Franciszek Walczowski – Krak walczący ze Smokiem

© by Jarek z Bielska (http://www.halfsciencenonfiction.blogspot.com/)

Kryptonim „Holophagus”

Tytułowy Holophagus to łacińska nazwa smoka nazywanego „całożercą”, czyli miana, które przypisano Smokowi Wawelskiemu http://pl.wikipedia.org/wiki/Smok_Wawelski. Każdy Polak zna chyba tę legendę. Po przeczytaniu kilku artykułów zamieszczonych na portalu Studia Mythologica Slavica doszedłem do wniosku, że zarówno sama legenda (i to niezależnie od wersji), jak również każda z pojawiających się w niej postaci: Krak, jego dwaj synowie, Smok i Szewczyk, stanowią tylko wyobrażenie mitu. Do odkodowania tego mitu posłużymy się kilkoma cytatami z następujących prac;

1. „Slovenska poganska sveta pokrajina. Primer Bistriške ravni.” (Slovene Pagan Sacred Landscape. Study Case: The Bistrica Plain), której autorami są: Benjamin Štular, Ivan M. Hrovatin.
2. „The Horse as a Cosmological Creature in the Slovene Mythopoetic Heritage” autorstwa Moniki Kropej
3. „ Dragon and Hero or How to Kill a Dragon – on the Example of the Legends of Međimurje about the Grabancijaš and the Dragon” autorstwa Suzany Marjanić.

Zacznijmy zatem od nakreślenia tła, w jakim rozgrywa się akcja mitu, które opisują dokładnie poniższe słowa: „In the lake lived a dragon who kept creating havoc for the inhabitants. Only killing the dragon offered the opportunity for a calm life” /Slovene Pagan Sacred Landscape/. Brzmi znajomo i choć mowa jest tu o jeziorze, a nie o jamie (o jej znaczeniu dowiemy się w dalszej części tekstu), to jednak mamy zaprezentowaną jedną z głównych postaci mitu – Smoka oraz przypisane mu przymioty. Spróbujmy znaleźć następne charakterystyczne postacie: „a beggar kills the dragon by deceiving him”/Slovene Pagan Sacred Landscape/. Widzimy tu postać żebraka, którą możemy odnaleźć i w naszej legendzie, jest nim bowiem Szewczyk. Co ciekawe, żebrak zabija Smoka podstępem, a więc identycznie jak zrobił to Szewczyk. Spójrzmy zatem na kolejny fragment : „In the story we can recognise the following scheme: The lord of the castle is on the hill, therefore representing the authority, i.e. the lord of the sky.”/Slovene Pagan Sacred Landscape/. W tym fragmencie pojawia się kolejna postać – „Pan na zamku”, któremu  w naszej legendzie odpowiada Krak. Cały fragment tego tekstu, zacytowany poniżej, dokładnie oddaje sens umieszczenia poszczególnych postaci w całej opowieści.

„In the story we can recognise the following scheme: The lord of the castle is on the hill, therefore representing the authority, i.e. the lord of the sky. Below, in the lake is a dragon, which causes havoc and damage. Because animal and vegetable sacrifices are no longer sufficient he demands a human sacrifice or to be more precise a sacrifice of a young female. A traveller – someone from without the community – kills the dragon and brings peace to the valley” . Zwróćmy uwagę na rozłożenie akcentów, gdyż nie jest ono przypadkowe. W tym fragmencie pojawia się też postać żeńska, która nie występuje w legendzie o Smoku Wawelskim, a przynajmniej bezpośrednio. W tej chwili nie będę się nią zajmował, nie traćmy jej jednak z pola widzenia, gdyż jeszcze do niej powrócimy. W rozważaniach nad sensem naszej legendy nadszedł już moment na kluczowy dla całego mitu fragment: „We know that on the Slav territory the dragon represents a celestial being named Veles (Belaj 1998, 46-66). The lord of the castle represents the divine power, the old-Slav name for which is Perun (Belaj 1996, 989; compare ibid. 1998, 46-66)”. Odsłania on jedną z części mitu zawartego w legendzie. Mamy tu bowiem postacie Peruna/Kraka i Velesza/smoka. Kim zatem jest żebrak/Szewczyk i jaki jest sens umieszczenia tej postaci w opowieści. Odpowiedź na to pytanie znajdujemy w dalszej części artykułu „the beggar is entering the events, the world of gods from the outside (…) the person has, by performing the sacrifice, mediated between both worlds, thus ensuring the welfare of the community„/Slovene Pagan Sacred Landscape/. Postać Żebraka/Szewczyka służy przywróceniu równowagi pomiędzy dwoma światami, o sensie których przeczytać możemy na wstępie cytowanego artykułu „The world is constructed of three horizontal spheres and an axis that connects them. The horizontal spheres are the sky, earth and the underworld. The axis which links them all together is symbolised by a mountain peak, a cave in the mountain or a cosmic tree. However, the human world encompasses merely a part of the earth plate, while the underground and sky spheres belong to the gods, demons and the souls of the deceased. (…). That is how the balance was preserved in all three spheres, and this brought prosperity to the earth world.”. Znamy już zatem wszystkie elementy, które pozwalają nam odczytać sens legendy o Smoku Wawelskim, a przynajmniej takie jej znaczenie, które możemy odczytać przy pomocy cytowanego artykułu. Powróćmy jeszcze na chwilę do pierwiastka żeńskiego. Nie pojawia się on w naszej legendzie, a przynajmniej bezpośrednio. Wiemy natomiast , że motyw „składania” ofiary z młodej kobiety pojawia się w legendzie o Wandzie. Czy ta legenda może mieć jakieś powiązanie z ogólnie pojmowanym funkcjonowaniem wskazanej powyżej „axis mundi”? Z innego fragmentu cytowanego powyżej tekstu możemy się dowiedzieć, że „In many versions of this story (AaTh300) the offering of the young female sacrifice was performed at the water habitat of the dragon (for instance Kropej 1995, 150) or a cave (Pogačar 2001, 31).”. Z łatwością zauważyć możemy istnienie podobieństwa tych opowieści, gdyż w legendzie o Wandzie, jej główna bohaterka rzuca się właśnie do Wisły – a więc do wody rozumianej jako mityczne siedlisko Smoka/Velesza.

W przeprowadzonej analizie zabrakło dwóch ważnych „aktorów”, którzy pojawiają się w legendzie o Smoku Wawelskim, a mianowicie synów Kraka. Nie zapomniałem  o nich, a uczyniłem tak z uwagi na konieczność poświęcenia im większego fragmentu. Czytając legendę o Smoku Wawelskim odnieść można wrażenie, że wątek bratobójstwa, jakoś nie pasuje do całego przekazu. Dochodzi do niego po tym, gdy synowie Kraka w końcu zabili bestię. Poniżej postaram się wykazać, że fragment ten, jak i cały przekaz zawarty w legendzie, ma znaczenie głęboko symboliczne i takiego też symbolicznego wyjaśnienia powinniśmy poszukiwać, próbując wyjaśnić zagadkę związaną ze sceną bratobójstwa. Wielce pomocna w tym względzie będzie wspomniana już powyżej praca „The Horse as a Cosmological Creature in the Slovene Mythopoetic Heritage” autorstwa Moniki Kropej. Pierwszą poszlaką wiodącą nas do do odczytania przekazu związanego z omawianą sceną stanowi poniższy fragment: „The Carnival, during which horse masks are frequently seen, forecasts the coming of spring when at last St. George, a hero on a white mare, defeats a terrifying dragon and casts winter from the country. Midsummer Day is announced by Kresnik who was born with horse hooves and who often assumes the image of the horse. Finally, when summer turns to fall, Jarnik, St. George with a gun, shoots a white horse, a goat or a chamois named Goldenhorn, symbol of the sun, but only to be reborn at Christmas as the young sun, or the foal.”. Zauważmy, że pojawiają się tu trzy postacie: St. George (św. Jerzy), Kresnik i Jarnik. Ich znaczenie i wzajemne przenikanie dobrze oddaje następny fragment: „According to Slovene mythical legends a hero who kills a dragon – in Christian mythology St. George on a white mare – has a brother, a mythical hunter Jarnik(…)Kresnik, the hero who was the winner before and who killed a mighty beast, now becomes the victim. He is killed by his own brother Jarnik out of greed and passion.”. Widzimy zatem, że wskazany opis mitu pasuje również do sceny zawartej w legendzie.

Zatrzymajmy się jeszcze na moment przy postaci Smoka i sięgnijmy do artykułu „Dragon and Hero or How to Kill a Dragon”, w którym możemy znaleźć poniższy fragment :„If we attach to this version the legend of the Štrigova Dragon, pozoj [Štrigova being a village and municipality in Međimurje] which, unlike the version of the Čakovec dragon legend, introduces a temporal deixis about Spring as the period of the awakening of the young pozoj, that can be paralleled with Mislav Ježić’s tenet that the myth of Vrtra, that is, the myth about the killing of the Dragon and the liberation of Water, most probably refers to the time of year of the Summer Solstice (Ježić 2006:59). Namely, the point of reference about Spring in the Štrigova legend introduces the deixis about the beginning of the Proto-Slavic New Year that began in Spring – around the date of today’s Christian Easter and/or St George’s Day as the beginning of the Summer part of the year. St George’s Day is situated in a very important position in the calendar system between the Summer and Winter halves of the year (Belaj 1998:120, 169) and is often seen in the folklore conception as the beginning of Spring, but also as the beginning of the year, that is, the economic year when the livestock is first taken out to pasture after Winter.”. Zwróćmy uwagę na podkreślony tekst, który powinien wydać nam się znajomy, gdyż  w jednej z wersji legendy o Smoku Wawelskim Smok wypija wodę z Wisły i pęka od jej nadmiaru. Nie ulega chyba już wątpliwości, że jest to kolejne symboliczne nawiązanie do sfery mitu, jakie możemy odnaleźć w legendzie o Smoku Wawelskim. Jeszcze raz wróćmy zatem do tego artykułu, który w taki oto sposób opisuje te kwestie: „This mythic, demonological legend once again indicates the link between the pozoj and the grabancijaš who calls up storms and hail by riding on the pozoj; of how the grabancijaš – pozoj meteorological binomial brings fructiferous rain after prolonged periods of drought, just as Perun liberates the Water from Veles’s Netherworld of Eternal Spring (Vyrej/Virej) in the Proto-Slavic matrix. „.

Na koniec wróćmy jeszcze do jamy Smoka Wawelskiego. Okazuje się, że owa „jama” nie do końca musi oznacza to, z czym nam się w pierwszej chwili kojarzy. Otóż pośród wielu ciekawych kwestii poruszonych w pracy „Dragon and Hero or How to Kill a Dragon” natknąłem się na z pozoru nic nie znaczący poniższy fragment: „I am therefore quoting in full the following legend about the pozoj in Čičanjska Jama (jama here meaning marsh, lake, river tributary) near Donji Vidovec (in Međimurje).„. Jak zatem z niego wynika, pod pojęciem „jama” może wcale nie kryć się jaskinia lecz bagno, jezioro czy też jakaś inna forma budowy koryta rzecznego. To ciekawe „odkrycie”. Wskazywać bowiem może, że nasza legenda może pochodzić z okresu, kiedy Wzgórze Wawelskie otoczone było jeszcze mokradłami utworzonymi przez Wisłę. Smok Wawelski przebywałby w takim przypadku nie w jaskini pod Wzgórzem Wawelskim, a w mokradłach u jego podnóża. Takie umiejscowienie siedziby smoka wskazywać może na południowoeuropejski rodowód narodzin legendy. Tego wątku nie będę tu jednak rozwijał, a wszystkich zainteresowanych odsyłam do cyt. artykułu.

Spróbuję teraz zobrazować to, o czym do tej pory napisałem. Ilustracja nr 1 obrazuje wersję legendy z udziałem synów Kraka.

Oś pionowa to axis mundi , która łączy trzy sfery horyzontalne: 1 – niebo, 2- ziemię, 3 – świat podziemi. Sferę – 1 przypisujemy Perunowi, sferę -2 wspólnocie ludzi, sferę – 3 Veleszowi. W sekcji A przedstawiony mamy stan równowagi pomiędzy sferami. Sekcja B to czas chaosu i zniszczenia wywołanego przez Smoka/Velesza, który wtargnął do niej ze swojej domeny-sfery A 3 . W celu przywrócenia równowagi wszystkich trzech sfer Perun wysyła dwóch synów – solarne bóstwa: Kresnika i Jarnika. Kresnik zabija Smoka, lecz Jarnik trawiony zazdrością zabija pogromcę Smoka/Velesza- Kresnika . Staje się to jednak powodem jego późniejszego wygnania – sekcja C 2.

Można zadać sobie pytanie, czy ukazanie na tej ilustracji osi czasu ma swoje uzasadnienie. Według mnie tak, gdyż stanowi ona ważny łącznik pomiędzy warstwą narracji, a warstwą mitu. Ważnymi wskazówkami jest opisanie w określonej kolejności następujących zdarzeń: chaos i zniszczenie wywołane przez Smoka, sposób jego zgładzenia, bratobójstwo i banicja. Co zatem łączy te elementy. Moim zdaniem za wszystkimi tymi zdarzeniami kryje się kolejność pór roku i związane z tym procesy przyrodnicze. Pierwszy w kolejności etap (chaosu i zniszczenia) zinterpretować można jako okres zimy i przedwiośnia/przednówka. Etap drugi to śmierć Smoka, który pęka od nadmiaru wypitej wody, co przypomina wyżej cyt. mit o uwolnieniu wody, okres ten możemy zinterpretować więc jako czas wiosny i lata (okres obfitości/pomyślności wspólnoty ludzi uwolnionych spod jarzma Smoka). Etap trzeci to zabójstwo Kresnika – (pogromcy Smoka/Velesza) i banicja jego zabójcy Jarnika, to schyłek lata i jesień (okres nostalgii za latem/Kresnikiem i smutku przed nadchodzącą zimą).

Podobne przesłanie, choć nie tak rozbudowane, zaobserwować możemy w wersji legendy z udziałem Szewczyka.

Tutaj również Smok/Velesz powoduje naruszenie stanu równowagi pomiędzy 3 sferami , co skutkuje chaosem i zniszczeniem w strefie 2B. Pojawia się jednak Szewczyk (przybysz z zewnątrz), który zabija Smoka/Velesza i przywraca równowagę pomiędzy wszystkimi 3 sferami.

Z powyższej próby analizy legendy o Smoku Wawelskim możemy wysnuć wniosek, że choć wydaje się, iż jest ona tylko zwykłą bajeczką , to jednak każdy z jej elementów posiada przemyślane odniesienie do sfery mitu.

Oczywiście można podnieść zarzut, że mój tekst opiera się na cytatach wyrwanych z kontekstu. To w dużej mierze jest prawdą, choćby z tego powodu, iż cytowane artykuły odnoszą się do tematyki, która bezpośrednio nie wiąże się z naszą legendą. Niemniej starałem się wykazać, iż można podjąć próbę scalenia tych różnych wątków wokół osi, jaką stał się przekaz zawarty w legendzie o Smoku Wawelskim.

Mam też nadzieję, że niniejszy wpis stanowić również będzie zachętę do zapoznania się z przywołanymi w tekście artykułami.