Mitologia indyjska wyrasta z wierzeń Ariów. Jaki jest jej związek z Wedami?
Od J. G. D.
Mitologia indyjska położyła podwaliny pod hinduizm, system religijny, którego poszczególne odłamy dziś są wyznawane przez ponad miliard ludzi. Najstarsze jej ślady są datowane na okres około dwóch tysięcy lat przed naszą erą. Co wiemy na temat mitologii indyjskiej? Jakie bóstwa czczono w najdawniejszych czasach na Półwyspie Indyjskim? Na te i inne pytania odpowiadamy poniżej.
Starożytne opowieści o bogach, herosach i ludziach są dla nas bezcennym źródłem wiedzy o dawnych cywilizacjach, a przy tym ujawniają podobieństwa w sposobie pojmowania świata przez różne kultury. Właściwie każdy starożytny lud miał swój system wierzeń, którego wyrazem były fantastyczne opowieści.
Mitologia grecka stanowi wzorcowy przykład antycznego pojmowania porządku świata. Mitologia chińska znacząco różni się od wierzeń antycznych Greków, bo kształtowała się w warunkach zupełnie innej kultury. Mimo to, w dawnych wierzeniach Greków i Chińczyków pojawiają się pewne cechy wspólne, jak choćby obraz stworzenia wszechświata czy osoba najwyższego bóstwa, będącego personifikacją świadomości. Te elementy występują także w mitologii indyjskiej, jednej z najstarszych ze wszystkich znanych.
Źródło mitologii indyjskiej
Mówiąc o mitologii indyjskiej, na myśli trzeba mieć system wierzeń, który tysiące lat przed nastaniem naszej ery ukształtował się na subkontynencie indyjskim. Termin ten sugeruje, że jej źródeł należy szukać w pierwszej znanej cywilizacji zasiedlającej ten obszar. Mowa o tu o kulturach Harappa i Mohendżo-Daro. Tymczasem dowody wskazują, że korzenie mitologii indyjskiej tkwią nie w kulturze Cywilizacji Doliny Indusu, a Ariów.
Wojowniczy Ariowie najechali obszar dzisiejszych Indii w drugim tysiącleciu przed naszą erą. Skąd przybyli? Ta kwestia do dziś pozostaje przedmiotem sporów naukowców. Niektórzy wskazują, że lud ten wywodził się z terenów Azji Środkowej, inni natomiast za bardziej prawdopodobny uznają obszar Europy. Najmniej zwolenników ma teza, według której Ariowie mają być rdzennym ludem subkontynentu indyjskiego. Jej przeciwnicy wskazują, że między kulturą Cywilizacji Doliny Indusu a Ariów nie występuje żadna kontynuacja.
Najstarszych źródeł mitologii indyjskiej należy szukać w Wedach, a te przywieźli ze sobą Ariowie. O wierzeniach Harappańczyków wiadomo niewiele, jednak nie ulega wątpliwości, że konkretny panteon hinduskich bóstw ukształtował się dopiero, gdy na tamtejsze tereny przybyli Ariowie. To stwarza pewne problemy z klasyfikacją mitologii indyjskiej. Dowody wskazują na to, że ten system wierzeń nie wywodzi się od rdzennej cywilizacji tego obszaru.
Wprowadzenie do mitologii indyjskiej
Mitologia indyjska opisuje wszechświat poprzez bóstwa, które stanowią personifikację trzech różnych światów: nieba, ziemi i powietrza. Jak Ariowie wyobrażali sobie stworzenie wszystkiego?
W Wedach pojawia się kilka opowieści kosmogonicznych. Najdawniejsze wskazują, że kosmos powstał z pierwotnego chaosu, z którego wyłonił się pierwszy byt. Dopiero ten „zarodek” dał początek najstarszej istocie. Z kolei inne mity przypisują stworzenie wszechświata nie pradawnej, nieokreślonej sile, a konkretnym bóstwom.
Należy tu wskazać choćby na postać Puruszy [* CB] – pradawnego olbrzyma z tysiącem głów, który złożył sam siebie w ofierze, a z jego ciała wyłoniły się wszystkie światy. Inna opowieść wskazuje, że kreatorem wszystkiego był Pradźapati [** CB]. To właśnie z ciała tego bóstwa, rozgrzanego żarem wewnętrznej ascezy, miało wyłonić się wszelkie istnienie. Warto wspomnieć, że w Wedach pojawia się też grupa mitów. Przedstawiają one stwórcę świata jako rzemieślnika, który swoimi narzędziami buduje wszechświat. [*** CB]
Bogowie mitologii indyjskiej
Wskazanie wszystkich bogów mitologii indyjskiej byłoby na pewno trudne, a być może nawet niemożliwe. Skupimy się zatem na najważniejszych postaciach.
Kluczowe bóstwa stwórcze wymieniliśmy powyżej. Oprócz nich, warto wskazać na Agni – jedną z najważniejszych postaci panteonu wedyjskiego. W Wedach jest opisywany jako bóg ognia (jego imię w sanskrycie znaczy „ognie”), nadistota najbliższa śmiertelnikom. Jest ich opiekunem i dobroczyńcą, ale także przywódcą.
Ważnymi bóstwami są także Aświnowie. To para niebiańskich bliźniąt, pojawiających się na niebie tuż przed świtem. Im w Wedach przypisano funkcję lekarzy stojących na straży nieśmiertelności. Kolejna ważna postać to Djaus . Imię tego boga można przetłumaczyć jako „światło”. W Wedach jest przedstawiany jako bóg-ojciec, więc w mitologii indyjskiej pełni tę samą funkcję, jaką Zeus pełni w mitach greckich.
Funkcja boga śmierci jest przypisana w mitologii indyjskiej do Jamy. Pan zaświatów jest przedstawiany także jako strażnik kierunku południowego. Bogiem płodności jest natomiast Puszan. To jedno z bóstw solarnych (Aditjów), które prowadzi umarłych do świata ojców, strzeże bydła i dróg.
Ważnym bogiem solarnym jest też Sawitar. Przedstawiany jako postać ze złota, w panteonie wedyjskim jest dawcą długowieczności dla ludzi i nieśmiertelności dla bogów. Czuwa nad wschodami i zachodami Słońca, kontroluje wody i wiatr.
Boginie mitologii indyjskiej
W panteonie wedyjskim pojawiają się także żeńskie postaci, ale nie można oprzeć się wrażeniu, że nie odgrywają tak znaczącej roli w Wedach. Należy bowiem wspomnieć, że jedyną boginią, do której zwracane są całe hymny, jest Uszas. To pani jutrzenki, przedstawiana jako istota pełna piękna i dobroci, przynosząca ludziom pomyślność.
Ważną funkcję spełnia także Ratri. To bogini nocy, przedstawiana jako jaśniejąca postać z gwiazdami zamiast oczu. Dobrotliwe bóstwo przynosi ukojenie wszystkim istotom śmiertelnym. Jej blask rozświetla ciemność i pozwala bezpiecznie przebrnąć przez mrok.
Wymieniając boginie mitologii indyjskiej, nie można nie wspomnieć o Prythiwi. To wedyjska odpowiedniczka greckiej Gai – personifikacja ziemi. Symbolizuje nadzieję i hojność, ale także cierpliwość i odporność. Emanuje łagodnością i mądrością. Jest matką wedyjskich bóstw, a także wszystkich istot śmiertelnych: ludzi, zwierząt i roślin. Wymienia się ją także jako opiekunkę umarłych.
Hinduizm a mitologia indyjska
Obecnie Wedy są przedmiotem zainteresowania przede wszystkim naukowców, a współczesny hinduizm opiera się o dwa wielkie eposy – Mahabharatę i Ramajanę. To niezwykle rozbudowany system wierzeń, z licznymi odłamami, w których pojawiają się bogowie w ilości trudnej do policzenia.
W hinduizmie próżno szukać osoby proroka, bo religia ta nie ma konkretnego twórcy. Stanowi kontynuację indyjskiej mitologii, która zaczęła kształtować się wraz z przybyciem Ariów. Na przestrzeni wieków przechodziła liczne ewolucje – zmieniało się postrzeganie bóstw i samo podejście do praktyk religijnych. Zmiany, o których mowa, postępowały wraz ze zmianami w funkcjonowaniu dawnego społeczeństwa indyjskiego.
Gdy zaczęły powstawać wielkie ośrodki miejskie, zrodziła się potrzeba redefiniowania hinduizmu. Z głównego nurtu zaczęły wyłaniać się kolejne odłamy, w tym heterodoksyjny buddyzm. Źródło jest jednak wspólne, a jest nim właśnie mitologia indyjska, którą można też nazwać religią wedyjską.
[* CB] – Tak jest w Księdze Tura, gdzie z Dziewięciu Potworów, z których jednym jest Porusz (zwany też Pobójem, Podbójem bądź Światogorem) rodzą się i kształtują Bogunowie i Boginki, a także Nowe Drzewo Świata.
Puruszy w Mitologii Słowian odpowiada też Porusz-Ruszaj (Olbrzym Praczłowiek-Potwór z którego poszczególnych części ciała powstali Ludzie – według Księgi Głębi (Gołubiej Knigi). Dokładny Opis jak z jego części powstaje świat znajduje się w Taji Ósmej Księgi Tura (str 187).
[**CB] – Pradźapati / Pradżapati (Sanskryt प्रजापति, trl. prajāpati, Ojciec Jestestw = Pradzia(d) Pąci – dosłownie Pradziad, Pra-Ojciec, Praoćc – Pąci-Wici, czyli Istów / Istot / Wici czyli Stworzenia i Drogi Życia / Światła, „pan stworzeń, ojciec ludzkości, pradziad” – dwupłciowe praźródło wszystkiego. W Wedach Pradźapati jako pojedyncza postać, został utożsamiony z wedyjskim Wiśwakarmanem, który według Rygwedy ukształtował świat. Identyfikowany jest także z Puruszą – pierwotnym olbrzymem złożonym w ofierze, rokiem i ołtarzem ofiarnym, gdyż Purusza to Pradźapati; Pradźapati to rok”. Jako męska zasada stworzenia, tworzy parę z zasadą żeńską, którą reprezentuje Wać.
Wać – bogini sakralnej mowy w hinduizmie. Bywa określana królową bogów i żoną Pradźapatiego.
Wać, posłuszna woli Pradźapatiego, u początków wszystkiego przyobleka w formy pierwotne wody chaosu, kreując wszechświat w postaci obiektów mentalnych[3].
Pierwotny Purusza bywa zrównywany z Wać zarówno w Wedach, jak i literaturze powedyjskiej. Wskazuje się również na równość pomiędzy nią a atmanem.
Para Purusza+Wać może być interpretowana jako imię i całościowa forma zarazem, którą Maryla Falk określa jako „androgyn powszechny”. Inne teksty wskazują, że – podobnie jak Purusza – rodzi się z „wód” i za sprawą bogów lub saptarszich dzieli się na cztery części. Wać w wedyzmie bywa utożsamiana z vajdią (widzeniem wieszczym – w sanskrycie wyraz vajdia zawiera dwugłoskę aj, będącą stopniem najwyższym w szeregu: vidja; veda; vajdia, ten najwyższy stopień jest przypisany właśnie do wiedzy wieszczów, stąd litewskie: wajdelota), zapewniając ryszim, władającym jej mocą, poznanie natury rzeczy.
Zwracam uwagę na tę parę bo jest to dokładnie para Swąt + Swąt(l)-Nica. Swąt-Wit’ + Nica-Wąć (S-Wąt’ / Wić i Wać/Wąć. W językach słowiańskich końcówka -wać, -wić jest najważniejszym świętym rdzeniem występującym w niezliczonych słowach oddających ruch – ROtan, ROtację.
[***CB] – Dokładnie tak samo jak dzieli się i tworzy Światło i Świat Bóg Bogów – Swąt w Księdze Tura.
Moglibyśmy po kolei odnieść się do wszystkich wymienionych tutaj w tekście postaci boskich i wskazać ich odpowiedniki w mitologii Słowian, często o zbliżonym nawet brzmieniu – jak choć Ogień / Ogniobóg (Swar-OG) – Agni, proponuję jednak by każdy kto ma na to ochotę i czas poszukał ich na własną rękę. Tych podobieństw i odniesień jest między Mitologią Wedyjską a Słowiańską mnóstwo, a różnice nazewnicze są nieraz bardzo powierzchowne.