Od Poli Dec
W ciemnościach kaukaskiej jaskini czas zatrzymał się na dziesiątki tysięcy lat, by dziś ujawnić tajemnicę myśliwego sprzed epoki człowieka współczesnego. Gdy naukowcy przyjrzeli się bliżej pozornie zwykłemu fragmentowi kości, odkryli, że mają przed sobą najstarszy grot włóczni w Europie, wykonany nie przez Homo sapiens, lecz przez Neandertalczyków. To znalezisko zmienia nie tylko nasze wyobrażenie o technologii tamtych czasów, lecz także o zdolnościach, planowaniu i kulturze wymarłych krewnych człowieka. Z pozostałości popiołu i bitumu wyłoniła się historia, którą dotąd uważaliśmy za niemożliwą.
W cieniu Kaukazu, głęboko w osadach Jaskini Mezmaiskaya, archeolodzy natknęli się na artefakt, który rzucił nowe światło na możliwości technologiczne Neandertalczyków. W 2003 roku w warstwie datowanej na okres 80 000–70 000 lat temu, zespół badawczy odkrył najstarszy grot włóczni w Europie – wyjątkowe narzędzie wykonane z kości, prawdopodobnie należącej do żubra. Co istotne, artefakt ten pochodził z czasów, gdy ludzie anatomicznie współcześni (Homo sapiens) nie byli jeszcze obecni w Europie, co jednoznacznie wskazywało, że jego twórcami byli Neandertalczycy.
Początkowo grot ten był jedynie jednym z wielu fragmentów znalezionych wśród szczątków zwierząt i pozostałości ogniska. Dopiero lata później poddano go szczegółowej analizie z użyciem nowoczesnych narzędzi badawczych:
- spektroskopii w podczerwieni z transformacją Fouriera (FTIR),
- mikroskopii stereoskopowej i cyfrowej o wysokiej rozdzielczości,
- mikrofokusowej tomografii komputerowej,
- mikroskopii krystaliczno-optycznej.
Te techniki pozwoliły potwierdzić, że grot – mierzący około 9 centymetrów długości – został celowo ukształtowany przy użyciu kamiennych narzędzi i przymocowany do drewnianego drzewca z użyciem naturalnej substancji klejącej przypominającej smołę.
Najstarszy grot włóczni w Europie – funkcja, konstrukcja i użycie
Zespół badawczy, analizując powierzchnię grotu, odkrył mikroskopijne pęknięcia i ślady uderzenia. Wskazywały one jednoznacznie, że narzędzie zostało użyte do zadania ciosu – być może podczas polowania na dużą zwierzynę. Co ciekawe, brak oznak wielokrotnego użycia sugerował, że grot był wykorzystany krótko po wykonaniu – skutecznie, ale być może tylko raz. To pozwala sądzić, że nie była to broń wielokrotnego użytku, lecz pocisk jednorazowego przeznaczenia, typowy dla szybkich, precyzyjnych polowań.
Według badaczy zespół dowodów wskazuje na:
- wysoki poziom planowania i przygotowania,
- znajomość obróbki kości oraz podstawowych zasad balistyki,
- zastosowanie materiałów organicznych, takich jak drewno i smoła, w konstrukcji broni.
Odkrycie to podważa długo utrzymujące się przekonanie, jakoby Neandertalczycy nigdy nie wyszli poza technologię kamienną. Wręcz przeciwnie – potwierdza, że byli oni zdolni nie tylko do przetwarzania i projektowania narzędzi z materiałów organicznych, ale także do strategicznego ich wykorzystania w określonym celu.
Porównanie z Homo sapiens i przełom technologiczny
Najstarszy grot włóczni w Europie, przypisywany Neandertalczykom, staje się wyjątkowym dowodem na to, że ci hominidzi posiadali umiejętności techniczne oraz zachowania zbliżone do tych, które wcześniej przypisywano wyłącznie anatomicznie współczesnym ludziom (Homo sapiens). Badania porównawcze wskazują, że Homo sapiens w Afryce, w trakcie tzw. środkowej epoki kamienia, już wcześniej opracowali szereg złożonych praktyk technologicznych, takich jak:
- obróbka kości poprzez skrobanie i szlifowanie,
- używanie ochry jako pigmentu do dekoracji lub rytuałów,
- mocowanie ostrzy do trzonków przy pomocy naturalnych klejów (technika haftingu),
- produkcja ozdób z muszli, kości ptaków czy piór.
Tymczasem znaleziska takie jak grot z Mezmaiskaya pokazują, że Neandertalczycy również niezależnie rozwijali podobne technologie — być może w odpowiedzi na podobne potrzeby środowiskowe i społeczne. Oznacza to, że granica między „nowoczesnym” a „archaicznym” zachowaniem u hominidów zaczyna się zacierać. Co więcej, pojawienie się narzędzi kostnych o wyspecjalizowanej formie już w późnym środkowym paleolicie (LMP) może być uznane za znak zaawansowanego rozwoju poznawczego i kulturowego.
Takie przypadki pokazują, że Neandertalczycy potrafili myśleć strategicznie, planować działania i korzystać z dostępnych materiałów w sposób złożony – a to znacząco zmienia nasze rozumienie ich zdolności – zauważają autorzy badania, opublikowanego na łamach Journal of Archaeological Science.
Najstarszy grot włóczni w Europie – dlaczego to odkrycie jest tak wyjątkowe?
Pojawia się jednak pytanie: skoro Neandertalczycy potrafili wytwarzać broń z kości, dlaczego podobnych znalezisk nie odnajduje się więcej? Naukowcy zwracają uwagę na kluczowy aspekt: materiały organiczne, takie jak drewno, smoła czy nawet sama kość, znacznie rzadziej zachowują się w warunkach sprzyjających przetrwaniu przez tysiące lat. W większości przypadków ulegają one rozkładowi, zwłaszcza jeśli nie zostały złożone w miejscach dobrze chroniących przed wilgocią i mikroorganizmami.
To czyni przypadek z Mezmaiskaya szczególnym. Jaskinie, ze względu na swoją stałą temperaturę, ograniczony dostęp powietrza i osłonę przed wodą, mogą tworzyć warunki sprzyjające konserwacji takich znalezisk. Możliwe więc, że Neandertalczycy używali narzędzi z kości znacznie częściej, niż sugeruje to obecny materiał archeologiczny – po prostu nie zachowały się one w innych lokalizacjach.
Warto również podkreślić, że znaleziska takie jak to z Rosji, w połączeniu z wcześniejszymi znaleziskami z miejsc takich jak Schöningen w Niemczech (gdzie odkryto najstarsze drewniane włócznie sprzed ponad 300 tysięcy lat), układają się w spójną narrację o roli technologii organicznej w prehistorii Europy.
Źródła:
- Golovanova Liubov V. i in., On the Mousterian origin of bone-tipped hunting weapons in Europe: Evidence from Mezmaiskaya Cave, North Caucasus, Journal of Archaeological Science Volume 179, July 2025, 106223.
- Yirka Bob, Ancient bone spear tip found in Russia is oldest in Europe and made by Neanderthals, phys [dostęp: 12.05.2025].
Fot. Liubov V. Golovanova et al