Tutaj przedstawimy z wiosną nietypowe uprawy, które w Polsce można z powodzeniem prowadzić na działce dla przyjemności, albo w sadzie bądź w ogrodzie po to by dobrze zarabiać.

[ This file is licensed under the Creative Commons Attribution-Share Alike 2.0 Generic license.]

Jedna z tych roślin to żeń-szeń a druga nieszpułka. Na początek przedstawimy uprawę żeń-szenia w którego europeizacji wielkie zasługi miał Polak – powstaniec styczniowy i zesłaniec Michał Jankowski (artykuł o nim ukaże się jutro – 20 marca w Dzień Zaćmienia Słońca).

To on wprowadził żeń-szeń do uprawy na Syberii. Do czasu gdy to zrobił żeń-szeń zbierano tylko ze stanowisk dzikich. Ale odkrycie samej rośliny jako leczniczej, które przypisuje się chińskiej medycynie i lokuje zwykle w okresie około 5000 lat p.n.e. zawdzięczamy moim zdaniem wcale nie Kutajom-Chińczykom, lecz Ariom (Daryjczykom i Hariom). Ariowie czyli Hiperborejczycy (Borzanie, Bozanie, Bużanie, Bohemi, Zaborzanie – Borowczycy) poznali właściwości tej rośliny bardzo dawno, najprawdopodobniej wtedy kiedy formował się ich język, czyli około 25.000 lat temu.

Nazwa tej rośliny wykazuje jednoznacznie aryjsko-słowiański (skołocki) rodowód. Wyraz „żeń-szeń” (żeńszeń, co można równie dobrze zapisać jako rzeńszeń), jest jak zauważacie bardzo podobny do dobrze nam znanego wyrazu „szer-szeń”. Jego rodowód sięga czasów powstawania języka indoeuropejskiego, kiedy w ogóle nasi pradziadowie stosując mechanizm dźwiękonaśladowczy formułowali pierwsze słowa. Składano je z pojedynczych dźwięków zwanych fonemami. Słowo szerszeń ma charakter  dźwiękonaśladowczy – chodzi tutaj o bzyczenie tego owada o szemranie, szeleszczenie, szmeranie, „szerzenie szeru” czyli szerszczenie, szemranie, szum, szyb, szyr rozchodzący się od poruszającego się obiektu w powietrzu. Stąd strzałę nazywano dawniej szybłem. Szybować to lecieć wydajac szum cięcia powietrza skrzydłami.

Rzeń-żeń jak słowo rzewień – rabarbar, nawiązuje do rzewić (rzewny – płakać cienkim głosem, zawodzić) jak i rznąć, rzyć i żyć = życie. Musimy naszym przodkom wybaczyć tę dosadność. Opisywali oni pierwotnym swoim językiem to co widzieli i słyszeli podczas aktu płciowego swoich współplemieńców, owo żeńskie (rzeńskie ) rzewienie, czyli zawodzenie w czasie ekstazy. Żeń =szeń jest więc Korzeniem Rzennym, albo Żeńskim Korzeniem. To korzeń wzmagający potencję – związany z rżeniem i rżnięciem, rzęrzeniem i życiem/rzyciem. Żenić się to także rzenić się, rżenić się, jak w wyrazie rżysko, rzęcie, rżnięcie. Górale Lanckorońscy (spod Góry Zobrach pod Krakowem) co ja sam dobrze pamiętam, mówili jeszcze w latach 60-tych ubiegłego wieku na dolną część ciała „rzyć”. Pisownia nie ma żadnego znaczenia dla tego słowa. To po prostu jest miejsce rzeńskie, z którego pochodzi życie (rzycie, rodzą się żywe/rzywe istoty). Pamiętam jak przyszywany wujek u którego spędzałem całe wakacje w towarzystwie jego synów i braci ciotecznych wołał do wujenki: Ej Kaśka, a dyć co ty sie dzisioj tak rzenisz?! Chodziło mu o to czemu tak nadaje, czemu tak kłapie dziobem, czemu tak krzyczy i ciska się po domu od rana.

Ryż i żyto ma ten sam źródłosłów – to roślina która daje życie/rzycie i jest rżnięta – rzęta. Ten sam źródłosłów znajdujemy w słowie rzętyca/żętyca/żentyca – napój po wyrobie sera owczego powstały, napój dający zdrowie i życie. Współcześnie brzmi to wszystko dla nas mocno obscenicznie, ale proszę mi wierzyć że to tylko judeo-chrześcijańskie, katolickie konotacje wywołują mimowolny odruch wstydu, gdy się takie rzeczy mówi czy pisze. W Przyrodzie wstydu nie ma, nie było też ukrywania własnych ekstatycznych  stanów. Stany te były do zaobserwowania i były tym samym oddawane w pierwotnym słowiano-aryjskim języku bez żadnych zahamowań z powodu wychowania. Słowo korzeń oznacza tęż samą  „rzenną” część ciała u mężczyzny. Z korzenia odradza się życie, wyrasta nowa roślina. Tyle, że korzeń jest „pod spodem”, pod ziemią, jest ukryty, skrzyty (jak w słowie skrzat): skrzynt – podziemny labirynt, skrzynia – skrytka, ukrzyć = ukryć. Tak więc kobieta – rzeńszyna, rzeńszczyna, żena/rzena to osoba związana z rzekaniem, rzwieniem, rzęciem, rzyciem/życiem – dawczyni życia. Także Korzeńszyna, Korzeńszczyna Korzenicha, Rzenny/Żenny Korzeń czyli Żeńszeń  to roślina związana z seksualną potencją, odradzaniem się i życiem.

CB

Żeń-szeń właściwy (Panax ginseng C.A. Meyer), nazywany także ginsengiem lub wszechlekiem – gatunek reliktowej byliny z rodziny araliowatych. Dziko występuje w północno-wschodnich Chinach, na północy Półwyspu Koreańskiego, w Japonii i wschodniej części Rosji (Kraj Nadmorski i zlewnia rzeki Ussuri).
Nazwa rośliny na Zachodzie pochodzi od chińskiej nazwy „rénshēn” (人蔘) oznaczającej „człowieka-korzeń”, co nawiązuje do kształtu kłącza. W większości języków europejskich żeń-szeń jest określany jako „ginseng” – łacińską transkrypcją chińskiej nazwy ustanowioną przez europejskich misjonarzy, którzy badali chińską medycynę i ziołolecznictwo. Polska nazwa „żeń-szeń” wynika z faktu że roślinę tę poznaliśmy jako Słowianie bezpośrednio ze wschodu, przez pośrednictwo plemion i krajów związanych ze Słowianami, a leżących na styku z Kutajem i prowadzących wymianę gospodarską z Kutajami (Syberyjczykami i Chińczykami).

Pokrój
Bardzo zmienny, uzależniony od wieku rośliny.
Łodyga
Rośliny 3-5-letnie oprócz przyziemniej rozety tworzą nagą, obłą łodygę, wewnątrz pustą, o wysokości do 50 cm, na której w górnej części tworzy jeden trzy-pięcioliściowy okółek.
Liście
W pierwszym roku roślina tworzy tylko jeden trójpalczasty liść, którego ogonek pełni funkcję łodygi (ogonek jest „pełny”) i nie przekracza 8 cm wysokości, listki osiągają 12 cm. W następnych latach tworzy się jeden pięciopalczasty liść. Dopiero ok. 10 roku życia roślina zaczyna tworzyć przyziemną rozetę o większej ilości liści (w warunkach naturalnych).
Kwiaty
Zebrane w baldach złożony o 15-20 drobnych seledynowych lub białoróżowych, obupłciowych kwiatach. Pręcików 5 i jeden dwuszyjkowy słupek, zalążnia dwukomorowa.
Owoc
Jagodokształtny, jaskrawoczerwony pestkowiec, zawierający najczęściej po dwa zrośnięte nasiona. Mają one średnicę 4-6 mm. i tarczowaty kształt. Dojrzałe nasiona znajdują się w białej twardej pestce, zawierające mały, niedojrzały zarodek rozrastający się do formy dojrzałej dopiero po opadnięciu owoców. Z tym wiąże się bardzo długi okres kiełkowania, który obejmując stratyfikację ciepłą (dojrzewanie zarodka) i zimną, trwa w sumie od 18 do 22 miesięcy.
Korzeń
Palowe kłącze, słabo rozgałęzione, o małej ilości korzeni, w kolorze białopopielatym lub jasnokremowym. Na kłączu rozwijają się liczne pączki śpiące i jeden zimujący, którego formowanie trwa dwa sezony wegetacyjne. Jego uszkodzenie lub zamarcie (w warunkach naturalnych) może spowodować tzw. „sen” rośliny, trwający nawet 20 lat, po czym wznawia ono normalny wzrost. (Normalnie u rośliny tracącej stożek wzrostu, w tym samym sezonie lub najdalej następnym rozwijają się pąki śpiące.)

Korzenie cenione w lecznictwie chińskim już 4000 lat temu. Trzeba jednak zaznaczyć, że twierdzenia o różnych pozytywnych działaniach żeń-szenia na organizm ludzki są w rzeczywistości niepewne, gdyż istnieje pokaźna grupa badań, które takim właściwościom żeń-szenia zaprzeczają. Mimo wszystko jest on rozpowszechniony w rozmaitych preparatach, a to z tego względu, że poważne skutki uboczne jego przyjmowania należą do rzadkości i jest dobrze tolerowany przez większość ludzi. Według tradycji chińskiej roślina może być stosowana tylko w chłodnych miesiącach (okres zimowy).

Wyciąg z korzenia dodawany jest do kosmetyków różnego typu z racji jego rzekomych właściwości odmładzających^[3]

Przypisywane żeń-szeniowi właściwości:

Dodaje energii, skraca czas reakcji, poprawia umiejętność koncentracji i zapamiętywania,

Poprawia funkcjonowanie układu immunologicznego,

Podnosi witalność w średnim i starszym wieku,

Zwiększa odporność na stres,

Obniża poziom glukozy we krwi (ważne przy wadliwej tolerancji cukru),

Pomaga w redukcji nadwagi.

W warunkach naturalnych masa korzeni roślin 1-3-letnich wynosi ok. 1 g, a 20-letnich od 20 do 30 g. Na plantacjach masa korzeni dwuletnich waha się od 3 do 7 g, a 5-6-letnich od 30 do 60 g. Korzenie żeń-szenia pięciolistnego pozyskuje się z plantacji w wieku 4-6-letnich, a żeń-szenia właściwego w wieku 6-8 lat. Korzenie pozyskuje się jesienią, gdy osiągają ok. 15 cm długości i średnicę 2 cm. Dawniej korzenie konserwowano głównie przez suszenie. Obecnie korzenie sterylizuje się parą wodną o temp. 120-130 °C przez ok. dwie godziny, a następnie suszy. W wyniku tego otrzymuje się surowiec, który posiada lśniącą, czerwoną powierzchnię i nazywany jest ‚giseng czerwony”, w przeciwieństwie do ‚ginsegu białego’, który otrzymuje się z okorowanych korzeni, poddanych działaniu dwutlenku siarki i wysuszeniu w temp. ok. 100 °C.

Pierwsze wzmianki pisane pochodzą z I w. p.n.e., z dzieła „Korzenie i zioła Shennonga” (神农本草经 pinyin: Shen Nong Ben Cao Jing), przypisywanego legendarnemu władcy Chin, Shennongowi. Najprawdopodobniej znali tę roślinę także Ariowie (Prasłowianie, Scytowie, Sarmaci, Kszatrijowie).

Europa poznała suche korzenie żeń-szenia w roku 1610, kiedy po raz pierwszy zostały przywiezione przez holenderskich kupców z Japonii. Sto lat później nalewkę z żeń-szenia, pod nazwą „pentao” stosowano na dworze Ludwika XIV by wyleczyć go z impotencji.

W dziewiętnastym wieku wartość suchego korzenia żeń-szenia osiemnastokrotnie przekraczała wartość złota.

Dziś znane są rosnące na stanowiskach naturalnych stuletnie rośliny (pod całkowitą ochroną). Największy korzeń znaleziono w Chinach w roku 1905, podczas budowy kolei do Suzhou. Jego waga wynosiła 600 g, a wiek na podstawie śladów liściowych po rozetkach na kłączu oceniono na dwieście lat. Do dziś jest on muzealnym eksponatem.

Żeń-szeń jest często składnikiem produktów energetycznych.

Pierwsze próby uprawy żeń-szenia właściwego podjęto już w latach osiemdziesiątych XIX w. na naturalnych terenach występowania rośliny w pn. Korei i Mandżurii. W Rosji w 1910 r. pierwszą, ok. 1 hektarową plantację założył niejaki Jankowski w Kraju Nadmorskim. Przetrwała ona do końca rewolucji na Dalekim Wschodzie (1922 r.). Na początku lat trzydziestych w Związku Radzieckim rozpoczęto hodowlę doświadczalną i przemysłową na terenach rezerwatów „Suputinski” i „Kiedrowa Pad”, gdzie naturalnie występuje żeń-szeń. Przełom w agrotechnice nastąpił na początku lat sześćdziesiątych poprzedniego stulecia, kiedy opanowano agrotechnikę i dodatkowo wprowadzono do uprawy amerykański żeń-szeń pięciolistny, który okazał się łatwiejszy w hodowli i mniej wybredny, choć zawiera mniej substancji aktywnych. W tym samym czasie opanowano hodowlę żeń-szenia japońskiego w Japonii.

Żeń-szeń z powodzeniem można uprawiać w Polsce, ale roślina wymaga dużej cierpliwości i pielęgnacji, a na plony trzeba czekać długie lata. Uprawa żeń-szenia w ogrodzie.Żeń-szeń jest wieloletnią byliną z rodziny araliowatych (Araliaceae), okres wegetacji trwa od połowy maja do przełomu sierpnia/września. Zimuje sam korzeń w ziemi; roślina jest odporna na niskie temperatury – wytrzymuje do – 30 st.Cel.Żeń-szeń rozmnażamy jedynie z nasion, nie jest możliwe rozmnażanie wegetatywne – np. przez podział korzeni! Pierwsze nasiona pojawiają się na 2 i 3-letnim żeńszeniu, są jednak bardzo słabej jakości. Dobre nasiona rodzą rośliny 4 – 5 letnie i starsze. Przed siewem nasiona należy na około rok poddać procesowi stratyfikacji.

Zeń-szeń osiąga dojrzałość i właściwości lecznicze dopiero w 4-5 roku wegetacji, wtedy można pozyskiwać korzenie dla celów leczniczych. Wykopanie korzenia równa się likwidacji rośliny!Jak widać uprawa żeń-szenia jest dość długa i trudna, daje jednak bardzo wiele satysfakcji i korzyści. Posiadanie okazu żeń-szenia będzie powodem do dumy dla każdego kolekcjonera roślin, Chińczycy zaś twierdzą, iż sama jego obecność w ogrodzie lub domu stwarza dobrą aurę.

Właściwości lecznicze, efekty używania żeń-szenia w praktyce.

Surowcem leczniczym żeń-szenia jest korzeń. Zawarte w nim unikalne, spotykane tylko u żeń-szenia substancje biologicznie czynne noszą nazwę ginsenozydów (panaxozydów). Pod względem chemicznym są to glikozydy o charakterze saponin triterpenowych. Dotychczas wyodrębniono około 16 ginsenozydów. To one odpowiedzialne są za tak szerokie spektrum działania i właściwości żeń-szenia.

Żeń-szeń ponadto zawiera mikro i makroelementy, pierwiastki śladowe i witaminy:

– witamina A
– witamina B1; B2 i B6
– witamina C
– wapń
– miedź
– fosfor
– cynk – witamina A
– witamina B1 i B2
– witamina C

– wapń
– miedź
– fosfor
– cynk
– potas
– żelazo
– magnez
– sód
– siarka
– molibden
– w sumie prawie
200 składników

Zarówno tradycyjna medycyna chińska, jak również współczesne doświadczenia dowodzą, że żeń-szeń:

* przeciwdziała zmęczeniu, znużeniu, bez użycia kofeiny energizuje organizm
* działa pobudzająco (zwiększając witalność u kobiet i mężczyzn)
* wzmacnia system nerwowy
* przeciwdziała skutkom stresu fizycznego i emocjonalnego
* stymuluje układ immunologiczny (odpornościowy) organizmu
* wzmacnia pamięć, procesy myślenia i kojarzenia
* wspomaga w leczeniu AIDS i gruźlicy
* obniża poziom cholesterolu we krwi (sprawcę miażdżycy i nadciśnienia)
* przyspiesza gojenie ran (w postaci maści)
* pobudza produkcję przeciwciał przeciwwirusowych
* obniża ryzyko wykrzepiania wewnątrznaczyniowego
* pomaga w kontroli cukrzycy poprzez obniżanie poziomu cukru we krwi
* zmniejsza uszkodzenie komórek wywołane szkodliwym promieniowaniem
* chroni wątrobę przed ubocznymi skutkami działania leków, alkoholu i toksyn
* działa jak antyoxydant, zapobiegając gromadzeniu się w organizmie uszkodzonych komórek
* odgrywa znaczącą rolę w zwalczaniu raka
* podwyższa jelitowe wchłanianie czynników odżywczych
* zmniejsza zmęczenie, redukuje bóle mięśniowe, przyspiesza powrót do spoczynku po wysiłku fizycznym
* dozwolony do stosowania przez sportowców (brak działania dopingującego).

W wielu publikacjach oraz ustnych przekazach podkreśla się wielokierunkowe oddziaływanie preparatów żeń-szeniowych na organizm ludzki, prowadzące do poprawy jego funkcjonowania.

Streszczając, można je uszeregować następująco:

* poprawia ogólną przemianę materii
* zwiększa wydolność umysłową i fizyczną
* przeciwdziała zmęczeniu
* reguluje ciśnienie tętnicze krwi
* wzmaga działalność enzymów ustrojowych
* działa uodparniająco na choroby (poprzez aktywację białych ciałek krwi)
* łagodzi uszkodzenie komórek powodowane poprzez promieniowanie
* zmniejsza uszkodzenie wątroby przez związki toksyczne (m.in. alkohol i leki, toksyny)
* przeciwdziała fizjologicznym zmianom powodowanym przez stresy, dzięki czemu
* ułatwia przystosowanie organizmu do zmieniających się warunków środowiska
* poprawia pamięć
* wzmacnia system nerwowy
* reguluje zawartość cholesterolu we krwi
* przedłuża życie

Między innymi udowodniono, że żeń-szeń stymuluje:

* wydzielanie adrenaliny
* działanie układu sercowo-naczyniowego
* działanie układu trawiennego * tlenowy i beztlenowy rozkład glukozy w wątrobie i nerkach
* funkcję gruczołów dokrewnych ( w tym gruczołów płciowych).

Taki szeroki zakres oddziaływania żeń-szenia na organizm powoduje, że uważa się go za uniwersalne lekarstwo polecane w wielu dolegliwościach, zwłaszcza wieku starczego,
m. in.:

* ogólnym osłabieniu i rekonwalescencji
* fizycznym i umysłowym przemęczeniu
* chorobach sercowo-naczyniowych
* przewlekłych chorobach żołądka i jelit
* chorobach wątroby i nerek
* cukrzycy
* gruźlicy

* wzmożonej senności
* niektórych formach impotencji
* zaburzeniach nerwowych i psychicznych
* braku apetytu
* chorobach nowotworowych
* niedokrwistości

Stałe używanie tej fascynującej rośliny zapewnia w długim okresie dobre zdrowie, wspaniałe samopoczucie i długie lata życia. Najprostszą i zarazem najskuteczniejszą formą używania żeń-szenia jest żucie wysuszonych korzeni w zalecanych poniżej dawkach.
Można też używać w postaci herbatki lub nalewki żeń-szeniowej (receptury na każdym opakowaniu).Zalecaną dawką w „KURACJI ŻEŃ-SZENIOWEJ” jest 1-3 gramy suchego korzenia żeń-szenia na osobę.Ilość ta może być podzielona na dwie dawki, gdy używamy więcej niż 1 gram dziennie, połowę rano a drugą wieczorem. Najlepiej jest zażywać żeń-szeń pomiędzy posiłkami. W czasie już istniejącej choroby dla uzyskania szybszych efektów, dawkę żeń-szenia możemy zwiększyć maksymalnie do 4 gram dziennie.

Kuracja żeńszeniowa jak każda kuracja ziołowa, nie przynosi natychmiastowych efektów. Według zaleceń tradycyjnej medycyny chińskiej powinna trwać minimum miesiąc. Medycyna i tradycja chińska mówi, iż osoby młode i zdrowe potrzebują stosować kurację dwa razy w roku, najlepiej wiosną i jesienią.
W przypadku długotrwałych dolegliwości na które żeń-szeń pomaga kuracja może trwać jednorazowo 2 miesiące. Następnie przerwa około 3-4 tygodni i wracamy do kuracji żeń-szeniowej.

Zeń-szeń jest bezpiecznym ziołem (medycznym), jakkolwiek jego nadużywanie nie jest wskazane. Na przykład może wystąpić nadmierne pobudzenie, gdy żeń – szeń jest używany z dużymi ilościami kawy. Żeń-szeń nie powinien być używany przy kuracji sterydowej. Nie powinny używać żeń-szenia dzieci, kobiety w ciąży, osoby o bardzo wysokim ciśnieniu.

Wyżej wymienione sposoby użycia żeń-szenia są podane według medycyny chińskiej.
Skuteczność działania żeń-szenia jest inna u każdej osoby i nie bierzemy odpowiedzialności za skuteczność działania.

ŻUCIE KORZENI

Najskuteczniejszą formą używania żeń-szenia jest żucie świeżych korzeni. W ślinie są zawarte enzymy dzieki którym żując bardziej efektywnie wykorzystujemy substancje czynne zawarte w żeńszeniu.

Żujemy a następnie połykamy. Tak właśnie żeńszeń od 4000 lat używają Chińczycy.

Ilość ta może być podzielona na dwie dawki, gdy używamy więcej niż 3 gram dziennie, połowę rano a drugą wieczorem. Najlepiej jest zażywać żeń-szeń pomiędzy posiłkami. W czasie już istniejącej choroby dla uzyskania szybszych efektów, dawkę żeń-szenia możemy zwiększyć maksymalnie do 4-6 gram dziennie.

Kuracja żeńszeniowa jak każda kuracja ziołowa, nie przynosi natychmiastowych efektów. Według zaleceń tradycyjnej medycyny chińskiej powinna trwać minimum miesiąc. Medycyna i tradycja chińska mówi, iż osoby młode i zdrowe potrzebują stosować kurację dwa razy w roku, najlepiej wiosną i jesienią.

Dobre efekty przynosi też żucie wysuszonych korzeni. Żujemy a następnie połykamy, im dłużej tym lepiej (1 gram około 10-15 minut). Dla poprawy smaku żuć z miodem.

NALEWKA ŻEŃ-SZENIOWA

Wysuszony, pokrojony lub rozdrobniony korzeń żeń-szenia w ilości 30 gramów zalać 0,25 litra 50-70% spirytusu, odstawić w ciepłe miejsce na minimum 4 tygodnie, co kilka dni zamieszać. Po 2 tygodniach dodać łyżkę miodu. Nalewka taka ma specyficzny, żeńszeniowy smak i właściwości lecznicze.
Sposób użycia: Od 1/2 łyżeczki dziennie zwiększając do maksymalnie 2-3 łyżeczek w ciągu 7 dni. Nalewkę używamy aż do wyczerpania. Po wypiciu korzenie możemy zaleć jeszcze raz lub zżuć.

HERBATA ŻEŃ-SZENIOWA

Drobno rozdrobniony korzeń żeń-szenia, w ilości pół łyżki, zalewamy wrzątkiem i pozostawiamy na 15 minut. Taką porcję żeńszenia możemy zalać dwa, trzy razy. Żeń-szeń najlepiej jest zaparzać w termosie lub samowarze. Spożywamy tak jak inne herbaty. Dobrze jest pić z dodatkiem miodu.

ODMŁADZAJĄCA MASECZKA ŻEŃ-SZENIOWA

1-2 gramy żeń-szenia zmielić w młynku do kawy lub utrzeć w moździerzu. Sproszkowany żeń-szeń zaparzyć w porcelanowej miseczce małą ilością wrzącej wody tak, by otrzymać konsystencję papki. Następnie nakładać na skórę twarzy, szyi, dekoltu. Drobiny żeń-szenia ścierają łuszczącą się skórę. Maseczkę pozostawić na 20-30 minut. Maseczka żeń-szeniowa daje naprawdę wspaniałe, odmładzające efekty.
Spróbujcie Państwo sami się o tym przekonać!

 

Bardziej naukowo:

Przegląd wybranych surowców adaptogennych

Ze względu na rosnące zainteresowanie surowcami adaptogennymi w tej części pracy prezentujemy przegląd piśmiennictwa dotyczący właściwości farmakologicznych surowców adptogennych, ze szczególnym uwzględnieniem adptogenów występujących w rodzaju Panax.

Rodzaj Panax – Żeń-Szeń

Jednym z najstarszych surowców wykazujących wielokierunkowe działanie farmakologiczne, w tym również adaptogenne i immunostymulujące jest rodzaj Panax. Z tego zakresu opublikowane zostały na łamach „Postępów Fitoterapii” liczne prace (18-21).

Rodzaj Panax z rodziny araliowatych ( Araliaceae) liczy około 20 gatunków. Najbardziej znanym gatunkiem żeń-szenia jest Panax ginseng C.A. Meyer występujący dziko w górskich lasach Półwyspu Koreańskiego, północnowschodnich Chinach, Japonii i północnowschodniej Syberii (21-25). Spośród innych znanych gatunków żeń-szenia należy wymienić: Panax quinquefolium L. rosnący w Ameryce Północnej, Panax japonicus C. A. Meyer rosnący na Wyspach Japońskich, Panax vietnamensis Ha et Grushv. pochodzący z Wietnamu, Panax notoginseng Burkill, Panax pseudoginseng, Panax zingiberensis Wu et Feng z południowo-wschodnich terenów chińskiej prowincji Yunnan.

Korzeń żeń-szenia amerykańskiego zawiera więcej saponozydów (6,45%) niż żeń-szenia azjatyckiego (4,17%). W Panax quinquefolium dominującymi związkami są ginsenozydy grupy Rb₁ (Rb₁, Rd), natomiast ginsenozydy grupy Rg₁ (Rg₁, Rg₂, Rf) to główne związki występujące w P. ginseng. Ginsenozyd Rf nie występuje w P. quinquefolium (26, 27). W tych dwóch surowcach różnice w składzie ginsenozydów korelują z różnicami w działaniu. P. ginseng jest uznawany za stymulujący układ nerwowy, a P. quinquefolium za depresant (2).

Wielokierunkowe działanie biologiczne żeń-szenia spowodowało zainteresowanie fitochemików, farmakologów i klinicystów tym surowcem. Przeprowadzano liczne badania laboratoryjne in vitro, a także in vivo na zwierzętach oraz testy kliniczne, które potwierdziły status żeń-szenia jako wartościowego leku. W ostatnich 30 latach przeprowadzono 50 testów klinicznych, które obejmowały zarówno pacjentów, jak i zdrowych ochotników. W 13 badaniach przeprowadzonych na 1572 przypadkach – żeń-szeń powodował poprawę samopoczucia, zaś w 17 próbach na 846 przypadkach nastąpiła poprawa sprawności fizycznej, a w dalszych 10 próbach polepszyły się różne parametry przemiany materii (2).

Uważa się, że w dużej mierze właściwości biologiczne żeń-szenia są determinowane obecnością saponozydów zwanych ginsenozydami. Jednak różny skład jakościowy i ilościowy poszczególnych saponozydów nadaje poszczególnym częściom rośliny inne właściwości. Badania ilościowe metodą HPLC wykazały, iż liście P. quinquefolium wykazują wyższą zawartość ginsenozydów niż korzenie. Oprócz powyższego, oba organy różnią się profilem jakościowym tych związków. Głównym ginsenozydem występującym w korzeniu jest Rb₁ (1,36%), natomiast ginsenozydy Rd (3,8%), Rg₂ (2,4%) i Rb₂ (1,4%) stanowią główne substancje biologicznie aktywne liści tego gatunku. Pomimo większej zawartości ginsenozydów w liściach, korzenie wykazują silniejsze właściwości antyoksydacyjne i adaptogenne (28). Ponadto dużą rolę odgrywają polisacharydy. Ważne są także związki fenolowe, panaksany, flawonoidy i poliacetyleny, które uzupełniają działanie ginsenozydów (18, 26).

Żeń-szeń Syberyjski  – Eleutherococcus senticosus

 

Kolejnym mało poznanym surowcem o właściwościach adaptogennych, pochodzącym z rodziny Araliaceae jest eleuterokok kolczasty ( Eleutherococcus senticosus Maxim.). Jest to krzew osiągający niekiedy wysokość 4 m, silnie ugałęziony i ukorzeniony. Pokryty jest korą z licznymi kolcami ustawionymi skośnie do dołu. Liście są palczasto-pięcio-dzielne, duże, osadzone na długich ogonkach (do 10 cm), a poszczególne listki są kształtu owalnego lub eliptycznego. Nerwy na dolnej stronie blaszki pokryte są rudawymi włoskami. Kwiatostan stanowią kuliste, puszyste baldachy wyrastające po kilka. Kwiaty są małe; bladofioletowe są obupłciowe lub męskie, a żółte są żeńskie. Owoc to czarny pestkowiec. Kwitnienie krzewu przypada na czerwiec, a owocowanie na wrzesień i październik (25).

Eleuterokok występuje w dalekowschodniej tajdze, w lasach iglastych i mieszanych, w dolinach i na zboczach. Rośnie w Korei, Japonii, centralnych i północnych Chinach oraz na Sachalinie. Plantacje tego surowca nie istnieją, ponieważ naturalne zasoby w pełni pokrywają zapotrzebowanie na tę roślinę (6, 25).

Surowiec stanowią kłącza wraz z rozłogami, a także kora organów podziemnych. Zbioru dokonuje się jesienią. Kłącza myje się, suszy i tnie na kawałki (8 cm). Ze względu na zawartość związków o podobnym działaniu do ginsenozydów rodzaju Panax, roślinę tę nazywa się często żeń-szeniem syberyjskim (6, 25, 29).

Związkami warunkującymi farmakologiczną aktywność surowca są eleuterozydy: A, B, B₁, C, D i F. Są to substancje o charakterze glikozydowym o niejednorodnej strukturze, ponieważ jako aglikony mogą występować: triterpen, kumaryna, steroid i lignan. Podobnie jak żeń-szeń azjatycki i amerykański, żeń-szeń syberyjski normalizuje funkcje organizmu w stresie fizycznym i psychicznym, a najlepsze efekty osiąga się, stosując lek przez kilka miesięcy. Właściwości adaptogenne potwierdzono badając grupę 2100 osób, w której znajdowali się zarówno mężczyźni, jak i kobiety w wieku 19-22 lat. Stosowano u nich etanolowy wyciąg przez 60 dni. Po tym czasie stwierdzono u pacjentów zwiększony stan gotowości, poprawę jakości pracy, wzrost masy mięśniowej. Stwierdzono również pozytywny wpływ na ośrodkowy układ nerwowy bez wystąpienia działań niepożądanych, takich jak zaburzenia snu. Nastąpiło zwiększenie odporności organizmu tych pacjentów na niekorzystne warunki życia i pracy, takie jak gorąco, zimno, hałas, przepracowanie i fizyczne wyczerpanie. Została pobudzona nieswoista odporność organizmu na niedobór tlenu, infekcje bakteryjne i wirusowe. Podobnie jak saponozydy żeń-szenia, eleuterozydy dostrajają organizm i zwiększają odporność w stresowych warunkach. Polepszają pamięć i koncentrację, zwłaszcza u starszych osób wspomagają rekonwalescencję po zabiegach chirurgicznych.

Można je stosować u kobiet w klimakterium, zaleca się je nawet w leczeniu neuroz, nerwic i stanów depresyjnych. Mechanizm działania adaptogennego został potwierdzony w badaniach laboratoryjnych na zwierzętach, u których wywołano stres fizyczny i psychiczny. Odkryto, że związki te działają na oś przysadka – nadnercza poprzez odpowiednią modulację wydzielania hormonów przez te organy w stresie. Substancje czynne eleuterokoka niwelują ujemny wpływ czynników toksycznych. Dlatego roślinę tę wykorzystuje się do łagodzenia szkód występujących po chemioterapii, chroni ona zdrowe tkanki organizmu przed szkodliwym działaniem cytostatyków. Gatunek ten wykazuje także działanie radioochronne, potwierdzone na hodowlach tkankowych poddanych działaniu promieni γ (6, 30-32).