskazuje na obecność mitochondrialnego DNA w Małopolsce, w jakimś procencie pochodzącego z zachodniej strefy nadczarnomorskiego Stepu (i brak ze wschodniej strefy Stepu, z Powołża!) z komponentem jamowym.
Ale badając mitochondrialne genomy trzech populacji postsznurowych (mierzanowickiej, trzcinieckiej i strzyżowskiej) zauważa wyraźne różnice. „Osoby powiązane z populacjami mierzanowicką i trzciniecką okazały się w analizach bliżej siebie i grupowały się w pobliżu CWC, kultury Únetice (UNC), grupy badeńskiej z Węgier (CHHu) i grupy pucharów dzwonowatych (BBC) … „W programie AMOVA najlepszy rozkład zmienności dla osób związanych z kręgiem kultury mierzanowickim MCC i trzcinieckim TCC był wtedy, gdy się zgrupowali z LBK i z późno Dunajskimi grupami neolitycznymi (LDN)”.
Inaczej jednak „wskazano na grupę strzyżowskiej kultury; jest stosunkowo daleko od TCC i MCC i blisko populacji stepowych, takich jak grupa Catacomb (CAT)……”Najlepszy rozkład zmienności (w programie AMOVA), kiedy osoby związane z STC zostały pogrupowane według pochodzenia stepowego populacje takie, jak jamowa (YAM), zrębowa (SRU) i scytyjska (SCU)…… „Chociaż strzyżowska STC była blisko chronologicznie CWC, nasze wyniki sugerują, że osoby związane ze STC były genetycznie znacznie bardziej odległe od grupy CWC niż były populac je MCC i TCC.
„Tak więc grupy związane z MCC i TCC powstały na tle kulturowym i genetycznym podobnym do CWC”.
Tak więc substratem dla ojcowskiego rodu R1a w kulturze ceramiki sznurowej są populacje neolitu naddunajskiego, linearnego, bezzasadnie zwane zachodnimi czy niemieckimi. I ten komponent decyduje o innej pozycji Fatjanowców i central-CWC wobec jamowej znad Wołgi, która tego składnika nie posiada wcale. Dlatego słusznie niektórzy autorzy, także Dawidski, postulowali poszukiwanie jakiegoś daleko wcześniejszego wspólnego przodka protojamowego albo osobnego złożonego przejęcia składnika jamowego (z Podnieprza) i rolniczego z Niziny Zadunajskiej. Fatjanowcy mają po prostu swoje komponenty DNA bezpośrednio od wspólnoty Central-CWC i nie ma sensu czynić poszukiwania dla nich poza tą grypą.
Tę samą cechę CWC w naszym regionie – komponent neolitu naddunajskiego – wykrywają badania Linderholm 2020. Zdaje się, iż niepotrzebnie w Dyskusji wytyka ona Annie Juras niedopatrzenia w tej kwestii, gdy pisze: „W przeciwieństwie do obserwacji Juras i wsp. nie znaleźliśmy linii mitochondrialnych, specyficznie powiązanych z pasterzami kultury jamowej. Zamiast tego większość linii mtDNA, znalezionych w naszych próbkach, może być związana z europejskimi neolitycznymi grupami rolniczymi, jak to ma miejsce w zachodnim Corded Ware we wcześniejszym (Juras) badaniu. Nasze wyniki wskazywałyby na silniejszą ciągłość z wcześniejszymi populacjami neolitu, niż wcześniej obserwowano. Innymi słowy nasze badanie wykryło ślady ewidentnego „włączenie” lokalnych jednostek do migrujących grup”. Te migrujące grupy to ojcowskie rody R1a i R1b.
VII
Migracje populacji i języków
z północno-przykarpackiej praojczyzny PIE
- Pierwszą migracją ludności PIE w kulturze ceramiki sznurowej było odejście stąd populacji Fatjanowców.
Jak bowiem nad Dnieprem, tak i tutaj, w dorzeczu górnej Wisły, groźba napływu dużej populacji rodu R1b ze wschodu musiała stać się bodźcem wczesnych migracji rodu R1a. Zapewne najwcześniejszą migracją była ta wskazana przez Saag i zesp. (2020) grupa z powstałym po przybyciu ze wschodu już na polskiej ziemi rodem genetycznym R1a-Z93, znana później na rosyjskiej ziemi pod nazwą fatianowska. Została ona opisana wyżej, w I części naszego artykułu. Saag (2020) tak charakteryzuje ludność kultury fatjanowskiej i jej pochodzenie: „Osobniki Fatyanowo są najbardziej podobne do populacji pochodzenia stepowego LNBA z Europy Środkowej, Skandynawii i wschodniego Bałtyku”. „Około jedna trzecia osobników Fatyanovo miała niebieskie oczy i/lub blond włosy…” „Zarówno ojcowskie, jak i matczyne rody badanych osobników z Fatyanowa były charakterystyczne dla kultury ceramiki sznurowej. Byli w większości pochodzenia stepowego z niewielką domieszką wczesnych rolników europejskich (EEF). Byli najbliżej spokrewnione z populacjami późnego neolitu i epoki brązu w Europie Środkowej, Skandynawii i wschodnim Bałtyku”.
Wikipedia: Kultura Fatjanowo „została opisana jako chronologicznie najnowsza i najbardziej północno-wschodnia kultura szerszego horyzontu ceramiki sznurowej . Ujawnia swoje początki z zachodu i południowego zachodu… Kultura Fatyanowo została opisana jako „prawdziwe pospolite ruszenie” z Europy Środkowej w rosyjskie lasy Środkowej Wołgi”.
Z perspektywy Powołża „jej [kultury Fatianovo] bezpośrednie korzenie sięgają południowych krajów bałtyckich, Białorusi i północnej Ukrainy (kultury ceramiki sznurowej nad Bałtykiem i Środkowym Dnieprem), skąd przemieszczający się ludzie szerzą kulturę dalej na wschód wzdłuż dolin rzecznych zalesionych równin” (Nordqvist i Heyd 2020). Ale głębsze, wcześniejsze korzenie sięgają południowo-wschodnich regionów Polski, skąd po dwóch lub trzech stuleciach rozwoju skierowała się (migracyjną trasę Ariów wykreślili na uproszczonej powyższej mapce Nordqvist i Heyd 2020) wzdłuż Wisły na północ i dalej na wschód, na ziemie Bałtyckie i Białorusi, a stamtąd już małymi grupami osadniczymi dalej na wschód, do północnej Rosji, by osiedlić się w rejonie górnej, a potem środkowej Wołgi, a w dalszej przyszłości wyemigrować do azjatyckich krajów. Ten południowo-wschodni polski etap rozwoju i migracji protofatianowskiej grupy został jakoś zapisany we wspólnych innowacjach języka praindoeuropejskiego (PIE) i kultury materialnej, zostawionej np. na Podkarpaciu i Małopolsce, a oddzielnie zachowane też w zabytkach kultury ceramiki sznurowej na Białorusi, w rejonie Górnego Dniepru i Górnej Dźwiny Zachodniej z I połowy III tysiąclecia przed Chr. i później, około II połowy III tysiąclecia, także w tamtejszej kulturze fatianowskiej. Od dawna ślady ich pochodzenia archeolodzy sygnalizowali w swoich publikacjach (np. Machnik 1966, Krywalcewicz 2007, Tkacz 2017), nazywając je zachodnimi, środkowoeuropejskimi albo wprost polskimi, małopolskimi i podkarpackimi.
W pracy L. Saag napisano: „W ceramice znalezionej w dorzeczu Moskwy w latach 2000-tych znaleziono ceramikę kultury amfor kulistych, ceramiki kultury rzucewskiej na wybrzeżu Bałtyku i wyroby epi-sznurowe z południowej Polski i ukraińskiego Wołynia.” (Supplementary Note 1. Archaeological and anthropological background).
W dalszej swojej migracji, już w Azji południowo-zachodniej ten lud, znany przede wszystkim jako indo-irańscy Ariowie, dociera nad Indus i dalej i tam tworzy potężną kulturę religijnego hinduizmu i jego pisemną wersję sanskryckich Wed.
Na tle wyrysu trasy migracji Fatianowców-Balanowców przez Europę Środkową (Polskę) podsumowanie Nordqvista i Heyda :
„Przedstawiona tu trajektoria musi wyglądać jak ironia prehistorycznego Wschodu i Zachodu, stosunków w Zachodniej Eurazji trzeciego tysiąclecia p.n.e. CWC od pierwszych migracji populacji Yamnaya z Kaspijsko-Pontyjskiego Stepu na zachód otrzymała niewątpliwie właściwy bodziec formacyjny. Zaledwie dwa lub trzy wieki później Fatyanovo-Balanovo, to najbardziej wschodnie dziecko szerszej rodziny CWC, wyprowadza teraz dokładnie tych samych ludzi z ceramiki sznurowej do migracji na wschód, i to zaledwie około 10 stopni szerokości geograficznej dalej na północ, w dorzecza Górnej i Środkowej Wołgi. Coś wreszcie w rodzaju kontynentalnej pętli wschód-zachód zamyka się wraz z pojawieniem się późniejszych, ostatecznie wyprowadzonych z CWC kultur Abashevo, Sintashta i Andronovo w 2200-1900 pne. Właśnie w tym kontekście leży prawdziwe znaczenie Fatyanowa jako zawiasu między Wschodem a Zachodem, pasterzami i ostatnimi łowcami-zbieraczami, lasami i stepami, trzecim i drugim tysiącleciem p.n.e.”
Azjatycka trasa migracji ku Indiom w opisie Eurogenes blog 2019/Narasimhan 2019
„Najstarszy przykład R1a w starożytnym DNA z Azji Środkowej (Zevakinskij stone hence, Kazachstan) jest datowany na 2132–1940 cal p.n.e. (ID I3770, Narasimhan 2019).
Co więcej, próbka ta jest ściśle związana ze znacznie starszymi próbkami R1a z Europy Środkowej, Wschodniej i Północnej i filogenetycznie zagnieżdżonymi w ich różnorodności. Musi zatem z pewnością stanowić ekspansję populacji z Europy do Azji Środkowej. Rzeczywiście, jest również związany z kulturą archeologiczną Andronovo z epoki brązu, która zwykle jest postrzegana jako wywodząca się z kultury Corded Ware (CWC) z późnej neolitu Europy. Zdecydowana większość współczesnych linii R1a w Azji Środkowej jest ściśle związana z linią I3770, a zatem musi ostatecznie pochodzić z Europy.
Najstarsze wystąpienie R1a w starożytnym DNA z Azji Południowej (Swat Valley, Loebanr Pakistan) jest datowane na 1044-922 cal p.n.e (ID I12457, Narasimhan 2019).
Ta próbka, jak również ogromna większość współczesnych południowoazjatyckich linii R1a, są również blisko spokrewnione ze znacznie starszymi próbkami R1a z Europy Środkowej, Wschodniej i Północnej i zagnieżdżone filogenetycznie w ich różnorodności. Dlatego z pewnością muszą reprezentować ekspansję ludności z Europy do Azji Południowej przez Azję Środkową, najprawdopodobniej w epoce brązu. Nawet jeśli R1a istniała w Azji Południowej przed epoką brązu, co jest niezwykle mało prawdopodobne, ponieważ występuje w rdzennych europejskich próbach łowców-zbieraczy, zdecydowana większość współczesnych linii R1a w Azji Południowej musi pochodzić z Europy.” (*)
„The oldest example of R1a in ancient DNA from Central Asia is dated to 2132-1940 calBCE (ID I3770, Narasimhan 2019). Moreover, this sequence is closely related to much older R1a samples from Central, Eastern and Northern Europe, and phylogenetically nested within their diversity. Thus, it must surely represent a population expansion from Europe to Central Asia. Indeed, it’s also associated with the Bronze Age Andronovo archeological culture, which is usually seen as an offshoot of the Corded Ware culture (CWC) of Late Neolithic Europe. The vast majority of present-day R1a lineages in Central Asia are closely related to that of I3770, and so must also ultimately derive from Europe.
The oldest instance of R1a in ancient DNA from South Asia is dated to just 1044-922 calBCE (ID I12457, Narasimhan 2019). This sequence, as well as the vast majority of present-day South Asian R1a lineages, are closely related to much older R1a samples from Central, Eastern and Northern Europe, and phylogenetically nested within their diversity. Thus, they must surely represent a population expansion from Europe to South Asia via Central Asia, in all likelihood during the Bronze Age. Even if R1a existed in South Asia before the Bronze Age, which is extremely unlikely, because it’s found in samples from indigenous European hunter-gatherers, the vast majority of present-day R1a lineages in South Asia must be ultimately from Europe”. Eurogenes blog, September 11, 2019)
Bogatszą mapę migracji naszkicował genetyk-filmowiec amerykański, pseudo: Genos-Historia (zob. film)
Szkic mapy migracji protoaryjskich Fatianowców i innych populacji genetycznych rodów ojcowskich R1a i R1b z praindoeuropejskiej ojczyzny w Polsce Południowo-Wschodniej
Szkic trasy migracji ku Azji opracował Genos-Historia USA (kolor czarny; film video). Pozostałe migracje, na podstawie opublikowanych lub przygotowanych przez autorów, oprac. StP. (kol. niebieski)
- Obok grupy fatianowskiej na północ skierowała się także, jak wskazują komentatorzy, migracja grupy CWC Bałtykowi, przenosząc tam i tworząc wschodniobałtycką CWC. Na podstawie jednak licznych starych praindoeuropejskich słów w językach bałtyjskich można założyć nawet wspólną z fatianowcami migrację i długie bliskie sąsiedztwo Bałtów z nimi, przyszłymi mieszkańcami krajów Azji i indo-irańskimi Ariami, twórcami i użytkownikami Sanskrytu; ułatwiało ono Bałtom zatrzymać wiele wspólnego z nimi elementów praindoeuropejskiego słownictwa i kultury etnicznej.
- 3. W międzyczasie musiała zaistnieć także i kolejna północna migracja ludzi CWC (nie odnotowana jednak na mapce Nordqvista-Heyda) – ku polskim Kujawom, którą genetycznie opisał Fernandes i zesp. (2018). CWC z Niżu Polskiego, znajdująca się w kręgu kultury pojedynczych grobów (SGC) w testach genetycznych upodabnia się do osobników BBC z Niemiec
- Jeszcze w drugim kwartale III tysiąclecia przed Chr. nad Wisłą, Sanem i górnym Bugiem z ludzi rodu R1a wylania się nowa grupa etniczna, epi-sznurowa, zwana także protomierzanowicką, Chłopice-Vesele (od Chłopic koło Przemyśla i Vesele w południowo-zachodniej Słowacji), której kulturę wzmiankują już autorzy Saag et al 2020 . Pod natłokiem napływającej ze wschodu kolejnej dużej migracji, tym razem rodu R1b, część populacji Chłopice-Vesele uchodzi na południe i szlakami Dunajcowym oraz Bramą Morawską przeciska się poza Karpaty. Zajmuje tam ziemie na Morawach i na Słowacji w okolicach Koszyc na wschodzie i Nitry na południu, tworząc tam dobrze znaną archeologom kulturę nitrzańską (Batora 2019, Szecsenyi 2020). Tej migracji na mapce Norqvista-Heyda niestety nie zaznaczono (brak oficjalnej publikacji). Trzeba dodać, że grupa Chłopice-Vesele zjednoczyła się tam łatwo z także posznurową ludnością kultury unietyckiej.
Oto obecność migracji z Polski Południowo-Wschodniej do Czech kultur ceramiki sznurowej i kultury postsznurowej Chłopice-Vesele, znanych w Polsce jako protomierzanowicka (Papas I. et al. 2021).
Podobne wyniki posiada już zapowiedziana praca Szecsenyi et al 2021 (?) dotycząca północno-zachodniedgo regionu Kotliny Karpackiej.
Potwierdza to także językoznawstwo: „The centre of Old Slavic names is situated on the northern slope of the Carpathian Mountains, approximately between Bukovina and Krakow; it is based on a substrate of older, Indo-European hydronyms.”
Tłumaczenie z Abstraktu: „Uważa się, że wszelkie badania językowe muszą zaczynać się od nazwy rzeki i miejscowości regionu. Wykorzystanie nazw geograficznych prowadzi do następujących ustaleń: – Centrum nazw starosłowiańskich znajduje się na północnym stoku Karpat, mniej więcej między Bukowiną [Karpaty Wschodnie] a Krakowem; opiera się na substracie starszych, indoeuropejskich hydronimów. – Ekspansja plemion wschodniosłowiańskich omija Bagna Prypeckie i rozciąga się dalej przez Centralną Rosję, a zwłaszcza na Północ i Wschód. – Osadnicy zachodniosłowiańscy docierają do nowych obszarów osadniczych poprzez migrację z Czech i dalej do Saksonii i Turyngii, a także przez zachodnią Polskę do Brandenburgii i Meklemburgii-Pomorza Przedniego. – Migracja Słowian południowych odbywa się w dwóch dużych, ale odrębnych przepływach, z jednej strony przez Bramę Morawską do Słowenii, Węgier i Chorwacji, az drugiej strony na wschodnim krańcu Karpat do Serbii i Bułgarii”. (Jürgen Udolph, Expansion slavischer Stämme aus namenkundlicher und bodenkundlicher Sicht’ Onomastica 2016)
- Z prac dwóch zespołów A. Juras (2010 i 2020) wynika także ekspansja w postaci kultury mierzanowickiej (mierzanowickiego kręgu kultury, MCC), która w większości przeszła w trzciniecki krąg kultury (TCC), uznany za połączonych Bałto-Słowian: Bałtów z północy, a Słowian z postsznurowej kultury mierzanowickiej w południowo-wschodniej Polsce, jako praojczyźnie. Ekspansję TCC czyli zjednoczonych Bałtosłowian można korelować z kolejnym etapem stosunków z rodzinnych z protoaryjskimi fatjanowcami, zakończonym jednak ich odejściem ku Azji na południowy Wschód, a następnie czasem formacji wspólnych bałtosłowiańskich innowacji językowych, zakończonym rozejściem się i uniezależnieniem rozdzielonych od około roku 1250 przed Chr. (Kassjan 2019) Bałtów i Słowian . Dziś wielcy uczeni (Pathak 2018, Narazimhan 2019, Reich 2019) europejski ród najbliżej spokrewniony z hinduskimi Ariami, od którego oni udali się do Indii i stworzyli tam wielki naród i wielką kulturę religijną, nazywają ogólnie Bałtosłowianami, imiennie zaś wymieniając Rosję i kilka narodów środkowo-wschodniej Europy.
W podsumowaniu
Nic już nie brakuje do kompletu wiedzy o „późnym” PIE. Mamy bowiem taki obraz. Gdy R1b ruszyło znad Donu i Dniepru na Zachód, na terenie Polski Południowo-Wschodniej wbiło się w osadnictwo kultury epi-CWC, Chłopice-Vesele R1a (protomierzanowickiej). Dwie jej części wyemigrowały więc na południowy-Zachód do Czech oraz na południe na Słowację, a trzy na północ: do kultury mierzanowickiej, do Bałtów i do fatjanowskiej. Mierzanowicka zaludniła Polskę i zachodnią część Ukrainy, trzciniecka poszła na Wschód, a fatjanowska po dłuższym przebywaniu w Rosji migrowała zasadniczo do Azji Środkowej, a stamtąd głównie na Południe i bliskowschodni Zachód.
- Znacznym przełomem w dziejach tego regionu około 2600 r. przed Chr. było pojawienie się w południowo-wschodniej Polsce nowej i zarazem innej ludności ze wschodu. Były to grupy ojcowskiego rodu R1b. Przybyły tu zapewne ze stepowego wschodu, bo z kulturowymi cechami głównie kultury katakumbowej z południowego pontyjsko-kaspijskiego Stepu i z środkowego Dniepru, zachowanymi głównie z obrzędach pochówkowych, jak niszowe, katakumbowe formy grobów, bogate zestawy darów, a zwłaszcza wyposażenie do walk, kamienne topory bojowe, trójkątne groty strzał; nadto naczynia z wyraźną szyjką itd. co stało się jakby wzorcem dla późniejszych, zwłaszcza zachodniej ludów Europy. Podkarpackie i małopolskie osadnictwo tych ludzi opracowała Linderholm i wsp. 2020, przeprowadzając odpowiednie analizy paleo genetyczne i archeologiczne. O wzorcowym zestawie łuczniczym CWC rodu R1b pisze: „Na innych terenach zestaw łuczniczy, jako ważny element wyposażenia pochówku zmarłego, pojawia się około 100-200 118 lat później, związany z pojawieniem się i rozpowszechnieniem rytuału BBC”.
Mężczyźni ci prowadzili rodzinne związku z lokalnymi, już autochtonnymi kobietami wczesno rolniczymi dawnego już pochodzenia naddunajskiego. Właściwie była to populacja w części pozostawiona po odeszłych stąd ludzi kultury Fatjanowo. Kontynuowana więc była ciągłość genetyczno-kulturowa z poprzednimi pokoleniami i wyraźna tożsamość genetyczną z ludnością określaną jako central-CWC z Węgier, Moraw, Polski południowej i z Niemiec, co może być nadto także świadectwem późniejszej migracji ich potomków z Polski na Zachód, także za Odrę. Pochówki przebadane pod względem genetycznym i opisane przez Linderholm wykazują haplogrupę R1b z linii L51>L52>L151! Obecność w płd.-wsch. Polsce dużej grupy genetycznego rodu R1b i to w kulturze ceramiki sznurowej jest dla dotychczasowej nauki faktem nieznanym i raczej niespodzianką i zaprzecza ewentualnemu pochodzeniu wprost od kultury katakumbowej na Pontyjskim Stepie, której trzy próbki wykazały haplogrupę… R1b1a2-V88. Natomiast, jak nas zapewnia Linderholm, „Migracja społeczności kulturowych z środkowego Dniepru do Małopolski była impulsem, który ukształtował i zmienił charakter obrzędu pogrzebowego, tworząc w ten sposób różnice widoczne w obrzędach pogrzebowych z innych regionów Europy Środkowej”. Więc zapewne stamtąd przybyły te oddziały ludności linii R1b-L51.
Omawiana grupa rodu R1b przybyła tu więc jako dobrze zorganizowana, nadto uzbrojona i waleczna. Nic dziwnego, że ludność kultury Chłopice-Vesele wobec tego konfliktowego współżycia wolała ujść na słowackie południe. Zresztą już wcześniej tak uczyniły grupy rodu R1a, uchodząc znad Dniepra za zachód do Polski, a to właśnie pod wpływem agresywnego nacisku, ze strony grupy kultury jamowej rodu R1b (co też odnotował bloger Vladimir), a ten fakt Nordqvist i Hayd ocenili jako bodziec („incentive”) migracji Praidoeuropejczyków R1a do Polski. Odejście rodu R1a znad Dniepru na zachód, do Polski, otwarło później drogę wejścia do Polski owym jamowcom rodu R1b. W konsekwencji mogły wyemigrować w kierunku Karpat aż dwie oddzielne linie rodu R1b. Jedna linia, w przyszłości raczej południowoeuropejska, pojawiła się w Kotlinie Karpackiej i tam została przez paleogenetyków zidentyfikowana genetyczna ich cecha R1b-Z2103 i Z2105 (Szecsenyi 2020). Druga zaś linia, z mutacjami linii R1b-L51>L52>L151, czyli ojcowskich dla większości ludzi Europy Zachodniej: rodu R1b-U106 i R1b-P312, osiedliła się w południowo-wschodniej Polsce, kontynuując kulturę CWC poprzednich osadników z rodu R1a, którzy w większości stąd już wyemigrowali.
- Inną niespodzianką dla nauki, którą tu około roku 1200 przed Chr. sprawiła kolejna grupa rodu R1b w środowisku CWC, to małopolska kreacja kultury pucharów dzwonowatych (Bell Beaker culture, BBC), szczególnie objawiona w potrójnym pochówku w Pełczyskach w Małopolsce (w sumie osiem pochówków w zachodniej Małopolsce). Wykazuje wiele związków ze strefą wołyńsko-podolską (import krzemieni). Linderholm nie udało się przebadać genomu ojcowskiego z tej grupy. Do zbadania więc pozostaje ewentualny związek małopolskiej BBC z kulturą Połtawka, której linia R1b-Z2103 ma odpowiedniki w Kotlinie Karpackiej; zauważono także wzajemną interakcję genetyczną Połtawki z Europą Środkową (Narasimhan 2019). Małopolska BBC genetycznie i archeologicznie pokrywa się z grupami BBC z Europy Środkowej (południowo-zachodnia Polska, Czechy, Morawy, Węgry, Niemcy, w tym grupa SGC). Tkwi w tym sugestia o ojcostwie dla takich-że grup szerokiego kręgu środkowoeuropejskiego, zwłaszcza niemieckiego BBC (choć bardziej zachodnia, iberyjska grupa BBC wykazuje odrębne, iberyjskie pochodzenie).
W ten sposób na skutek owych migracji i wyłonienia się nowych w Europie satemowych i kentumowych dialektów języka praindoeuropejskiego północne przedpola Karpat stają się właściwą ojczyzną nie tylko genetyczną dla Praindoeuropejczyków, ale i dla późniejszej indoeuropejskiej rodziny językowej i etnicznej, niezależnie od późniejszych asymilacji innych jednostek językowych i grup etnicznych, ale także rozmaitych obcych elementów językowych. Przybycie grup rodu R1a i R1b do Polski nie było równoczesne. Ale wcześniejsze migracje zapewne nie oznaczały odejście kompletnej ludności, co w jakiś sposób warunkowało wspólne tworzenie dóbr kultury duchowej i materialnej, którymi żyje i dzisiejsza Europa.
Genetyczno-językowe populacje przodków krajów współczesnych
u początku ekspansji narodów indoeuropejskich z ojczyny PIE (na PCA Pegler 2017)
Genetyczno-językowe populacje współczesnych krajów
indoeuropejskich języków w Europie (na PCA Pegler 2017)
(kliknij, aby powiększyć)
(Na terenie północnego przedpola Karpat od dorzeczy górnego Prutu i Dniestru do górnej Wisły pozostały jednak pewne ślady językowe pierwotnych jego praindeuropejskich osadników. Np. rzeka Tanew, wypływająca pod Wielkim Działem roztoczańskim w powiecie lubaczowskim, a wpadająca do Sanu w pobliżu Niska, uchodzi za językową skamielinę z czasów praindoeuropejskich od PIE *tnh’-u- ‚cienki’, w sanskrycie tanu-. Prof. Babik uważa Tanew za ślad kontynuacji od Praindoeuropejczyków do Prasłowian, uważając tę nazwę za przechowaną przez Prasłowian. Zapewne także nazwa rzeki San, której pie. pierwiastek „sna-” znaczy ‚płynąć, ślizgać, pełzać’; podobnie jak słowa ‚wartki, bystry strumień’ mogą mieć odpowiedniki w nazwach celtyckich rzek i miejscowości typu Saon; albo prasłowiańskim sanь, płozy; por. pol. san, sanie, sanki, sanna.; por. ukraińskie rzeczne Sjan i Sjanki. Warto też wiedzieć iż w Mirocinie nad Sanem zidentyfikowano quasi-książęcy grób kultury ceramiki sznurowej, znak ówczesnego rozwarstwienia w społeczności PIE.
Zobacz nadto J. Udolpf, Expansion slavischer Stämme aus namenkundlicher und bodenkundlicher Sicht, Onomastica LX 2016, p.215-231, pol. Ekspansja plemion słowiańskich z punktu widzenia onomastycznego i pedologicznego).
Rezultaty migracji językowych grup z praojczyzny PIE
– obraz drzewa genealogicznego języków PIE i IE wg. Kassiana
Drzewo języków praindoeuropejskich PIE według Kassian i zesp. 2019. Zwraca uwagę grupą istotnie („inner”) PIE, której korzenie tkwią
w populacjach wywodzących się z genetycznych ojcowskich grup rodowych R1a-M417 i R1b-L151, stwierdzonych w pochówkach
kultury ceramiki sznurowej (KCSz, CWC) i kultury pucharów dzwonowatych (BBC) na ziemiach Polski Południowo-Wschodniej.
http://www.tropie.tarnow.opoka.org.pl/images/ibd-niemcy-polacy2.gif
http://www.tropie.tarnow.opoka.org.pl/images/bramini-polacy-ibd-mediana_small.gif
Wnioski
- Gdy już rozwiązuje się problem ojczyzny Praindoeuropejczyków i ich języka oraz pochodzących od nich wielkich języków, etnogeneza Słowian (i Polaków) staje się możliwa i prosta do ustalenia w dorzeczach Górnej Wisły i Sanu
Np. niemiecki językoznawca Jürgen Udolph, „Ekspansja plemion słowiańskich z punktu widzenia onomastycznego i pedologicznego, pisze::
„Z map (np. mapa 6, s. 222) można wykazać, że ojczyznę plemion słowiańskich można lokalizować tylko na północ od Karpat”.
„Abstrakt. Nazwy geograficzne są niezwykle pomocne w świadczeniu o wczesnych osadach i ich mieszkańcach ze względu na ich solidne zakotwiczenie w krajobrazie, nawet w przypadku zmian populacji. Dzięki badaniu nazw tych miejscowości można uzyskać informacje nie tylko o nadawcy nazwy, ale także o osadnikach, którzy później przyjęli te nazwy. Dlatego uważa się, że wszelkie badania językowe muszą rozpoczynać się od nazw rzek i miejscowości danego regionu.
Wykorzystanie nazw geograficznych prowadzi do następujących wniosków:
– Centrum nazw starosłowiańskich znajduje się na północnym stoku Karpat, mniej więcej między Bukowiną a Krakowem; bazuje na podłożu ze starszych, indoeuropejskich hydronimów.
– Ekspansja plemion wschodniosłowiańskich omija bagna Prypeci i rozciąga się dalej przez środkową Rosję, a zwłaszcza na północ i wschód.
– Osadnicy zachodniosłowiańscy docierają do nowych obszarów osadniczych poprzez migrację z Czech i dalej do Saksonii i Turyngii, a także przez Polskę Zachodnią do Brandenburgii i Meklemburgii-Pomorza Przedniego.
– Migracja Słowian Południowych odbywa się w dwóch dużych, ale odrębnych przepływach, z jednej strony przez Bramę Morawską do Słowenii, Węgier i Chorwacji, z drugiej strony na wschodnim skraju Karpat do Serbii i Bułgarii”
(J. Udolpf, Expansion slavischer Stämme aus namenkundlicher und bodenkundlicher Sicht, Onomastica LX 2016, p.215-231),
https://onomastica.ijp.pan.pl/index.php/ONOM/article/view/214/151 )
- Należy pilnie śledzić prace naukowe w oczekiwaniu na publikację o migracji grup protomierzanowickiej (Chłopice-Vesele) kultury do Kotliny Karpackiej oraz o Słowianach i Bałtach w kulturach mierzanowickiej, trzcinieckiej i łużyckiej.
- . Dla pełnej jasności należałoby w pełni przebadać autosomalne relacje pochodzeniowe między kulturami ceramiki sznurowej i jamową, a także między dialektami PIE satemowym i kentumowym.
- Świadomość, że jeden z zakątków naszej, polskiej ziemi jest kolebką biologiczną, językową i kulturową olbrzymiej liczby populacji Europy i świata, może stać się elementem wychowawczym w odpowiedzialności za dobro narodów ziemskiego globu.
Objaśnienia – niżej
Podstawowa literatura lub linki
Babik Z., 2001
Najstarsza warstwa nazewnictwa na ziemiach polskich w granicach wczesnośredniowiecznej Słowiańszczyzny, Kraków .
Batora J. 2018
Slovensko w starsej dobie bronzovej, Bratislava
Bednarczuk L. 1986
[red.] Języki indoeuropejskie, t. 1. 1986 i t. 2. Warszawa 1988
tenże 2018
Początki i pogranicza polszczyzny
tenże 2020
Sporne problemy językoznawstwa porównawczego
Benes J., Kerles M., 2019.
Legenda o praotci je mytus. Nasi predci z Vychodu neprisli
Behar D. 2017
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5668307/
Blazek Vaclav, 2013,
A Balto-Slavic key to the etymology of Tocharian B twār
October 2013Baltistica 48, Authors: Vaclav Blazek at Masaryk University
https://www.researchgate.net/publication/289928558_A_Balto-Slavic_key_to_the_etymology_of_Tocharian_B_twar
Czekunova E.M et al. 2016
Pierwsze rezultaty genotypowania rdzennych mieszkańców i kostnych resztek z archeologicznych znalezisk Górnego Podżwinia (j.ros., tłumaczenie), Peterburg
Czuchrajeva M.I. 2018
Analiza porównawcza populacyj językowej rodziny indoeuropejskiej i genomów innych grup językowych w strefach ich kontaktów. Praca doktorska pod przewodem O.P. Bałanowskiego [j.ros., tłumacznie], Moskwa 2018
Eurogenes-Blog (Dawid Wesołowski) 2017
Corded Ware as an offshoot of Hungarian Yamnaya (Anthony 2017)
https://eurogenes.blogspot.com/2017/12/corded-ware-as-offshoot-of-hungarian.html
Iwanowa, S. 2013.
Connections between the Budzhak culture and Central European groups of the Corded Ware Culture. Baltic-Pontic Studies 18: 86–121.Google Scholar
Fernandes D.M. at al. 2018.
A genomic Neolithic time transect of hunter-farmer admixture in central Poland
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6173765/
Frînculeasa, A. et al. 2015.
Frînculeasa Alin, Bianca Preda, Volker Heyd*: Pit-Graves, Yamnaya and Kurgans along the Lower Danube: Disentangling IVth and IIIrd Millennium BC. Burial Customs, Equipment and Chronology (Praehistorische Zeitschrift; 2015; 90(1–2): 45–113 )
https://doi.org/10.1515/pz-2015-0002CrossRefGoogle_Scholar
tenże,2019:
The children of the Steppe:descendance as a key to Yamnaya succes, Studii de Preistorie 16, 2019, p.129-168
Juras A. et al., 2018
Mitochondrial genomes reveal an east to west cline of steppe ancestry in Corded Ware populations
Scientific Reports, 8(1), 11603. https://doi.org/10.1038/s41598-018-29914-5
Juras A. et al., 2020
Mitochondrial genomes from Bronze Age Poland reveal genetic continuity from the Late Neolithic and additional genetic affinities with the steppe populations, Am J Phys Anthropol. 2020;1–13.
Kaja E. et al. 2021, The Thousand Polish Genomes Project – a national database of Polish variant allele.
https://www.biorxiv.org/content/10.1101/2021.07.07.451425v1.full.pdf
Kassian A.S. et al., 2020
Rapid radiation of the Inner Indo-European languages: an advanced approach to Indo-European lexicostatistics
Kośko, A. and P. Włodarczak, 2018
Final Eneolithic research inspirations: Subcarpathia borderlands between eastern and western Europe. , in Reception of Pontic culture traditions among the Final Eneolithic communities in the Subcarpathian region, III-rd millennium BC. , A. Kośko, P. Szczepanek, and P. Włodarczak, Editors. 2018. p. 259-290 (za Linderholm 2020)
G. Khvorykh et al., 2020
Global Picture of Genetic Relatedness and the Evolution of Humankind
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7696950/
Kristian Kristiansen et al., 2017
Re-theorising mobility and the formation of culture and language among the Corded Ware Culture in Europe, Cambridge
Krywalcewicz M, 2007
Prorwa 1, Cmentarzysko z polowy III – początku II tysiąclecia przed Chr. na górnym Naddnieprzu
Kumar et al. 2021
Zob. statystyka f3, figure F7:
http://www.tropie.tarnow.opoka.org.pl/images/eur-r1a-in-uzbekistan.jpg
Linderholm et al (2020)
Corded Ware cultural complexity uncovered using genomic and isotopic analysis from south-eastern Poland
https://www.nature.com/articles/s41598-020-63138-w
Narasimhan et al., 2019
The Formation of Human Populations in South and Central Asia. Science. 2019
Nordqvist and Heyd, 2020
The Forgotten Child of the Wider Corded Ware Family: Russian Fatyanovo Culture in Context, Proceedings of the Prehistoric Society, online 12 November 2020, DOI: LINK Mapa migracji
Mathieson et al., 2017
The Genomic History of Southeastern Europe
https://www.biorxiv.org/content/10.1101/135616v4
Machnik J. 1966,
Studia nad kulturą ceramiki sznurowej w Małopolsce. Wrocław, 1966
Malec M., 2003
Słownik etymologiczny nazw geograficznyc h Polski, Warszawa 2003
Mazurkevich A., Dolbunova 2014
Archaeology of lake settlements IV–II Mill. BC:: Chronology of cultures, environment and paleoclimatic rhythms. Materials of International Conference Dedicated the Semi-centenniel Anniversary of the Researches of Lake Dwellings in North-Western Russia.. Saint Peterburg, 13-15 November 2014 (w j. ros.)
www.academia.edu/9452168/Archaeology_of_lake_settlements_IV_II_mill_BC_Mazurkevich_A_Polkovnikova_M_Dolbunova_E_ed
Mazurkiewicz A et al. 2020
Chronologiczne ramy czasowe zespołów archeologicznych wielowarstowego obszaru Serteya II (wedlug datowania radiowęglowego) [tłumaczenie], w: Radiouglerod w archeołogii i paleoekologii:proszłoje: nastojaszczeje, buduszczeje. Sankt Peterburg (w ros.).
Mittnik A. et al., 2018
The genetic prehistory of the Baltic Sea region, https://www.nature.com/articles/s41467-018-02825-9)
Mühle E., 2020
Słowianie. Rzeczywistość i fikcja wspólnoty VI-XV wiek. PWN 2020
Narazimhan V.M. et al., 2019
The formation of human populations in South and Central Asia
http://science.sciencemag.org/content/365/6457/eaat7487
http://science.sciencemag.org/content/suppl/2019/09/04/365.6457.eaat7487.DC1
Peyrot Michaël, 2019
The deviant typological profile of the Tocharian branch of Indo-European may be due to Uralic substrate influence
[w:] Indo-European Linguistics, https://brill.com/view/journals/ieul/7/1/article-p72_3.xml?language=en
Papac I., et al. 2021
Dynamic changes in genomic and social structures in third millennium BCE central Europe
Pathak A.K., 2018,
Pathak, The Genetic Ancestry of Modern Indus Valley Populations from Northwest India
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6288199/
https://www.cell.com/ajhg/pdfExtended/S0002-9297(18)30398-7
The Genetic Ancestry of Modern Indus Valley Populations from Northwest India, Supplem.
https://www.cell.com/cms/10.1016/j.ajhg.2018.10.022/attachment/711bfd84-99c1-44e6-8b40-fbde264460f6/mmc1
Reich D., 2019,
Largest-ever ancient-DNA study illuminates millennia of South and Central Asian prehistory
by Harvard Medical School, SEPTEMBER 5, 2019
Saag, L. et al., 2020
Genetic ancestry changes in Stone to Bronze Age transition in the East European plain. bioRxiv preprintposted July 3, 2020.
https://doi.org/10.1101/2020.07.02.184507 Cross RefGoogle Scholar
https://advances.sciencemag.org/content/7/4/eabd6535
Sirak K. et al. 2020,
Human auditory ossicles as an alternative optimal source of ancient DNA
Sjögren Karl-Göran et al. 2020
Kinship and social organization in Copper Age Europe. A cross-disciplinary analysis of archaeology, DNA, isotopes, and anthropology from two Bell Beaker cemeteries, Published: November 16, 2020, https://doi.org/10.1371/journal.pone.0241278
https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0241278
Szecsenyi-Nagy A. et al. 2021
Early bronze age families in the Northwestern Carpathian Basin (Abstract EAA 2021)
Extract. Fine-scale ancient DNA analyses provide not only insights to prehistoric demographic processes, but also a deeper understanding of the studied communities’ structure and organization. Here we present intensively sampled Early Bronze Age graveyards (assigned to the Nitra and Únětice cultures) from the north-west part of the Carpathian Basin, and compare the new genomic data with anthropological and archaeological records and theories. Several families are reconstructed based on the genome-wide capture data, and attempts on reconstructing distant relatedness is also presented. A comprehensive analyses of the paternal and maternal lineages, together with the autosomal DNA results enable to reformulate the current knowledge about the social system of the Nitra (Nitrianska) culture’s population, that culture was disseminated in present-day southwest Slovakia and southern Moravia. The Nitra culture followed epiCorded Ware traditions in many ways, and most of the burials showed emphasis on highlighting the gender and social status of the buried individuals. The homogeneity of the male lineages of the Nitra culture’s population, the detected distinct ancestry components and the comparison of the male and female admixture signals all contribute to a new way of understanding of the social changes at the dawn of the Bronze Age in East-Central Europe
Szecsenyi-Nagy A., 2020 (priv.)
(Y-chromosome data from the prehistoric Carpathian Basin. Wykład na międzynarodowej konferencjii ESHG, 2020 – private).
Tkacz E. C, 2017
Rasprostranienije tradicij kultur sznurowoj keramiki w wierchowjach Zapadnoj Dwiny w III tysjaczeletii do naszej ery (rus. tłum.), Самарский научный вестник. 2017. Т. 6, № 3 (20)
Udolph Jürgen 2016
Expansion slavischer Stämme aus namenkundlicher und bodenkundlicher Sicht’ Onomastica 2016)
Wang C.C.,et al. 2019
Ancient human genome-wide data from a 3000-year interval in the Caucasus corresponds with eco-geographic regions, 2019
Włodarczak P. 2014
THE TRAITS OF EARLY-BRONZE PONTIC CULTURES IN THE DEVELOPMENT OF OLD UPLAND CORDED WARE (Małopolska GROUPS) AND Złota CULTURE COMMUNITIES, Baltic-Pontic Studies vol. 19: 2014, 7-52, PL ISSN 1231-0344
DODATKI
Genos-History – Film
Fatyanovo the Ancestor of the Indo Iranians (Documentary)
https://www.youtube.com/watch?v=TupNpqfAIIQ&ab_channel=GenosHistoria
Polska Południowo-Wschodnia genetyczną ojczyzną kultury ceramiki sznurowej (CWC) także dla głównych zachodnioeuropejskich linii R1b-L151, a też kultury pucharów dzwonowatych (BBC)
R1b-L51>L52>L151>stąd zachodni Europejczycy P312 i U106
Na drzewku umieszczono dwa CWC z Podkarpacia i dwa CWC z Wyżyny Lubelskiej.
https://www.yfull.com/tree/R-L51/
..
Analizy PCA genomów pojedynczych z kultury protoaryjskiej R1a-Z93 Fatjanowo, potwierdzające jej polskie korzenie (od EastPole i Arza, w: Eurogenes-blog). Analiza pokazuje symbol próbki oraz procent segmentów DNA, identycznych z daną kulturą archeologiczną Europy III tysiąclecia przed Chr., w tym z kultur Polski (POL) w przewadze.
Analiz próbek kultury Fatianovo od EastPole
RUS_Fatyanovo_BA: VOD001
59,0 Corded_Ware_Baltic_early
30,2 POL_TRB
9.4 POL_Globular_Amphora
1,4 UKR_Trypillia
RUS_Fatyanovo_BA: HAN002
76.4 Corded_Ware_Baltic_early
18,0 POL_TRB
5,6 UKR_Meso
RUS_Fatyanovo_BA: BOL003
63,0 Corded_Ware_Baltic_early
17,4 POL_TRB
13,8 UKR_Meso
5,8 POL_Globular_Amphora
RUS_Fatyanovo_BA: HAL001
72.0 Corded_Ware_Baltic_early
16,6 POL_TRB
11.4 Corded_Ware_POL_early
RUS_Fatyanovo_BA: NIK008AB
38,2 Corded_Ware_POL_na początku
31,2 Corded_Ware_Baltic_early
16,8 POL_TRB
10,4 POL_Globular_Amphora
3,4 UKR_Trypillia
RUS_Fatyanovo_BA: NAU001
60,0 Corded_Ware_Baltic_early
13,2 Corded_Ware_POL_early
13,0 POL_TRB
12,2 POL_Globular_Amphora
1,6 UKR_N
RUS_Fatyanovo_BA: NAU002
66,2 Corded_Ware_POL_early
16,0 POL_Globular_Amphora
8,6 POL_TRB
5,2 UKR_Trypillia_En
4,0 UKR_N
RUS_Fatyanovo_BA: IVA001
63,6 Corded_Ware_POL_early
19,8 POL_Globular_Amphora
9,6 UKR_Globular_Amphora
7,0 UKR_N
RUS_Fatyanovo_BA: HAN004
68,2 Corded_Ware_POL_na początku
21,4 POL_Globular_Amphora
5,4 UKR_Trypillia_En
4,2 UKR_Meso
0,8 POL_TRB
RUS_Fatyanovo_BA: VOR004
51,8 Corded_Ware_Baltic_early
27,8 POL_Globular_Amphora
16,0 Corded_Ware_POL_early
4,0 RUS_Veretye_Meso
0,4 UKR_N
Analizy dwóch próbek od Arzy
RUS_Fatyanovo_BA: NIK008AB
44.4 Corded_Ware_CZE
23,8 Corded_Ware_POL_early
18.4 CWC_Proto-Unetice_POL
13.4 Cypryjskie miejsce
RUS_Fatyanovo_BA: IVA001
37,8 Corded_Ware_POL_early
28,4 Corded_Ware_POL
21,6 GRC_Mycenaean
12,2 Baltic_LVA_HG
wiecej u źródła: http://www.tropie.tarnow.opoka.org.pl/polska-pd-wsch-praojczyzna-ie-narodow.htm