1. ↑ Julian Krzyżanowski (red.): Literatura polska : przewodnik encyklopedyczny. T. 1: A–M. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1984, s. 555. ISBN 83-01-05368-2.
2. ↑ Andrzej Biernat , Ireneusz Ihnatowicz , Vademecum do badań nad historią XIX i XX wieku, Warszawa 2003, s. 481, 586.
3. ↑ Bolesław Erzepki, Spis członków Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu, Poznań 1896, s. 3.

cd: Gdańska Biblioteka Cyfrowa

Joachim Lelewel przyszedł na świat 22 marca 1786 r. w Warszawie jako najmłodszy syn Ewy i Karola Lelewelów, w dostatniej i kulturalnej rodzinie. W czasie swego dzieciństwa był niedołężnym, chimerycznym, wymagającym, nieutulonym i nie uciszonym beksą. Będąc dzieckiem nie dawał żyć w spokoju swojej matce, ojcu, a także niańce, zajmującej się także jego siedmiorgiem rodzeństwa. Jako czteroletni chłopiec zrobił swój pierwszy krok na ziemi.
Ojciec Joachima Lelewela był człowiekiem wykształconym, wyjątkowej i skrupulatnej uczciwości, tak rzadkiej wśród Polaków, w epoce prywaty i sprzedajnych głosów sumień. Karol Lelewel był absolwentem prawa w Getyndze, kapitanem dragonów cudzoziemskiego autoramentu. Sprawował przez lat niemal dwadzieścia odpowiedzialną funkcję generalnego kasjera Komisji Edukacji Narodowej. W 1790-92 sejm wielki powierzył mu rewizję starostw królewskich. W insurekcji Karol Lelewel był komisarzem cywilno-wojskowym. Matka Joachima Lelewela Ewa wywodziła się z rodu Cieciszowskich, jej matka była Polką, a ojciec Ukraińcem. Lelewel jednak twierdził, że ona “nie ma krwi Lecha, lecz za to polskie serce i polską głowę”. Ze środowiskiem szlacheckim Lelewelów łączył dom Cieciszowskich, ich dziedziczna Okrzeja (położona blisko Żelechowa) i dwór biskupa łuckiego, Cieciszowskiego, brata babki. Rodzina Lelewelów była przykładna i odpowiedzialna. Lelewel był bardzo przywiązany do ojca, już jako znany uczony radził się ojca listownie w ważnych sprawach.

*

     Pociąg do pracy umysłowej u Joachima Lelewela przejawiał się nader wcześnie, logicznie myślał, formułował dowcipnie i śmiało wnioski już w wieku sześciu lat. Od 9 roku życia pobierał systematyczną naukę z nauczania domowego w Woli Cyganowskiej, a następnie w Okrzei przez 4 lata, gdzie zajmował się także fizyką, astronomią, obserwacją przyrody i kolekcjonerstwem roślin i zwierząt, już wtedy przejawiał niedwuznaczną przychylność do historii. W czasie pobytu na wsi Lelewel napisał swoją pierwszą samodzielną pracę historyczną. W wieku 14 lat rozpoczyna naukę w trzeciej klasie konwiktu O.O. Pijarów w Warszawie. Młody Lelewel żył intensywnie życiem intelektualisty. Żadnych zabaw i rozrywek. Ani przyjaciół, ani miłostek. Zamknięty w sobie, cichy i milczący, nad wiek poważny, choć spostrzegawczy, dowcipny i szczery. Lelewel żył nasiloną pracą badawczą, między innymi układał tablice chronograficzne do dziejów ojczystych. Po ukończeniu piątej klasy i 18 lat rozpoczął naukę na Uniwersytecie w Wilnie.

*

     Podczas studiów Lelewel rozpoczął żywą działalność społeczną w gronie młodzieży wileńskiej. Stał na czele “Towarzystwa doskonalącej się młodzieży”, później “Filomatycznego”. Był sekretarzem i organizatorem towarzystwa. W gronie młodzieży odczytywał własne referaty i wygłaszał śmiałe, płodne myśli. W tych latach Lelewel – racjonalista i myśliciel – ustosunkował się krytycznie do działalności kościoła. Absolwentów konwiktu jezuickiego charakteryzuje tak: “wyćwiczony nieuk, do zwad i kija wprawiony”. Mimo opieki biskupa łuckiego i wpływu wielce pobożnej babki Cieciszowskiej, Lelewel już w Wilnie jest w jawnym zatargu z katolicyzmem. Po ukończeniu studiów podjął krótkotrwałą pracę nauczyciela historii i geografii starożytnej w Liceum w Krzemieńcu, którą zaproponował mu założyciel tegoż liceum Tadeusz Czacki.

*

     W grudniu 1810 roku Lelewel wrócił do Warszawy, gdzie podjął krótką pracę jako urzędnik w Ministerium Spraw Wewnętrznych. W czasie wojny Napoleona z Rosją przebywa w rodzinnej Woli Cyganowskiej. Wiosna 1813 roku przynosi Lelewelowi czas trudu umysłowego. W ciągu 10-ciu tygodni pisze “Historię Polski do końca panowania Stefana Batorego”. W 1814 Lelewel wydaje tom “Pomniejszych pism geograficzno-historycznych”. Zostaje przyjęty na członka Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Wiosną 1815 zostaje zastępcą profesora w katedrze historii na Uniwersytecie Warszawskim. Wykłada także bibliografię na Wydziale Nauk i Sztuk Pięknych oraz historię szesnastego- osiemnastego wieku. W 1815 wyszła “Historyka” Lelewela, w ciągu 1815-17 roku Lelewel jest głównym mentorem “Tygodnika Wileńskiego”, pisma założonego w Wilnie z inicjatywy Lelewela. Jest to bardzo dobry dla niego okres. Z tego okresu pochodzą następujące dzieła: tablice chronograficzne “Badania starożytności we względzie geografii”, “Historia powszechna aż do ustania Rzeczypospolitej Rzymskiej”, wszystkie zaopatrzone w mapy własnego wykonania. Przerobił i uzupełnił także używaną w szkołach “Historię Polską”.

*

     Po przyjeździe do Warszawy Lelewel napisał następnie “Panowanie Stanisława Augusta”, “Ostatnie lata panowania Zygmunta Starego” i gruntownie opracował ” Dzieje starożytne Indyj”, za które Uniwersytet Krakowski nadał Lelewelowi tytuł doktora honoris causa. Od 1822 roku rozpoczyna pracę jako profesor zwyczajny historii powszedniej na Uniwersytecie Wileńskim, lecz już w 1824 zostaje zwolniony za postępowe poglądy i kontakty z Towarzystwem Filomatów. Wrócił wiec do Warszawy pod dach rodzinny. Doświadczenie to załamało Lelewela, w gruzach legły marzenia o karierze naukowej ale szybko podejmuje nowe wyzwania. Bierze udział w pracach Towarzystwa Przyjaciół Nauk, angażuje się także w działalność tajnych związków – Towarzystwa Patriotycznego i Wolnomularstwa Narodowego. Odsunięty od pracy historycznej zaangażował się także w życie polityczne.

*

     W 1828 roku zostaje wybrany posłem do sejmu z powiatu żelechowskiego. Uczestnicząc w obradach sejmu prowadzi działalność opozycyjną, krytykuje projekty rządowe. Jego wystąpienia w obronie konstytucji i zasad liberalnych dały mu wielką popularność.

*

     Po wybuchu powstania listopadowego Joachim Lelewel został powołany do rządu powstańczego, zasiadał w Radzie Administracyjnej, następnie w Rządzie Narodowym aż po dzień 17 sierpnia 1831 roku, kiedy władzę dyktatorską po krwawych wypadkach sierpniowych przejął gen. Krukowiecki.Lelewel jest w rządzie reprezentantem lewicy ruchu. Z mandatem rządowym łączył on przez cały czas godność prezesa Towarzystwa Patriotycznego, ukonstytuowanego w dniu 2 grudnia 1830 roku na ratuszu warszawskim. Tegoż dnia Towarzystwo organizuje pierwsze wielkie zgromadzenie publiczne w salach redutowych. Na tym zebraniu wyłonił się mandat rządowy Lelewela.

*

     Jego stanowisko było trudne i dwuznaczne: przyzwalający na dyktaturę Chłopickiego i najostrzej dyktatora za bezczynność i niewiarę w powstaniu krytykujący; współpracujący w Radzie Administracyjnej z arystokratą Czartoryskim, z przekonanym do związku z Rosją carską, a w Towarzystwie Patriotycznym – z gorącym republikaninem Mochnackim, z admiratorami dekabrystów Czyńskim, Gurowskim i innymi.

*

     By powstanie zwyciężyło, by ze spiskowego ruchu zbrojnego przekształciło się w powstanie całego narodu, by zmobilizować potrafiło miliony chłopów, należało przeprowadzić reformę rolną, znieść pańszczyznę, uwłaszczyć rolników. Wiedział o tym Lelewel, popularyzowało tę prawdę Towarzystwo Patriotyczne. By reformę chłopską zrealizować, trzeba było wydrzeć władzę z rąk arystokracji, z rąk, które gotowe były raczej zacisnąć pętlicę carskiej niewoli na spętanym narodzie, niż wyrzec się bezpłatnej i przymusowej pracy wsi. Lelewel mógł znaleźć oparcie, oręż i siły do walki w obozie lewicy powstańczej, w klubie demokratycznym, w kołach spiskowych i wolnomularskich. Należało wyjść z kompromisowego rządu i stanąć do walki o władzę dla lewego skrzydła ruchu pod hasłem reformy agrarnej. Należało przygotować grunt czy dla orężnej rozprawy, czy dla zamachu stanu. Lelewel, popychany w tym kierunku i przez klubowców, i przez “Nową Polskę”, wahał się zbyt długo. Nie był człowiekiem czynu – był uczonym. Był raczej człowiekiem otwartym, prawdomównym, szczerym, niż dyplomatą. Był lojalistą w najlepszym tego słowa znaczeniu. Sam niewątpliwie szarpał się w tym rozdwojeniu. Doszło do tego, że zjawiał się rzadko i na krótko, aż przestał uczęszczać do Klubu. I w Rządzie czuł się coraz bardziej osamotniony. Tu też często milczał wiedząc, że i tak zostanie przegłosowany. Gdy zdecydował, że innej drogi, jak rewolucja, dla zbawienia powstania i narodu nie ma, było już za późno. Uratować powstania się nie udało.

*

     Lelewel uczestniczył w delegacji, która z ramienia Rady Administracyjnej miała udać się do Wierzbna, by dojść do porozumienia z księciem Konstantym. Szczerze pragnął przyczynić się do jej powodzenia, więc starał się rozwiać nieufność księżny Łowickiej i ułagodzić Konstantego, nawet wbrew własnym przekonaniom. Lelewel zachowuje się jak obywatel z nietuzinkową odwagą cywilną, ale nie jak polityk, a najmniej jak rewolucjonista. Są to jego pierwsze kroki w powstaniu. Wraz z Czartoryskim i Dembowskim stanowi Rząd Tymczasowy. Od 27 grudnia jest zastępcą ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego. Przed złożeniem powtórnej dyktatury gen. Józef Chłopicki pragnie zlikwidować człowieka, który w każdej chwili stać się może groźny, skoro się tylko odwoła do szerokiego ogółu, który mu ufa i wierzy. Chłopicki występuje przeto z teatralnym oskarżeniem o uplanowany przez Lelewela, Ostrowskiego i Bronikowskiego zamach przeciwko niemu. 17 stycznia 1831r. Lelewel został aresztowany. Ten, któremu wypadło dopilnować egzekucji mandatu o zatrzymaniu, po 24 godz. zwolnił go.

*

     29 stycznia 1831r. został powołany przez sejm skonfederowany na piątego członka Rządu Narodowego, sprawującego opiekę nad wydziałem religii, oświecenia i sprawiedliwości. Swoją funkcje pełnił do wydarzeń sierpniowych w Warszawie, kiedy wzburzony tłum zamordował na Zamku kilku aresztowanych generałów. Po tym wydarzeniu został odsunięty od pełnionego urzędu. Tuż przed upadkiem powstańczej Warszawy (7 wrzesień) jeszcze raz otrzyma funkcję rządową ministra oświaty, by po dwóch dniach w Zakroczymiu złożyć dymisję 9 września. Tak zakończył się jego udział w Powstaniu Listopadowym. Wyrusza razem z rządem, sejmem i wojskiem do Modlina, Stąd we wrześniu 1831 r. staje nad granicą pruską. Na początku października przekroczył ją, udając się na tułaczkę i rozstając się na zawsze z ziemią oj czystą w wieku 45 lat.

*

     W listopadzie już działa w Paryżu. Powstał tu 6 listopada Tymczasowy Komitet Emigracji, do którego wchodzi i Lelewel. 29 listopada odbył się pierwszy obchód wybuchu powstania na obczyźnie. W ciągu dwu lat spędzonych we Francji, zachodzi wyraźny przełom w jego osobowości: zamiast warszawskiego uczonego i wileńskiego profesora, zamiast chwiejnego, skłonnego do kompromisu i bierności przywódcy lewicy powstańczej, zjawia się płomienny apostoł nowej prawdy, nieugięty bojownik demokratycznej, republikańskiej, ludowej myśli polskiej. Jego aktywność wzbudziła zaniepokojenia władz francuskich i został wydalony z Paryża w grudniu 1832 r.

*

     Ruchliwa działalność niepokoiła nie tylko ambasadę rosyjską w Paryż, ale i żandarmerię. Częściowo za podszeptem carskiej dyplomacji, która nazwisko Lelewela umieściła na jednym z pierwszych miejsc proskrypcyjnej listy Polaków, bardziej jeszcze na skutek stwierdzonego udziału polskiej demokracji w przygotowaniach do wybuchu rewolucyjnego, zaplanowanego przez lewicę francuską na lato 1832 r.

*

     Skazany na wygnanie Lelewel uznał za właściwe zamanifestować swoją krzywdę Polaka-wygnańca i krzywdę emigracji. Wielki uczony ruszył ku granicy belgijskiej pieszo, z tobołem na plecach, w niebieskiej bluzie robotniczej. W Belgii zaczyna nowy etap życia. Pozostał tu do śmierci. Brukselskie trzydziestolecie to czas walki o chleb powszedni. Suma 700 fr. Musi mu starczyć na chleb, papier, atrament, mieszkanie, a bez opału może się obejść. Osamotnienie rośnie w miarę lat. Opuszczając kraj, pożegnał matkę, brata, dwie siostry i synowców. W 1837 umiera matka a kontakty z domem są strasznie utrudnione. W 1847 umiera brat Jan, z którym przez 16 lat tułaczki widział się tylko raz.

*

     29 maja 1861 roku o godzinie 8 rano Joachim Lelewel umarł. W ostatnich latach życia cierpiał na słabnący wzrok, silne bóle, dolegliwości serca, przerażający obrzęk nóg, okropne wyczerpanie.

Postać Joachima Lelewela jest postacią dwuznaczną. Podejmował on wiele inicjatyw naukowych dotyczących zabytków dziejów Polski Przedchrześcijańskiej – Lechickiej i starał się być naukowym obalaczem mitów, ale wiele tych jego przedsięwzięć nosiło znamiona działania na korzyść Niemców/Rosji i germańskiego ciemiężyciela Polski, Prus. Pamiętajmy że Rosją tamtych czasó rządziła pruska ksieżniczka Katarzyna II i pruscy „naukowcy” oraz „eksperci”. Nieświadomie bądź świadomie włączył się tym samym w proces walki z prawdziwą historią 3000. letniego państwa Wenedów-Słowian. Mimo wszystko stał się Strażnikiem Wiary Słowian, a także te jego dzieła obalające rzekomo prawdziwość pewnych podań, kronik czy artefaktów, przyczyniły się do tego, iż dzisiaj możemy się im przyjrzeć także dzięki stworzonej przez niego dokumentacji i analizie (najczęściej błędnej, a jednak sumiennej) danego tematu. W końcu jednak w jego życiu był taki też okres, w którym przypisać mu możemy zdradę narodową. Był cenzorem carskim i donosicielem. Wciągnięty został w carska machinę inwigilacyjną prawdopodobnie w następstwie aresztowań wśród Filomatów (Promienistych, Filaretów). Trudno powiedzieć, z dzisiejszego punktu widzenia, do jakiego stopnia przesądziło o jego kolaboracji przy wymazywaniu dziejów Lechii przedpiastowskiej, wpierw z Rosją potem z Prusami, to że był zamieszany w kręgi Filareckie i sypał chcąc uniknąć aresztowania, a w konsekwencji przeszedł na stronę Caratu, a jaki udział miało w tym jego usunięcie z powodów politycznych z Uniwersytetu Wileńskiego i blokada kariery przez kręgi KATOLICKIE w Polsce.

Dzisiaj niestety także obserwujemy często iż parcie do zrobienia osobistej kariery i przekonanie o własnym talencie i wyjątkowości popycha jednostki do zdrady narodowej – Tak w PRLu/IIIRP robiło kariery wiele osób zarządzających gospodarką, w przemyśle filmowym, czy z kręgów pisarzy i aktorów albo kręgów naukowych i uniwersyteckich.

C.B.