Od Poli Dec
Na przełomie V i IV tysiąclecia p.n.e. Europa zaczęła budować pamięć z kamienia – to wtedy pojawiły się pierwsze monumentalne grobowce, czyli megality. – To najstarsze zabytki europejskiej architektury – powiedział Polskiej Agencji Prasowej archeolog dr Krzysztof Tunia.
Na przełomie V i IV tysiąclecia p.n.e. w Europie pojawił się nowy zwyczaj pogrzebowy: wznoszenie monumentalnych grobowców. Jak podkreślił w rozmowie z PAP dr Krzysztof Tunia z Instytutu Archeologii i Etnologii PAN, to właśnie megality stanowią „najstarsze zabytki europejskiej architektury”. Tło tych przemian dobrze ilustruje cmentarzysko w Słonowicach w woj. świętokrzyskim, badane od 1979 r.
Były to intensywne badania, które koncentrowały się na stoku zachodniomałopolskiej wyżyny lessowej, opadającym w stronę lewobrzeża rzeki Małoszówki. W trakcie kilkudziesięciu lat badań odkryliśmy w sumie jedenaście potężnych grobowców – megaksylonów. Datujemy je na czwarte tysiąclecie przed naszą erą. Oprócz tych monumentalnych budowli natrafiliśmy tam także na płaskie cmentarzysko z pojedynczymi pochówkami, które – w odróżnieniu od megaksylonów – nie posiadały zewnętrznych nasypów – powiedział PAP archeolog dr Krzysztof Tunia z Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk.
Na lessowych terenach południowej Polski brakowało wielkich głazów, dlatego społeczności kultury pucharów lejkowatych sięgnęły po drewno. Ściany grobowców budowano z potężnych belek ustawionych jak palisada, stąd nazwa megaksylon. Naukowcy odkryli w Słonowicach jedenaście takich konstrukcji oraz towarzyszące im płaskie groby bez nasypów. PAP relacjonuje, że to jedno z najlepiej rozpoznanych miejsc tego typu w Europie.
Najstarsze obiekty były największe i najbardziej okazałe. Najdłuższy grobowiec mierzył 110 m i był w całości obwiedziony palisadą. Z czasem forma się upraszczała: ograniczano belkowanie do stref przy wejściach, a długości najmłodszych obiektów spadały do 40–50 m. Dr Tunia przyznał, że przyczyny zmian nie są jasne, ale podkreślił wysoki poziom organizacji i techniki wymagany przy takich budowach.
Orientacja na słońce i wiedza inżynieryjna
Budowniczowie wykazywali się zarówno umiejętnościami technicznymi, jak i astronomicznymi. Wszystkie grobowce orientowano na osi wschód–zachód, z wejściem od wschodu. Badacze zauważyli też ciekawy rytuał w płaskich grobach: szkielety układano z głowami na zachód, z uniesionymi czaszkami, jakby spoglądały na wschodzące słońce. W Słonowicach odsłonięto także zamkniętą przestrzeń przy cmentarzysku, obwarowaną wałami i rowami, prawdopodobnie przeznaczoną na ceremonie.
Również w przypadku niektórych płaskich grobów towarzyszących megaksylonom zaobserwowaliśmy bardzo ciekawy rytuał. Szkielety były ułożone wzdłuż osi wschód–zachód, z głowami skierowanymi na zachód, ale czaszki podniesiono, tak jakby pochowane osoby patrzyły na wschodzące słońce – zwrócił uwagę archeolog.
W trakcie badań znaleziono unikatowy ślad praktyk medycznych: najstarszy znany w Europie neolityczny kataplazm. Była to mieszanina nasion zatopionych w dziegciu, przykładana do ran lub bolących miejsc. Odkrycie to, jak wskazują archeolodzy, sugeruje praktyczną wiedzę leczniczą ówczesnych społeczności.
Elity, pochówki i plany skansenu
Grobowce odzwierciedlają hierarchię społeczną. W megaksylonach odkrywano pojedyncze pochówki, pary prawdopodobnie skoligaconych osób, a także grób mężczyzny, kobiety i dziecka. Cały kompleks w Słonowicach, zgodnie z opisem badaczy, to wschodnia flanka idei europejskiego megalityzmu w dorzeczu Wisły. Zespół dr. Tuni pracuje nad monografią, która podsumuje wyniki dekad wykopalisk i analiz.
Władze Kazimierzy Wielkiej chcą wykorzystać potencjał dziedzictwa. Miasto planuje park etnograficzny z muzeum na pograniczu Kazimierzy i Słonowic, gdzie stanęłyby rekonstrukcje grobowców. Jak przekazał PAP burmistrz Adam Bodzioch, trwają poszukiwania zewnętrznego finansowania, które umożliwi realizację inwestycji.