1

Cierpienia moje i męki serdeczne,

I ciągłą walkę z szatanów gromadą,

Ich bronie jasne i tarcze słoneczne,

Jamy wężową napełnione zdradą

5

Powiem… wyroki wypełniając wieczne,

Które to na mnie dzisiaj brzemię kładą,

Abym wyśpiewał rzeczy przeminięte

I wielkie duchów świętych wojny święte.

Ja, Her Armeńczyk[1], leżałem na stosie

10

Trupem… przy niebios jasnej błyskawicy;

Kaukaz w piorunów się ciągłym rozgłosie

Odzywał do ech ciemnej okolicy.

Niebo sczerniało…ale świeciło się

Grzmotami, jak wid[2] szatańskiej stolicy.

15

A ja świecący od ciągłego grzmota

Leżałem. — Zbroja była na mnie złota.

I duch niewyszły z umarłego ciała

Czuł jakąś dumę, że spokojnie leży;

A nad nim ziemia poruszona grzmiała

20

I unosiły się duchy rycerzy.

Trójca widm mój stos ogniem zapalała,

A ja czekałem, aż piorun uderzy;

Tak byłem pewny, że w owe rumiane

Grzmotem powietrze jak duch zmartwychwstanę.

25

Już przybliżały straszne czarownice

Chwast zapalony i suche piołuny[3]

I moje blade oświeciwszy lice,

Wrzeszcząc, posępne swe śpiewały runy;

Kiedy je trzasły aż trzy błyskawice

30

I trzy siarczane ogniste pioruny;

I tak strzaskały płomienie czerwone,

Żem je nie martwe sądził, lecz zniknione.

Wtenczas to dusza wystąpiła ze mnie

I o swe ciało już nie utroskana[4],

35

Ale za ciałem płacząca daremnie,

Cała poddana pod wyroki Pana;

W Styksie[5], w letejskiej wodzie[6] albo w Niemnie[7]

Gotowa tracić rzeczy ludzkich miana,

Poszła: — a wiedzą tylko Wniebowzięci,

40

Czym jest moc czucia! a strata pamięci!

Tam, kędy[8] dusze jasne jak brylanty

Swe dobrowolne czyniły wybory,

Moc utrudzona biegiem Atalanty[9]

Szukała tylko szczęścia i pokory…

45

Orfeusz[10] między ptaki muzykanty

Szedł umęczony i na sercu chory;

A jam pomyślał, że mu śpiewem będzie

Składać i skrzydła rozszerzać łabędzie.

Ulisses[11] poszedł w prostego oracza,

50

Aby odpocząć po swych wędrowaniach.

Tak ludziom Pan Bóg zmęczonym wybacza!

I odpoczywać daje w zmartwychwstaniach!

Niech wyniszczony pracą nie rozpacza,

Że mu na ogniach braknie i błyskaniach,

55

Ani też myśli, że jest upominek

Dla ducha większy jaki — nad spoczynek.

Ja sam z harmonią obeznany młodą,

Własnego ciała nie chciałem odmiany.

I siadłem smutny nad letejską wodą,

60

Nie usta moje myjąc, ale rany.

Odtąd już nigdy nad cielesną szkodą

Nie płakał mój duch z ciała rozebrany,

Ani za wielką sobie brał wymowę

Otwierać tych ran usta purpurowe.

65

Wszakże letejską przykładając wodę

Do ran — by pamięć boleści straciły,

Niejedną poniósł na pamięci szkodę,

Niejeden obraz stracił senny, miły.

Jutrzenek greckich różaną pogodę

70

Duchy mu nagle ręką zasłoniły,

A pokazały — jako świt daleki,

Umiłowaną odtąd — i na wieki!

Ani gwiaździce, co się w morzach palą,

A mają w świetle tęczowe kolory

75

I są gwiazdami w ciemnicy pod falą

Tak błyszczącymi, że mórz dziwotwory,

Delfiny w morzu swoje łuski skalą

I obchodzą je cicho jak upiory;

A płynąć wierzchem nad nimi nie śmieją,

80

Tak mocno w morzu te gwiazdy jaśnieją!

Ani tych gwiaździc jasność tajemnicza

Tak nie przeraża owe pierwopłody,

Jak piękność, którąm ja poznał[12] z oblicza

We mgłach letejskiej zapomnienia wody.

85

Nad nią dźwięk, duchów girlanda słowicza;

Pod nią, jakoby złote zejścia schody

Na świat daleki i zamglony wiodły,

Na kwiatki jasne pod ciemnymi jodły.

Z tych łąk i z tych puszcz, jakby wiatr poranny

90

Pieśnią zapraszał na ziemię szczęśliwą;

Szedłem… choć strzały numidzkimi[13] ranny…

Niepewny, czy śmierć? czy żywota dziwo?

Czy Irys[14], którą na świat znosi szklanny

Obłok? a tęcze świecące nad niwą

95

Tyle kolorów i słońc tyle mają,

Że ją nad ziemią na światłach trzymają?

Ona przede mną do lesistych zacisz

Weszła… a harfy śpiewały wiatrzane:

«Dobrze ją poznaj, bo wkrótce utracisz,

100

Jak sny przez dobre duchy malowane;

Żywot tysiącem żywotów zapłacisz;

A zawsze jedną tę serdeczną ranę

Przyciśniesz w piersi rękami obiema;

Tę jedną smętną ranę: że Jej nie ma!

105

Sławę ci damy, lecz tobie obrzydnie,

Serce ci damy, ale spustoszeje.

Przyjdzie do tego, że będziesz bezwstydnie

Urągał w Bogu mającym nadzieję».

Na to ja: «Niechaj me oczy rozwidnię

110

Rubinem, który z jej ust światło leje,

A nie dbam o to, co mię dalej czeka:

Żywoty ducha, czy męki człowieka!

W jednę girlandę męki me uwiążę

Jak człowiek, który za tysiące czuje

115

I tą girlandą, jako świata książę,

Czoło uwieńczę i ukoronuję;

Niechajże na mnie idą duchy węże!

Niech mię świat walczy otwarcie lub truje!

Niech mię ognistą otoczy otchłanią…

120

Choćby aż w piekło wiodła — pójdę za nią!»

Pamiętam ten głos i straszne zaklęcie,

Na które odwrzasł mi duch: «To Królowa!»

I całe mego ducha wniebowzięcie

Upadło… A wtem jasność przyszła nowa

125

I w tem powietrzu jako w dyjamencie

Ukazał się wid… Piękność, córka Słowa.

Pani któregoś z ludów na północy,

Jaką judejscy widzieli prorocy…

Słońce lecące trzymała nad czołem,

130

A miesiąc srebrny pod nogami gniotła;

Szła nad lasami i leciała dołem

Nad chaty jako komeciana miotła;

Tęcze ją ciągłym oskrzydlały kołem;

W słońcu girlandy niby z kwiatów plotła

135

I na powietrze rzucała niedbale

Perły-jaśminy i maki-korale.

Błękit się cały zdawał uśmiechniony,

Pełny języków złotych niby fala;

Jak atłas, który bierze różne tony

140

I drząc, swe hafty gwiaździste zapala;

Tak niebo za nią od północnej strony

Gwiazdy swoimi łyskające z dala,

Różnym się dało gwiazdom pozłacanym

Ukazać… w ogniu od zorzy rumianym.

145

Więc czego woda letejska nie mogła,

To ona swoim zrobiła zjawieniem,

Że moja dusza na nowe się wzmogła

Loty i nowym buchnęła płomieniem.

A jako pierwszy raz ciało przemogła

150

I uczyniła swoim wiernym cieniem…

Opowiem. — Ja, Her, powalony grzmotem

Nagle gdzieś w puszczy, pod wieśniaczym płotem

Budzę się. — Straszna nade mną kobiéta[15]

Śpiewała swoje czarodziejskie runy.

155

«Ojczyzna twoja — wrzeszczała — zabita;

Ja jedna żywa… A ty zamiast truny[16]

Miałeś mój żywot. Popiołem nakryta

I zapłodniona przez proch i piołuny

Wydałam ciebie, abyś był mścicielem!

160

Synu popiołów, nazwany Popielem.

Sam jeden jesteś, ale cię przymioty[17]

Ojców napełnią… Anioła ja dam dwa duchy:

Na prawo stanieć[18] jeden Anioł złoty,

Na lewo jeden z krwi i zawieruchy;

165

Ci dwaj, ty trzeci i mój głos jak grzmoty

Pędzący w zemstę». To mówiąc, pieluchy

Moje chwytała i trzęsąc nad głową,

Rzucała dzieckiem jak skrą piorunową.

Jeszczem nie dorósł, a już karmem duszy

170

Zemsta mi była, a nauką zdrada.

Często bywało, że ktoś włos mi ruszy

I we śnie do mnie jak anioł zagada;

Gdy spojrzę, liść się tylko zawieruszy

I w kształt złotego widma wstaje, pada,

175

Czasem na moją pierś tumanem runie,

Ręka mi zadrży, nóż się sam wysunie.

O! pierwsze mego ducha nawałnice!

Jakże wy straszne wstajecie w pamięci!

Widzę tę straszną krew jak błyskawicę,

180

W której się mój duch niby gołąb kręci;

Dziś, nieraz, kiedy w czarną okolicę

I w puszczę wejdę, to mię coś tak smęci,

Że radbym własne wyrywał wnętrzności!

Albo u bolów swych prosił litości!

185

Do gwiaździc morskich tajemniczej jaśni

Porównywałem to ludu zjawienie,

Który żył w chatach próżen wszelkiej waśni,

A miał z jabłoni swój napój i cienie.

Królowie jemu panowali właśni;

190

Cudowne jakieś Lecha pokolenie!

Mające w sobie całe Polski Słowo,

I moc, i rózgę cudów mojżeszową.

Teraz wiem, jako duch pod ziemią widzi,

A w ślepym często ten cud ujrzysz dziadu,

195

Którego wiejski ci pies nienawidzi,

Żurawianemu gdy podobne stadu

Za nim się wloką duchy; świat zeń szydzi,

Ale go chłopek czuje królem gadu;

I wie, że na te źrenicy blachmany[19]

200

Bije świat duchów tęczą malowany.

Te oczy ręką zasłonione bożą

Czasem pod ziemią idą złotą żyłą,

Aż im się ciemne kurhany[20] otworzą,

Jak gdyby słońce pod ziemią świeciło.

205

Blachy się złote na wzrok ludzki srożą!

Proch ludzki wstaje pod wziętą mogiłą

I w kształt człowieka znowu się układa,

Na nogi wstaje i w proch się rozpada.

Oni to widzą… właśnie… gdy gromada

210

Urąga… śledząc zamyślone czoło.

Ta mądrość, która cały świat spowiada,

Dawniej perłową wieńczona jemiołą,

Z królem na tronie lub przy królu siada

I w płomieniste się upiorów koło

215

Zamyka: nie czar… nie próżna guślarka,

Lecz mądrość — chorób duchowych lekarka.

Więc wkoło… wioski w wieńce kaliniane

Strojne i Roki poświęcone duchom,

Mogiły kozom i pasterzom znane,

220

Trzody dziwiące się ptaków rozruchom,

Mogiły dawne! dawno zapomniane!

Dawno oddane mgłom i zawieruchom!

Z darni odarte…

Czasami tylko jaki zwyczaj dawny,

225

Indyjski, na kształt złotego upiora

W lasach powstanie… Kiedy rycerz sławny

Umrze… to lud go grzebie jak Hektora:

Dwanaście koni bije i krwią spławny

Stos… gdzieś pod lasem… pod mgłami wieczora,

230

Ubrany w rogi jelenie i w głowy,

Zamienia w ogień… i w słup purpurowy.

Wieszcze się jawią w ogniu i guślarze,

Przepowiadają przyszły świat nieznany.

Co w pieśni stworzą, to się wraz pokaże

235

Przyprowadzone na świat przez szatany.

Każdy wiek wielkie miał prawdy ołtarze,

Cześć ducha, ducha namiętne kapłany,

Którzy, wyroki uprzedzając boże,

Dla ciał… nie krzyże mieli… ale noże.

240

Wzgarda je wielka ku ciału paliła,

A duch upajał jak sok bachusowy.

Niejedna teraz Druidów mogiła,

Którą oplata wkoło krzew różowy,

Kiedy ją słońca strzała wskroś przeszyła

245

I przeszył ogień zorzy brylantowy…

Gdy wejdziesz w ciemne granitowe bramy,

Pokaże ci swe słońca: krwawe plamy…

A jednak ty się nie cofasz przed nimi?

A choćby miesiąc był, nie czujesz trwogi?

250

Ale jak żuraw skrzydłami ciężkimi

Próbujesz nowej po błękitach drogi.

Między głazami dawniej czerwonymi,

Między miesiącem i polnymi głogi

Srebrne się ciągle jakieś wstęgi snują,

255

Po których myśli jak sny przelatują.

W takich kościołach, Duch z wysokim czołem,

Sądząc, że nigdy świat się nie odmieni,

Obecność wtenczas mię dręczącą kląłem,

Nogą trącałem czoła tych kamieni:

260

«Padajcie, głazy, przed ducha aniołem!» —

Krzyczałem — «jako gromada jeleni

Przed mą niszczącą myślą uciekajcie!

Trupy grobowców tych… gińcie lub wstajcie[21]!»

I nic! Urągał mi ten świat cichością

265

I biegiem, co jak żółw za słońcem chodzi.

Nad południowych gdzieś łąk zielonością…

Bom przewędrował kraj, który mię rodzi…

Inaczej z trupów postępował kością

Lud, który palił umarłego w łodzi

270

I w mgieł krainę posyłał gościnną

Z umiłowaną kochanką niewinną…

Ja, syn wyrżniętych ludów… ja, istota

Nieznana wtenczas na ziemi nikomu…

Gdy obaczyłem, jako ta łódź złota

275

Lepszą się zdaje od ziemskiego domu,

Jak płomień pod nią huczy i druzgota

Garście suchego liścia, pęki łomu,

A na te śpiące, we śnie rozkochane,

Rzuca swe straszne jutrzenki różane:

280

Gdym to obaczył — a wysłuchał śpiewu

Dziewicy (grobów smętnego słowika),

Która złotemu się tej łodzi drzewu

Tak wydawała, jak kwiat słonecznika,

A już od krain zaświatnych[22] powiewu

285

Brała głos nowy i światłość płomyka…

Już tchem… już ogniem była… już bez ciała…

Już mgłą… a jeszcze za światem śpiewała.

Gdym to obaczył… tom kupcowi temu

(Bo kupiec jakiś to był, który gorzał)

290

Zazdrościł drogi… sam nie wiedząc czemu…

Drżąc, abym kiedyś duchem nie zubożał,

Skrzydeł nie stracił, które ku złotemu

Światowi niosą, jak lew nie zesrożał,

Nie szedł na tamten świat z szatana trwogą,

295

Jak duch… na czarnej łodzi… bez nikogo….

Przerażon[23] w lasy wróciłem rodzinne,

A wkrótce wziął mię Lech król za pachołka.

Jam oczy groźne miał i ręce czynne,

I uwiązany cel do wież wierzchołka.

300

Trucizny wlano w to serce niewinne!

A zemsta, jako pierwsza apostołka,

Ciągle kłóciła mię z ludźmi i z losem…

A głos jej czasem nie był — ludzkim głosem.

Więc ile razy posłucham jej rady,

305

(A rada była dla ducha fatalna)

To widzę, że mi na świecie zawady

Usuwa jakaś ręka niewidzialna.

Na działającą moc patrzałem blady,

Sądząc, że biała mi orlica skalna

310

Zlatuje na hełm… usiada na czele…

I drogę moją piorunami ściele.

Żądałem wodzem być… i wraz dwa wodze

Krwi rozszalonej piorun w mózg uderzył.

Ja, co bywało za stadami chodzę,

315

Kiedym się z duchy ciemnymi sprzymierzył,

Teraz tak straszny!… że komu Ja szkodzę,

Choćbym się tylko nań myślą zamierzył…

Choćbym oczyma uderzył po stali…

W pancerz… i w serce ruszył — wnet się wali.

320

I sczerniał cały świat: a Ja, syn borów,

Patrzałem jako na las do wycięcia.

Spod przyłbic wielkich bladość mię upiorów

Trwożyła. Byłem pierwszą ręką księcia.

Przed sobą dalszych nie widziałem torów,

325

Ani dalszego już celu do wzięcia.

W zamku cedrowym nad gopłową wodą

Byłem najpierwszym złotym wojewodą…

Tu patrz! jak straszne są duchowe sprawy!

Jakie okropne zastawiają sidła!

330

Raz, gdy z dalekiej wracałem wyprawy,

A piorunów się różne malowidła

Przez długi deszczu włos świeciły krwawy,

Ja i rycerze ujrzeliśmy skrzydła

Orłów pobitych… w tak wielkiej ilości,

335

Jak na cmentarzach gdzieś Germanów kości.

Pierze leżało zmokłe… lecz niektóre

Skrzydła sterczały z piasku takiej miary!

Że gdym na dzidę wziął i podniósł w górę

Jedno… to jako wielki upiór szary

340

Wierzchem o ciemną kity mej purpurę

Dostało — wstając leniwe z moczary:

Niby wyzwany czarodziejstwem runów,

Duch śpiący w błocie przy blasku piorunów.

Taka w tym skrzydle była tajemnica!

345

I ludzkość! żem się spytał: — «Powiedz, sępie,

Czy was na wiatrach paląc błyskawica,

Rzuciła w takie nic… i w takie strzępie[24]?

Czyście się bili o państwo księżyca,

Idąc na siebie zastęp przy zastępie?…

350

Czyście tu jaki bój toczyli krwawy

O ścierw[25]?… czy tylko gryźli się dla sławy?!

Powiedz, jak nazwać to pamiętne pole,

Dziś od błyskawic czerwone rumianych?

Gdzie tyle górnych duchów dziś na dole!

355

I tyle skrzydeł leży połamanych?!»

Tom rzekł, w nieszczęścia nauczony szkole

Litować się łez i mogił nieznanych.

A wtem ujrzałem, że rycerstwo bierze

Skrzydła i wtyka sobie za pancerze.

360

Widok ten nowy, wspaniały!… czas późny!…

Błyskawic blaski wszędy!… wojsko w dali;

Gdzie każdy człowiek był jak upiór groźny,

Skrzydlaty, w czarnej rozświeconej stali.

Wszystko tak straszne, żem dreszcz uczuł mroźny

365

I krzyknął: «Sława Bohu! świat się wali!

Ja pierwszy moją piersią go roztrącę!

Ja, duch! a za mną wojska latające».

To mówiąc, skrzydło zmoczone i krwawe

Przypiąłem sobie tak, że hełm nakryło.

370

Ja biorąc skrzydła, za cel brałem sławę;

A oni chcieli sobie lotu siłą

Pomóc do domów… O! jakże ciekawe

Powody, które rządzą ciała bryłą!

O! jak są różne przed prawdy mistrzynią

375

Orły, choć wszystkie jeden hałas czynią!

I lecieliśmy do domu weseli,

Mijając drzewa i sady, i chaty.

Rycerze moi przed zamkiem stanęli.

Jam wszedł jak Anioł czarny i skrzydlaty.

380

Karmazyn, który świat od króla dzieli,

Cały się w gwiazdy rozleciał i w kwiaty.

Pokazał się król w odblaskach rubinu,

Spojrzał i berło upuścił z bursztynu.

Widziałem: jako Łaskawość pogodna,

385

Jaskółka siwych włosów, Dobroć cicha

Znikła… A nagle twarz trupia i chłodna

Zmroziła mię tak, żem stał, na kształt mnicha

Spuściwszy oczy, patrząc w siebie do dna,

Żali zwycięstwa mego nagła pycha

390

Jakich tajemnych myśli nie wywiodła

Na jaw i króla w źrenicę nie bodła?…

A on, na moje skrzydła, na te pióra

Patrząc (które blask wieczorny zapalił

I okrwawiła tronowa purpura),

395

Pobladł i berłem mię wskazawszy, zwalił.

Wzięto mię. Dusza ma czarna, ponura

Już mi radziła, abym się ocalił

Wtenczas, gdy tłumy stały przerażone,

Z mieczem na króla wpadłszy i koronę.

400

Alem się w jednej błyskawicy gniewu

Na taki wielki czyn nie śmiał posunąć.

Wolałem, że mi jak wielkiemu drzewu

Przyjdzie tu głową zachwiać się i runąć,

Niż z domowego ciemnej krwi rozlewu

405

Korzystać, mój miecz w łono starca wsunąć

I wyjść z wyjętym na słońce orężem,

Co by się zdawał nie bronią, lecz wężem.

Wzięto mię… a ja w podziemnej ciemnicy,

Sam, do filarów przykuty kamiennych

410

Jako pający[26], ciemni robotnicy,

Zacząłem z myśli gryzących, bezsennych

Snuć długie pasma. Widmo mi przyłbicy

Nakryte orłów skrzydłami płomiennych,

Pokazywało się. Naramiennice

415

Osiadły blade, ścięte Meduźnice.

Dusza tak była silna i bogata!

I taką wielką rządzicielką kości,

Że ciągle echem duchowego świata

Gadała; ciągle z jego okropności,

420

Z tych głębin, gdzie ćma niewidzialnych lata

Jasnoczerwonych słów, sztyletowości

Szepcących… brała straszną siłę sztychu

I tę jak piorun ciskała po cichu.

Kto myślał, że mnie więzieniem uciszał

425

I goił burze ducha, ten się mylił.

Z ducha mi ciągle szedł grzmot, a Lech słyszał

I czuł, żem ja go gryzł, do ziemi chylił.

Chociażem wtenczas tylko w sobie dyszał,

A żadnej mocy ducha nie wysilił;

430

Gromadą duchów zarządzałem ciemną

I te, jak sługi moje, były ze mną.

O! wy, którzy się nigdy nie spotkacie

Z prawdziwą twarzą waszego tu stróża!

Dla których żywot widzialny jest w chacie,

435

A Bóg w błękitach próżnych się zanurza;

Dla was są próżne tych czynów postacie,

Dla innych… ducha ton i straszna burza,

Owiewająca moją pieśń żałobną,

Z twarzy do innych rapsodów podobną.

440

Raz o północy, kiedym dyszał gniewny

I sądził, że tu jakaś mara biała…

A tam… kształt jakiś czarny i niepewny…

Ówdzie zaś gwiazda biegła i spojrzała;

Ujrzałem lice przecudne królewny,

445

Której z rąk blasku różanego strzała

Przez proch więzienia i przez pajęczyny

Szła, zamieniwszy jej ręce w rubiny.

Splecione do nóg złociste jej włosy

Wlokły się prawie po głazów zieleni,

450

Gdzie zakończone jak dwa złote kłosy,

Kwiatkami z drogich błyszczących kamieni.

Te kwiatki, rzekłbyś, że dwa żywe Losy

Twarzą aniołów ze światłych pierścieni

Patrzą się w górę, uczepione skrycie

455

Do nóg idącej falą Amfitrycie[27].

Te kwiaty z żywych klejnotów się jawią

W pamięci mojej przed rysy innymi.

Reszta mgłą. A mgły moje tak ją krwawią,

Żem nie spróbował o niej śnić na ziemi;

460

Lecz szaty jeden fałd wiecznie mi stawią

W oczach pamięci duchy… i z białymi

Nóżkami do mnie te kwiaty idące

Jak dwa tęczowe na ziemi miesiące.

A ja gdzieś w głębi, do granitnej nory

465

Schowany, niby kłąb piekielnych duchów

Wyzwany światłem w ohydne kolory,

Jak zbiorowisko członków i łańcuchów,

Skrzydły zjeżony, jak piekielne twory

(Które my znamy na ziemi z posłuchów,

470

Słysząc, że niegdyś rodziła natura

Smoki w płomienie ubrane i w pióra)…

Ja, pomny na to, żem tronowi służył,

A doznał zdrady, choć nie miałem winy,

Sądząc, że mi się Lech aż krwią zadłużył,

475

Dotknięty okiem królewskiej dziewczyny,

Aż skrzydłam na nią moje brudne wzburzył

I z piór pokazał oczy, cały siny…

Z takiem sił moich gniewnych natężeniem,

Żem ją mógł wzrokiem spalić jak płomieniem.

480

Biedne my duchy! Zawsze z jednej schedy[28]

Brać musim nasze co piękniejsze szaty.

Oto błyszczący kłem smok Andromedy[29]!

Oto ów drugi straszny wąż skrzydlaty!

Który na słońce idzie w księgach Edy

485

I gwiazdy… niebios lazurowych kwiaty…

Ogonem zbiera, w swe czerwone płuca

Wchłania… i z ogniem serdecznym wyrzuca.

Na nią ja straszny, piekielny i mocny,

A tem straszniejszy, żem był nieszczęśliwy,

490

Wyiskrzył cały oczu blask północny,

Więcej wtenczas jej niż wolności chciwy.

Jak mi ów czysty duch wtenczas pomocny

Otworzył wrota? (cichością oliwy

Do zamilczenia jęków przymuszone)

495

Nie wiem, to wszystko poszło w mgły czerwone.

On jednak, ten duch, nie wiedząc, co czyni,

Jednym niebacznym słowem pchnął mię w górę.

Ona — ta dziwna na harfach mistrzyni,

Mająca duchów niebieskich naturę,

500

Czytała w jakiejś Sybillijnej[30] skrzyni,

(Może przed wieki będąca za córę

Rzymianom), że jej koronę na głowie

Zerwą na koniach lecący orłowie.

A ten sen dawny tak jasno wyrzucił

505

Z drugiego ciała swoje dawne twarze,

Że ojcu rzekła; a ojciec zasmucił

Czoła… i miał już przywołać guślarze

Sny tłumaczące. Gdym ja nagle wrócił —

Skrzydlaty orzeł — i moje husarze

510

Przed zamkiem rzędy długimi ustawił

I sen jak w jasnej błyskawicy zjawił.

To mi nieszczęsna powiedziała pani,

Jakoby sama siebie winująca[31],

Że wtenczas śniła, gdy w skrzydła ubrani

515

Spełnialiśmy sen przy blasku miesiąca,

W ogniu piorunów. Lecz ciemni szatani,

Których moc jedną mocą ludzi trąca,

Sprawili, że snu na nią malowidła,

Na orły spadła rzeź — a na mnie skrzydła.

Na jednym ręku niosła swe warkocze,

A drugą północ wskazała odludną.

530

Na to ja rzekłem: «Na północ nie wkroczę,

Bo tam jednemu przeciw burzom trudno,

Lecz w koniu do krwi ostrogi umoczę

I będę pędził, aż drugą tak cudną

Jak ty pokażą mi ziemskie narody,

535

Choćby królowę ognia albo wody!

Jeśli nie… wrócę jak straszydło krwawe.

A ty pamiętaj, jaki stąd ucieka

Cień obalony miesiącem na trawę

Z konia, ze skrzydeł orlich i z człowieka.

540

Miesiąc mu daje tę straszną postawę,

Wiatr stąd wypędza, a nieszczęście wścieka,

A jeśli Pan Bóg go wichrem oszczędzi,

Może na powrót grom go tu przypędzi».

To mówiąc, ręką pogroziłem światu,

545

A tem wścieklejszy, że sam i bezsilny.

Gwiazdy na polach czystego bławatu

Oczy otwarte i słuch miały pilny.

Na wschodzie wstęga smętnego szkarłatu

Świeciła… szarym równinom omylny

550

Kształt nadawając, że pod owe zorze

Tak się zdawały płynące jak morze.

Dyjanna[32] — jak liść wierzby — już zielona,

Już jako róży liść różano-złota,

W ognistych się mgieł zanurzała łona,

555

Zmienna jak w sercu młodzieńczym tęsknota,

A jam skrzydlate obrócił ramiona

Wschodowi, chciwy nowego żywota,

I uciekałem jak duch z bladą twarzą,

Więcej przed myślą moją niż przed strażą.

560

Obraz świata, HistoriaDzisiaj przez ducha cały świat odkryty,

Cały wiadomy. Wtedy tajemniczy

Jak upior złoty, a we krwi umyty,

Złotem cię dziwu wabił ku zdobyczy,

A krwią ohydzał wszelki czar zdobyty,

565

Krzycząc, jak dziecko przydławione krzyczy,

Gdyś go ucisnął; a tarczy błyśnieniem

Takiś wywołał strach jak objawieniem.

Po ciemnych puszczach, gdziem się błąkał — gnana

Wichrami straszna przyszłości orlica!

570

Kto mię napotkał, myślał, że szatana!

Bo wszystko widział wprzód niż moje lica,

Zbroję i skrzydła, i młot u kolana,

I dzidę, która gorzała jak świéca[33]

Między sosnami, samych niebios blisko,

575

Miedziane mając ostrze jak ognisko.

Na jednym pustym śród sosen smętarzu

Spotkałem smętne i dzikie Germany…

O! duchu! dawnej przeszłości malarzu!

Ty jeszcze widzisz te sosnowe ściany,

580

Wozy, ogniska, twarze przy rozżarzu

I rzymskie z białych piszczeli kurhany;

A na nich orły wydarte legionom,

Podobne lampom złotym i koronom.

Ty jeszcze widzisz i dziś pytasz siebie:

585

Kto ci przyczynił głosu i języka?

Liczni, krzyknąłem, jak gwiazdy na niebie!

Straszni jak piorun, gdy niebo odmyka!

Przez was świat wytnę! pod wami pogrzebię!

Ja, syn popiołów, ojciec mogilnika!

590

Urra ha!… Gwiazdę pokazałem białą

Dnia wschodzącego lasom. Wszystko wstało!…

Wszystko!… Dziesiątki całe groźnych kroci

Wstały gotowe na rzeź uraganną[34]…

Wszystko!… Na boku tylko śród paproci

595

Białością swoją mnie zadziwił szklanną

Kształt jakiś śpiący, cudownej dobroci

I ciszy, zorzą oświecony ranną,

Zwalony w dzikich trawach, przy strumieniu,

Posąg… w jutrzenki światłach jak w płomieniu…

600

Rzekłem więc: «Czy to jaka jest królowa

Wyrżniętych ludów? nieskalanej bieli?

Którą tu smętnie czarujące słowa

Na fijołkowej uśpiły pościeli?…»

Wtem barbarzyniec[35] ją tak ciął, że głowa

605

Jak lampa, która ciemność rozweseli,

Skoczyła… chwilę na błękicie trwając

Jak gwiazda… potem błysnęła, spadając…

A ja, zawrzawszy gniewem… i brzeszczota

Dobywszy… tego barbarzyńca w czoło

610

Tnę tak, że jako grenada[36] się złota

Rozwalił ów łeb… tu połą… tam połą…

A ja ów zegar widzący żywota

Z tajemnicami, żył czerwonych zioło,

Idące jeszcze wszystkich sprężyn ruchy,

615

Porównywałem dwie głów[37] jak dwa duchy.

Ledwom uczynił to… nowe mi moce,

Zapewne statuy zwołane zemszczeniem,

Przybiegły w pomoc… tak, że chociaż proce

Cisnęły na mnie za ów mord kamieniem

620

Jam był jak piorun, gdy lasy druzgoce

I napełniłem ten lud przerażeniem,

A w przerażeniu takim wielkim żarem,

Że mię ukochał i nazwał — Kiejzarem[38].

Dziś tam głęboki sen w tej puszczy lata!

625

A może jeszcze posąg biały leży!

A może jaka nadistrowa chata

Mówi powiastkę moją… i nie wierzy!…

Ani wie, jako na zniszczenie świata

Posąg zemszczony przysłał mi rycerzy?

630

I obaczywszy mnie jak burzę ciemną…

Duchy gwiażdżące zawiesił nade mną.

Nie wiedzą ludzie, przez jakie ja tony,

Przez jakie czyny, przez jakie męczarnie

Zebrałem owe duchów miliony?

635

Które, gdy wezwę, to mię strach ogarnie!

Bo ze słońc różnych są i z różnej strony…

Jako girlandy w chmurach i latarnie

Pokazują się, kiedy sam nie zdołam

Czynić, a one na pomoc przywołam.

640

Z barbarzyńcami… sam… na uroczyskach…

Człowiek… Duch… pilnie uważałem cuda,

Które się jawią przy ludów kołyskach,

A nikną, gdy się szczep na drzewie uda;

Lecz zaszczepienie przy piorunnych błyskach

645

Odbyte, a strach w powietrzu i nuda,

Które panują takim chwilom świata,

Trwożą… jak pianie kurów u Piłata…

Zda się, że ciągle ptaki ranne pieją…

A pianie smutne jest jak krzyk dzieciny;

650

Przedrannym strachem niebiosa ciemnieją,

Więcej wychodzi gwiazd na błękit siny…

Ludzie przy ogniach miast swe ręce grzeją

I przerażeni cichością godziny

Gotowi zaprzeć się bożego ducha,

655

Obzierają[39] się jak zbójce[40] — czy słucha?

Jam to czuł, mimo że krew moja biła

Jak piorun w żyły, że hełm od niej dzwonił;

Kita się ogniem czerwonym paliła,

A młot skry takie jak miesiące ronił;

660

Koń gadał… dzida rosła… szabla żyła…

Wiatry dawały rady… obłok bronił…

O złym dniu wrzaski ostrzegały krucze…

U dobrym złote żurawiane klucze.

Przez wszystkie władze ziemskie ostrzegany

665

Wpadłem na ziemię moję nieszczęśliwą;

Lech nie żył, a lud jego zabijany

W królewnę patrzał jako w gwiazdę żywą…

Ona też pancerz złoty, malowany

Kwiaty różnymi jak słoneczne dziwo,

670

Pokazywała w strasznych walk kurzawie

Podobna białej Anhelicy — sławie.

Koło niej ciągły tabor z żywych ludzi,

Zbrój czarnych, mieczów, tarcz, nad nią sztandary.

Ilekroć wieczór mgłami się zabrudzi,

675

To jako ptaki nocne albo mary

Wstają po bagnach Wenedy i Czudzi,

Żółte Połowce, nadmorskie Tatary

I w twarze nasze strzał tysiącem brzęczą:

A nic, gdy biją… straszniejsi, gdy jęczą.

680

Jeszcze pamiętam ten wrzask i to wycie

Różnych narodów i różnych języków…

Gdy te Ludyszcza przy Wisły korycie

Przyparłem do fal falą moich szyków.

Aż mi o jasnym wyprawili świcie

685

Najstarszych z wojska swego tysiączników,

Prosząc o pokój i o ziemi bryłę

Taką, że ledwo dla nich — na mogiłę.

Ja wtedy, pod lwią skórą rudozłotą

Siedząc na prostej powózce Germanów,

690

Rzekłem: «Niech pierwej dziewczęta rozplotą

Warkocze… córki najpierwszych Supanów,

Niech sama Wanda płaczem i tęsknotą

Zmiękczona przyjdzie nam do roztruchanów[41]

Nalewać wina… Niech ją złotowłosą

695

Germany moje na tarczach podniosą.

A gdy przez ludy dzikie okrzykniona

Królową, z tarczy mosiężnej księżyca

Zaśpiewa nam pieśń na nowe plemiona!

I nasze dzikie dusze pozachwyca!

700

Ja wtenczas drżące otworzę ramiona,

Aby zleciała w nie jak gołębica

I wyprosiła usty różanymi:

Co chce?! niebiosa całe — i pół ziemi…?!»

Z tem stary Swityn i Czerczak posłowie

705

Odeszli. A mnie jej postać, wprzód senna,

Zaczęła jaśnieć jako słońce w głowie

I coraz bardziej jawić się płomienna.

Więc potem, kiedy ległem na wezgłowie,

Cała mi w oczach ognista Gehenna

710

Błysnęła ciągle piorunami pruta,

Ciemna, czerwona parami jak huta.

Na piersiach darłem skórzane odzienie,

Ale do łoża byłem jak przykuty.

Wtem ona weszła w te straszne płomienie

715

Jak duch tęczami różnymi osnuty,

Nad nią niby z gwiazd grających pierścienie

Wiązały jedną pieśń na różne nuty…

Dzwoniące, cudne! jakieś gwiazdy śliczne!

Niby powietrzne narzędzia muzyczne.

720

Słysząc te głosy, z którymi dziewczyna

Szła na mnie, z ciała mego wyleciałem.

A ona w ogniu czerwona i sina,

Obracająca powietrznym chorałem

Jako skrzydłami powietrznego młyna

725

Kręcąc… przywiodła duch, że włosy rwałem

Przez wszystkie jęki i tony, i zmiany

Idący za nią w toń jak zwariowany.

Jeszcze noc była, a ja hełm na głowę

Włożywszy, wsiadłem na koń, pędzę cwałem.

730

Pamiętam szare powietrze perłowe

I zamek, wieży sterczący kawałem

Nad Wisłą, gdzie lud tę swoję królowę

Otoczył ludzkim i ceglanym wałem.

Tam przyleciawszy, w róg mosiężny dzwonię,

735

Grzmię, aż mi wszystkie oderżały konie.

Wychodzi siwy Swityn Wojewoda,

Ze snu czerwone przeciera źrenice.

«Idź» — rzekłem — «bo mi słów wczorajszych szkoda,

Zanadto ostre pokazałem lice;

740

Niech mi królowa wasza, jasna, młoda

Naleje czary, podniesie przyłbicę,

A może łatwo ten rozkaz wykona:

Pieśń mi zaśpiewać, paść w moje ramiona».

Nic nie rzekł Swityn, lecz mię brzegiem wody

745

Prowadził, kędy stał tłum ludu mały.

Rybacy srebrne trzymali niewody[42];

Kilka świec (choć już ranek błyszczał biały)

Nieśli kapłani, z lutniami Rapsody

Siedli na zrębie jednej małej skały

750

Pod bladą wierzbą, mgłą ranną okryci.

Na wzgórzach w zmroku zapalano wici.

Na łące dziewy i panny służebne

Ujrzałem tam i ów się krzątające.

Te niosły kwiaty, kadzielnice srebrne,

755

Dyjadematów złotych półmiesiące;

Inne bławatki do wieńca potrzebne

Zbierały w trawach, kolorów tysiące

Rzucając w srebrne powietrze, w mgły szare,

Niby wiślanym duchom na ofiarę.

760

Dawny świat! Obraz dawny wywoływam!

Lecz ileż razy różaność przedwschodnia

I kwiaty, które mgłą okryte zrywam.

I leśne ptaszki budzące się do dnia,

I tęcze, których do myśli używam,

765

Gdy się zapali mój duch jak pochodnia

Przypominały obraz on tak rzewny!…

Ubranie martwej na łąkach królewny.

KsiężycJak miesiąc[43] była, kiedy z niego zetrze

Pierwszą pozłotę słońce w dzień jesieni,

770

A on się topi w błękitne powietrze

I lekko swego czoła zarumieni,

I nad girlandą lasów, gdzie na wietrze

Drżą liście złote przy liściach z płomieni,

Pełny, okrągły, blady się przemienia

775

W mgłę… jak cudowna twarz srebrnego cienia…

TrupTaka jej bladość! nieco ku błękitom

Nachylona już zgonu okropnością,

Takie ust perły! Wisły Amfitrytom

Z upiorną niby odśmiechnione złością.

780

Zresztą, spokojnie się onym kobietom

Dawała stroić modrzewiów ciemnością.

Koroną złotą, wieńcami z bursztynu —

A strach powiększał trupa w oczach gminu…

A cóż dopiero! gdy ja groźne lice

785

Odkryłem, z hełmu spojrzałem surowo

I połamawszy miecza, w błyskawicę

Cisnąłem jego kawałki nad głową;

Nade mną ducha mrok i złote świéce[44]

Miecza nad kitą moją purpurową

790

Jak zawierucha olimpijska, wstały —

Mój duch na hełmie stanął… w ogniach cały.

Krzyk pierwszy, który z ust wyszedł zwierzęcy,

Już niepodobny krzykowi człowieka,

Zbudził Germanów całe sto tysięcy:

795

I szli jak morze huczące z daleka.

Stos wystawiłem okropny, książęcy!

Taki wysoki, że wiślana rzeka

Na bladych trupów zatrzymana murze

Stanęła — cała jak upior w purpurze.

800

Lecz pierwej nim ją oddałem płomieniom,

O! ileż strasznych słyszała lamentów!

«O! włosy! nie dam ja waszym pierścieniom

W ogniu z wiślanych oschnąć dyjamentów!

Każę podziemnym zamienić się cieniom

805

W gmachy filarów pełne i zakrętów,

W alabastrowej cię położę trumnie,

Każę strzec wieków śpiewaczce — kolumnie.

Zbalsamowaną, wiecznym zdjętą spaniem

Cicho na białych atłasach położę;

810

Sam przyjdę, jak lew legnę, i wzdychaniem

Śmiertelnem twój sen spokojny zatrwożę.

Więc może wstaniesz? i pocałowaniem

Dasz mi ocknienia światłości i zorze?

I słuch mi weźmiesz w tych podziemnych cieniach

815

Coś czytająca wiecznie na kamieniach?

W kraju bez słońca, bez gwiazd i księżyca,

Gdzie wiecznie smętno, posępnie i głucho;

Ja, rycerz, jako śpiąca nawałnica

Z otwartą, szklanną źrenicą i suchą;

820

A ty, jak moja smętna czytelnica,

Perła po perle ton lejąca w ucho,

Taka wyrazów i pieśni mistrzyni,

Że pieśń z tysiąca lat… chwilę… uczyni!»

Tom rzekł, pośmiertne przeczuwając rzeczy

825

I głosy. I znów zajęty pożarem,

Chciałem ją złożyć na gwiaździcach z mieczy,

Upoić krwawym rycerskim sztandarem!

I z onej ziemi, gdzie ciało kaleczy

Słońce niewczesnym i nieludzkim skwarem,

830

Uciec w Islandów wyspę zamrożoną,

Ogniami siedmiu wulkanów czerwoną.

«Tam ją» — krzyczałem — «gdzieś na lodowiskach

Złożę jako kwiat ujęty w krysztale!

I przy wulkanów rubinowych błyskach

835

Opłomienioną posadzę na skale,

A sam z dzikimi orły na urwiskach

Dzikszy niż burze! straszniejszy niż fale!

Gdy góry będą swoje ognie zionąć,

Mrozom się dam zgryźć! i ogniom pochłonąć!»

840

Tak mój duch w kształty się piramidalne

Wyrzucał, dawną tryskając naturą;

Tak nowe ciała łańcuchy fatalne

Targał i piorun zawsze miał pod chmurą.

Potem więc roki[45] się zabrały walne

845

I mnie okryły Lechową purpurą.

Lud cały strachem ohydnie znikczemniał.

Jam siadł na tronie, zmroczył się i ściemniał.

Zbrodnia, Prawo, BógI któż by to śmiał w księgi ludzkie włożyć

Dla sławy marnej, a nie dla spowiedzi?

850

Postanowiłem niebiosa zatrwożyć,

Uderzyć w niebo tak jak w tarczę z miedzi,

Zbrodniami przedrzeć błękit i otworzyć,

I kolumnami praw, na których siedzi

Anioł żywota, zatrząść tak z posady,

855

Aż się pokaże Bóg w niebiosach — blady.

A nie Bóg nad tą żywota fortecą

Zgwałconą twarzy pokaże, to przecie

Komety złote na niebie przylecą

I bliżej oblicz ukażą na świecie,

860

Nad zamkiem swoje ogony zaniecą

Jak widma, jedno, i drugie, i trzecie…

Jeśli nie zlęknę się, a krew mię splami…

Kto wie!?… jak słońca przyjdą tysiącami!

Niebiosa pełne widziadeł i twarzy

865

Słonecznych! może z krwawymi oczyma!

A tu koło mnie powietrze cmentarzy

I ciągła burza, wiatr, ognie i zima,

Wichry skrwawione, głos trupów z kościarzy,

Słońce poblednie, księżyc się zatrzyma,

870

Gwiazda zajęczy jaka lub zaszczeka?

Wszystko pokaże, że dba o człowieka!…

«Jeśli nie» — rzekłem — «jeśli z tym motłochem

Postąpię sobie jak król zwariowany?

A żywot jak wąż schowa się pod lochem,

875

Jak gdyby nie czuł w sobie żadnej rany?

To ludzie są proch! i ja jestem prochem

Na jeden tu dzień jak miecz ukowany[46]!

A tem straszniejszy, że go własne siły

Nie duchów ręce z ziemi wyrzuciły».

880

Zaledwie ta myśl poczęła się we mnie,

Wzrok zaraz wydał ją jasny i suchy,

Wchodzący w myśli ludzkie potajemnie,

Aby tam widział w kościach, czy są duchy?

Więc naprzód Czerczak u nóg mi nikczemnie

885

Proszący o łeb, pod katów obuchy

Poszedł, a za nim jacyś dwaj prorocy,

Których dziś krwawe łby widuję w nocy.

Za wojewodą cały dwór i sługi

Posłałem niby z nim będące w zmowach.

890

I z wież patrzałem na ten łańcuch długi

Idących na śmierć z świecami w okowach.

A niebios! niebios błękitne framugi,

Jakby o zdjętych nie wiedziały głowach,

Patrzały na to ciche, obojętne!

895

Mnie się wszelako zdawało, że smętne!

Ogromny szereg tych wymordowanych

Poszedł. Myślałem, że duchy zobaczę

Gdzieś do łabędzi podobne rumianych,

Od których jęczy powietrze i płacze;

900

Albo, że ze ścian ogniem zapisanych

Wyjdą pająki z ognia… straszne tkacze!

Na ściennych ogniach się swych zakołyszą

I wyrok jakiś ognisty napiszą!

Myślałem, że me noce niespokojne,

905

A dnie, jak noce bez gwiazd, będą czarne,

W ciemnościach jęki albo chrzęsty zbrojne,

Tchnienia na czoło chłodne albo parne! —

I nic!… ten straszny duch, któremu wojnę

Wydałem, dziecko zostawił bezkarne;

910

A ja podniosłem pierś dumną i twardą.

Gotów do końca walczyć z bożą wzgardą.

Przez dawne oczy widzę to ohydne

Pierwszego ducha dzieło z czasów onych,

Gdy stepy całe dziś w mogiłach widne

915

Wzięły u ludu nazwisko Czerwonych…

Wtenczas ujrzano mię, że w ciele brzydnę

I biorę postać duchów utrapionych.

Ludzie myśleli, że mi gniją trzewa,

A jam był senny jak wąż, gdy poziewa.

920

Czasami z góry na kolec blaszany

Wieżycy wstąpię i tak jako owce

Najpierwsze państwa Karacze, Supany

Każę prowadzić przez różne manowce.

Tam je kładziono w skrwawione kurhany,

925

Na stos znoszono chwast, czarne jałowce.

A ja, bywało, z góry jak sęp dziki

Widzę te w ogniach ruchome mrówniki.

Dziesięć czasami gwiazd i słońc czerwono

Zagore… dziesięć wrzasków razem słyszę;

930

I nie podnosi mi się duchem łono,

Ani się serce strachem zakołysze…

Jako Lucyfer z błyskotną koroną

Stoję… a zbrodni mojej towarzysze

Na większą niż te wszystkie okropności

935

Patrzą — na mą twarz śmiertelnej bladości.

Dziwią się wszyscy, że jak pies nie szczekam,

Jak lew nie ryczę, jak człowiek nie zgrzytam;

Nie wiedzą, że ja, duch natchnięty[47], czekam

Gwiazd, deszczów krwawych; i znów za miecz chwytam,

940

I znowu cały świat na siebie wściekam!

I znów się niebios zamroczonych pytam:

Czy mieczem, który w łono ludzkie wrażam,

Którą tam władzę niebieską przerażam?

Co tylko mocy ma ten mózg napięty,

945

Tom ja na męki wynalazek użył.

Stosy, na Wiśle spękane okręty,

Kołowrót, który ciał długość przedłużył…

Wszystko w męczeństwie ten kraj niepojęty

Swą cierpliwością wytrzymał i zużył!

950

A niebo wszystko to cierpliwie zniosło,

Póki kruszyłem duchom łódź i wiosło…

Poszedłem dalej… i w męki wyborze

Już nic nie mogąc straszniejszego stworzyć,

Zacząłem łamać większe prawa boże,

955

Myśląc naturę samą upokorzyć.

Matkę mi z lasu stawiono na dworze…

A ja zamiast się u nóg jej położyć,

U tej w łachmanach podartej orlicy,

Ciała użyłem za knot smolnej świecy[48]…

960

Rzekłem ludowi, że mnie czarowała,

Że serce jadła, że żony mi truła.

Z włosem palącym się jak ptak latała

I zgasła. Duch, CiałoWtenczas twarz mi się popsuła

I pokazała zielonością ciała,

965

Że się duchowi memu szata pruła;

On jednak w ciele nie wiedział o sobie,

W letargu niby i w czarnej chorobie.

Raz tylko byłem tak na niebie śmiały,

Że się przejrzałem, w tarczy patrząc lice.

970

A byłem cały jako trup sczerniały,

Który stoletnią miał w ziemi trumnicę,

A już robaki z niej pouciekały,

Bojąc się oczu jasnych jak gromnice;

I czerwonymi przerażone łzami

975

Trupa… i kości spróchniałych ogniami.

Lecz co dziwniejsza, że tak próchniejący!

Taki upadły! i taki zużyty!

Czasem się czułem jak anioł gorący,

Gotów ukochać świat i nieść w błękity

980

Tę ziemię jako anioł wzlatujący

Z pieśnią… co była jako szklanne zgrzyty

Harmonik i szła w ton coraz boleśniéj[49],

Aż upadała w śmiech, w szaleństwo pieśni!…

Gdy mię, bywało, taki czar omami

985

A stoję, ręce wyłamawszy z ramion,

Choć tylko piana toczy się ze łzami,

A usta milczą, to mój duch omamion[50],

Wszystkimi zda się kręci księżycami,

A gwiazdy na kształt muzykalnych znamion

990

Chwyta i w głosach tu ziemskich wyraża:

Tworząc już nie Pieśń Sen, lecz Pieśń Mocarza.

Jeden był tylko przy mnie giermek mały,

Jeden był tylko i ta pieśń go struła.

Głosy okropne w niego wlatywały,

995

Kości roztrzęsły… pierś mu się popsuła.

Chodził i przez sen gadał, i drżał cały,

Jak instrumentu cedrowa szkatuła,

Którą muzykant napełnił przelotem

Tonów… i zamknął napełnioną grzmotem.

1000

A tymczasem mię wielki Pan niebieski

Ubierał w grozę i w powagę strachu.

A strach był jakiś ciemny i królewski,

Który napełnił wszystkie kąty gmachu.

Pod stopą moją suche komnat deski

1005

Grzmiały jak trumny. O komnat zapachu

Gadał po wioskach z trwogą lud ciekawy,

Że był zaduszny, tajemny i krwawy.

Na świecie o mnie śniono. Śród czeladzi

W podziemiach kuchniach gadano, żem blady

1010

Jak miesiąc, gdy się przejrzy w krwawej kadzi,

W której pływają gniazdem wężo-gady;

Że gwiazda złota jakaś mię prowadzi

(Purpurowe tu tłoczącego ślady)

W ciemny kraj, gdzie się wszelka dusza wściekła,

1015

Na króla duchów czerwonych — do piekła.

A co dziwniejsza, że mię ukochano

Za siłę i za strach, i za męczarnie.

Gdym wyszedł… lud giął przede mną kolano,

Lud owiec, który się k’pasterzom garnie!

1020

Przed twarzą moją straszliwą klękano,

Widząc dwa skrzydła hełmu jak latarnie!

I między nimi w środku zawieszoną

Tę twarz, jak lampę trupią i zieloną.

W powiekach rubin i błysk dziwny gore;

1025

Powieki nożem zdają się rozcięte;

A przez czerwoną rubinową korę

Patrzy duch, widmo przeszłości przeklęte!

Przez jakież, Panie! męki i pokorę,

Przez jakież później ciała z krzyża zdjęte

1030

Musiałem ścierać strach z mojego czoła?

Z oczu wydzierać ciemną skrę anioła?

Żem wyzwał słońca Twoje i księżyce,

I meteorów ogniska, i burze,

I przeciw gniewom Twoim niósł przyłbicę,

1035

I chciał zobaczyć, sługa, komu służę?

Żem chciał zobaczyć, Panie! Twoje lice,

Cztery pioruny Twoje, świata stróże…

Wszystkie potęgi Twoje o świat drżące,

I wszystkie słońca, i wszystkie miesiące.

1040

Tyś mną pogardził, Panie! i ominął,

I do straszliwej śmierci doprowadził.

Swityn żył jeszcze. Starzec sławą słynął,

Bił wrogi moje, winy moje gładził,

Granicę mego królestwa rozwinął,

1045

Na dwu srebrzystych morzach mię posadził;

Stary, a miecza do pochwy nie chował.

Jam go jak ojca kochał — i szanował…

Pamiętam, biła północna godzina,

I konstelacja Łabędź, jak krzyż złoty

1050

Nad wieżą, gdziem był, leciała jedyna,

Sufitów próżnych lampa śród ciemnoty;

Wtem myśl ohydna o śmierci Swityna

W serdeczne moje wstąpiła zgryzoty

Z taką potęgą, żem wnet ku niej dłoni

1055

Podał, jak dziecko uśmiechnął się do niéj[51]…

Potem ją chciałem zmazać, ale ona

Już jako pani mego serca była.

«Sprobuj» — wołała — «jeżeli ten skona.

A żadna zorza by nie zaświeciła?

1060

A żadna gwiazda z tych gwiazd przerażona

Nie przyleciała? krwi się nie napiła?

To wtenczas będziesz spokojny o ducha:

Ziemia proch! człek z niej jak wulkan wybucha.

Płomieniom wolno chodzić po dolinach

1065

I błyskawicom wolno bić w cnotliwe.

Za myślą twoją idź, nie myśl o czynach!

Próbuj, czy niebo martwe jest czy żywe?»

Tak mi ktoś szeptał. Gdyby w stu Switynach

Stu ojców moich własnych głowy siwe

1070

Patrzały na mnie z grobu jego wzrokiem,

Nie byłbym cofnął się przed krwi potokiem.

Wysłałem katy; lecz myśl, gdy się kwieci,

W coraz straszniejsze rozwija się drzewo.

Posłałem drugie… dwór, żonę i dzieci

1075

Wyciąć. Był ciemny dzień i grad z ulewą.

Czasami słońce ponuro zaświeci,

I gradem złotym jak zwichrzoną plewą

O pancerz chłośnie i z kitą się zetrze,

Bom stał, czekając tych katów — na wietrze.

1080

U progu mego żebractwo się szare

Skupiło. Patrzą… król na progu stoi.

Przez deszczu struny widzą jakąś marę

Jęczącą gradem bijącym po zbroi.

Wtem wyszło do mnie suche widmo stare —

1085

Żebrak… i blisko stanąwszy podwoi,

Jak posąg, który wiecznym być zaczyna,

Skościał… i podał mi list od Swityna…

Na dworach wówczas nasze wojewody

Trzymali sobie nadwornych gęślarzy,

1090

Ci byli jako rycerstwa rapsody[52],

Zazwyczaj mądrzy, ślepi już i starzy.

Jako pancerze srebrne, długie brody

Na piersiach mieli, a słoneczność w twarzy.

Liry nosili małe, ale sławne,

1095

W koral lub w srebro, lub w bursztyn oprawne.

W ręku trzymali niby pastorały

Długie, wierzbowe, ostrugane kije.

Tymi — bywało — chłopczyków chorały

Pędzą… i wiodą takt przez harmonije;

1100

A kiedy w górę kij podniosą biały…

Wtenczas z chóralnej pieśni piorun bije,

A kiedy spuszczą na dół berło dziada,

To na kolana pieśń jak anioł spada.

O takim kiju, z lireczką u pasa

1105

Stał stary rapsod Swityna u proga.

Na płaszczu, pomnę, była różna krasa

I łaty różne; zda się, że płaszcz z Boga,

Na którym zorza w błękitach dogasa

I różne światła płoną… Jego noga

1110

Bosa dziś świeci przed mymi oczyma,

W obwiązkach, srebrna, jak muszla pielgrzyma.

Tak z wystawioną naprzód nogą bosą

Podróżny żuraw, na białym kosturze

Oparty, z twarzą jasną, srebrno-włosą,

1115

Stał w płaszczu starym, jak w błękitnej chmurze

I list podawał… Iryda za kosą

Wlokąca tęczę, gwiaździce i róże,

Nie jest mi piękną tak… gdy z niebios spada…

Jak to wspomnienie dawne — tego dziada!

1120

O! złote serce śpiewaka i sługi

Tak po męczeńsku cierpiące dla pana!

Miej grób! którego nie rozorzą pługi,

Do zaklętego podobny kurhana;

Wiecznie tu wstawaj w pieśni! i wiek długi

1125

(Aż znowu ta pieśń będzie zapomniana)

Przykładem ludzi do miłości znęcaj!

Śpiewaj! — a liry też czasem pokręcaj!

Niech mi przypomni czary tobie znane

I słowa dobre na serc otwieranie,

1130

Porządne, ważne i uszykowane

Rzędem jak dźwięku anioły w organie;

A przebacz mi już tę okropną ranę

I to straszliwe nóg przyćwiekowanie,

Które odjęło (to coć najboleśniej!)

1135

Twój najpiękniejszy czar — wędrowność pieśni!

On mi podawał list…. a ja na nodze

Jego oparłem miecz żelazny, krzywy

I czułem, że mu między kości wchodzę:

A on stał — jak Bóg wielki — bo cierpliwy!

1140

Mieczem przygwożdżon w kamiennej podłodze,

Którą czerwienił krwawy koral żywy…

Stał… obwinięty ów żebrak w błękicie…

I tak się na mnie patrzył jak na dziécię[53].

A ja, nie zdjąwszy miecza z jego rany,

1145

Owszem, głębiej go zapędzając w koście,

List, Słowo, PogardaCzytałem słowa, które jak szatany

Paliły mi mózg i gryzły wnętrznoście.

Ten list! na sercu moim zapisany,

Nad wszystkie ducha mego okropnoście

1150

Głębiej swe straszne zarzuty wykował[54]!

Bo mną ten człowiek gardził — choć miłował…

Kacie ojczyzny mojej! i tyranie!

Mój królu wczora! (pisał Swityn stary)

Na dobrowolne poszedłem wygnanie,

1155

Abyś przez mój zgon nie dopełnił miary…

Ty mię wyganiasz? A ja, o mój Panie!

Żołnierzy wszystkich serca i sztandary

Zostawiam tobie, sam znikam bez wieści…

Sam nic nie biorę z sobą — prócz boleści…

1160

A byłbym chętnie dał głowę strudzoną

Pod miecz twój; chętnie w ręce twoje złożył

Tę głowę ściętą, ale uśmiechnioną,

Której Bóg nigdy śmiercią nie zatrwożył,

Gdybyś ty jeszcze miał człowieka łono

1165

I nad kościami ludzi się nie srożył,

Gardząc miłości ostatnim spojrzeniem,

Mszcząc się nad kością jak pies nad kamieniem.

Aniołowie mię dziś ostrzegli złoci

We śnie… Twój sam duch stanął pod kotarą,

1170

Tak jak pochodnia świecąca w wilgoci,

Cały oświecon[55] ogniami i parą.

Tyś mię sam ostrzegł!… a to nie z dobroci,

Ale żeś taką dziś stał się poczwarą,

Że słychać ciebie… i czuć… choć z daleka…

1175

Kiedy pomyślisz… o śmierci człowieka…

Duch litośniejszy twój jest ci za szpiega:

On najprzód zgniłe twe serce wypyta,

A potem chodzi i ludzi ostrzega,

Gdy twoje ciało śpi… a ząb twój zgrzyta.

1180

Duch twój wychodzi i po kraju biega

I targa włosy… jęczy jak kobiéta[56]…

Ty zmordowany jego lamentami

Wstajesz, nie wiedząc, żeś płakał nad nami…

Jakiś cię anioł okropny odmienił

1185

I przysłał dzieło wypełniać straszliwe,

Lud rozhartował… a ciebie skamienił

I kazał ludy orać jako niwę…

Abyś co?… wiatry wiejące spłomienił

Duchami, które wyszły z ciał… a żywe

1190

Wkrótce w anielskiej zjawią się ozdobie…

Jak wiatr na ciebie! — i przeciwko tobie!…

Miej więc dzień jeszcze ten jeden w zarządzie

Siłę, która jest w mieczu i toporze…

Ja ciebie czekam na ostatnim sądzie

1195

Z tym listem… który w mogiłę położę!

Czekam za światem ciebie! na wylądzie,

Brzegu, o który grzmi ogniste morze

Krwią twoją jasne i zafarbowane!

Czekam!… z tym listem przeciw Tobie stanę!…

1200

Tu ci nie błyśnie więcej moje lice,

Choć niedaleko lecę… żuraw szary.

Pobytu mego mają tajemnicę

Ja tylko, mój koń i mój rapsod stary.

Prędzej byś zgonił letnią błyskawicę

1205

Niż mego konia… Człowieka zaś wiary

(Jeśli cię starość i pieśń pełna wdzięku

Nie skruszą) spróbuj królu, masz go w ręku!

Taki był straszny starego Swityna

List… ja w nim groźbę jęczącą słyszałem

1210

I opór ducha, który się zaczyna

Od jęku tylko… a staje się ciałem.

Więc jak skrzydlata skoczyłem gadzina

Z całą wściekłością! z całym ducha szałem!

Choćby królestwo całe przyszło ruszyć!

1215

Wszystko!… a złamać harfiarza — lub skruszyć!

Stary był… pomnę… Zorian się nazywał.

Gdy go palono, cichszy od owieczki,

Na lirze sobie czasami podgrywał

I szedł przez ogień z uśmiechem piosneczki.

1220

Ani klątw rzucał — ani wydobywał

Głosu wielkiego z maleńkiej lireczki:

Głaskał ją tylko (wyjaśniwszy lice)

Niby zlęknioną, białą gołębicę.

Zdawał się mówić i twarzą, i ręką,

1225

Jakby nad brzegiem szemrzącego zdroja:

«Nie bój się, liro! bo śmierć nie jest męką!

Ani się lękaj cielesnego zboja!…

Nie bój się, moja maleńka lirenko,

Nie bój się, siostro! nie bój, córko moja!…

1230

A na toż by to nasza mądrość była,

Gdyby przed śmiercią skonać nie uczyła?

Przyjmowano cię po domach i chatach,

Pókiś ty ze mną była wędrownicą.

Bądźże dziś wdzięczna… a nie płacz przy katach,

1235

Bo się ucieszą i ton twój pochwycą.

Czekaj… wstaniemy oboje po latach,

Gdy błysną łuki z tęcz nad okolicą!…

Wstaniemy razem z wielką jaką zgrają

Harfiarzy, co jak anioły śpiewają!

1240

Czekajże, liro!… śpij!… Błogosławiona

Ta błyskawica jasna i rumiana!»

Tu wzięty w złote, ogniste ramiona

Zniknął… A mój duch uczuł wtenczas Pana.

Czeluść okropna mych ust otworzona,

1245

Suchość i jakaś pożarność gardlana…

Pierś, która wiatru w się więcej nie bierze,

Ostrzegły… że już do piekła należę…

Dysząc, na konia siadłem… od popiołów,

Które pożarły pieśń, obsypan… w szale.

1250

A tłum siepaczy, jakby archaniołów,

Ubrany w złoto, w bursztyn, w miedź i w stale,

W skrzydła… w moc wielką tortur gwoździ, kołów

Zaopatrzony…. za mną w Wisły fale

Rzucił się, gotów mordować do końca,

1255

Wszyscy na koniach jaśniejszych od słońca.

Ja przodem. — W czerep czarny, ołowiany

Ukrywszy głowę moją jak w kapturze,

(Bom w sobie uczuł wstyd nieopisany,

Twarz mieć jak gryszpan, wzrok jak ogień w chmurze),

1260

Przypadłem w zamek jeden nadwiślany,

Który zastałem cały już w purpurze…

Że trupy swoje wyrzezane chował.

Duch mój przede mną tam był — i mordował.

I przestraszyłem się — bo mi z pamięci

1265

Wczora wydane rozkazy wypadły.

Katowie stali wszyscy trwogą zdjęci,

Stali bladymi przede mną widziadły[57];

Jam wrzeszczał: «Kto tu prędzej niż me chęci,

Niż myśli moje? kto srożej zajadły

1270

Na krew Swityna niż ja wpadł w pokoje?

Kto tu wypełnił jak Bóg — myśli moje?

Duchowi memu to przypisać muszę,

Bo ziemia nie ma takich rozbójników!

Zmiękczyłyby ich te dzieciątek dusze,

1275

Ta wyspa pełna wierzb, olch i słowików;

Te sionki z cedru… które głosem ruszę…

A one pełne ech, jęków i krzyków

Swityna głosem brzmią na każdem piętrze

Jakby starego instrumentu wnętrze.

1280

Ja jeden… który do szaleństwa skłonność

Mam… wpadłem tutaj o jutrzenki świtach;

Ani sal cisza, ani belek wonność,

Ani pieśń rodu śpiewana w sufitach,

Ani mię zemsty nieudolnej płonność,

1285

Ani szatan tu, ani Bóg w błękitach

Nie zatrzymali… Nic nie ma na niebie!

Ja sam jak Pan Bóg będę sądził siebie!»

To mówiąc kostur wraziłem okuty

W ścianę i rzekłem do moich oprawców:

1290

Tę noc na ucztę, jutro dzień pokuty

Dla mnie i dla was — zbrodni wykonawców…

Tu zamek cały błysnął na kształt huty

Ognisk czerwienią… A ja tych bladawców

Zbrodniami bladych otoczony wieńcem

1295

Siadłem — trup jasny pijaka rumieńcem.

I ucztowaliśmy w zamku wygodnie.

Swityna własne nam służyły misy,

Stągwie, kobierce, czary i pochodnie,

I krwią cuchnące wonnych ław cyprysy.

1300

Czary nam do rąk podawały zbrodnie…

Widma… w płaszczach z krwi, z zielonymi rysy,

Stojące z boku upiory czerwone,

Wyraźne… a gdyś spojrzał wprost — zniknione.

A wtem przyleciał giermek zadyszany

1305

I te wyrazy z ust wyrzucił skore[58]:

«Panie! Ogromny znak jest ukazany!

Na niebie miotła płomienista gore»…

Jam zbladł: i kostur wyrwawszy ze ściany

(Sądząc, że widzę ducha albo zmorę,

1310

Która mi wróżbę nieszczęśliwą szczeka),

Na wskroś przeszyłem w pierś tego człowieka.

A sam wybiegłem na ganek od

XXX

XXXI

XXXII

XXXIII

XXXIV

XXXV

XXXVI

XXXVII

XXXVIII

XXXIX

XL

XLI

XLII

*