Adam Bochnak (1899- 1974) – Strażnik Wiary Słowian i historyk sztuki, a Pamiętniki Stanisława Pagaczewskiego i ukrycie Insygniów UJ w 1939 roku

Opublikowano przez

Adam Bochnak (1899 – 1974) – Strażnik Wiary Słowian i historyk sztuki

Ponieważ w związku z podjęciem przez Radę Miasta Krakowa tematu nadania imienia Stanisława Pagaczewskiego jednej z ulic Krakowa odżyły dawne dzieje – między innymi sprawa ukrycia we wrześniu 1939 roku przez Stanisława Pagaczewskiego i Adama Bochnaka Insygniów Uniwersytetu Jagiellońskiego, a także tajemniczego „zaginięcia” tychże insygniów po wojnie w 1944-45 roku, postanowiliśmy z żoną (Anną Pagaczewską) podrążyć Pamiętniki Stanisława Pagaczewskiego z owego kluczowego czasu jakim był okres od 30 sierpnia 1939 roku do 3 września oraz następne miesiące.  Od jutra, 30 sierpnia 2017 roku, codziennie do 3 września będę publikował  fragmenty z owych pamiętnych dni.

Dla historyków dziejów Krakowa i Uniwersytetu Jagiellońskiego nie jest żadnym odkryciem jak bliskie, właściwie „rodzinne” były związki Adama Bochnaka ze Stanisławem Pagaczewskim , a przede wszystkim z profesorem Julianem Pagaczewskim, którym Adam Bochnak opiekował się/pracował w Ciężkowicach do dnia jego śmierci. Pamiętniki potwierdzają w całej rozciągłości tę ścisłą więź i współdziałanie zarówno w Tajnym Nauczaniu w Ciężkowicach, gdzie Pagaczewscy mieli swój dom i gdzie zamieszkali w czasie wojny, ale także we wcześniejszych wspólnych akcjach na Uniwersytecie i w Polskiej Akademii Umiejętności w chwili, gdy zbliżali się do Krakowa Niemcy.  Zarówno dziadek mojej żony Julian Pagaczewski, jej ojciec Stanisław, jak i Adam Bochnak uniknęli aresztowania i być może rozstrzelania czy wywózki do niemieckich obozów koncentracyjnych (jak inni profesorowie i pracownicy naukowi UJ) dzięki udziałowi w tajnej komórce owej przedwojennej konspiracji, która przygotowywała polskie zabytki i relikwie narodowe do uratowania przed niemieckimi okupantami. Między innymi ukryła ona Insygnia Uniwersytetu Jagiellońskiego tak, że także Rosjanie po II wojnie światowej ich nie odnaleźli. Pamiętniki rzucają ciekawe światło na początek wojny widziany oczami młodego człowieka zaangażowanego od początku w konspirację, z perspektywy Krakowa. W tym artykule pragnę przybliżyć  sylwetkę  Adama Bochnaka jako Strażnika Wiary Słowian, ten fakt bowiem nie jest znany z jego oficjalnej biografii.

Na początek jednak wspomnienie wnuka Adama Bochnaka o nim, z Gazety Wyborczej z roku 2014

Pożegnania

Adam Bochnak (1899-1974)
Wnuk

Adam Bochnak

Adam Bochnak urodził się w Krakowie 17 września 1899 roku i z tym miastem związał niemal całe życie osobiste i naukowe. Był synem kupca Władysława i Józefy z d. Spysz.

W 1917 zdał maturę w krakowskim Gimnazjum św. Anny (obecnie Liceum Ogólnokształcące nr 1 im. Bartłomieja Nowodworskiego), a następnie rozpoczął studia na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Jako student historii i historii sztuki walczył w szeregach krakowskiego batalionu Legii Akademickiej, który stanowił część obsady pociągu pancernego „Śmiały”, działającego na froncie ukraińskim na przełomie lat 1918/1919.

Historia sztuki pojawiła się w życiu Adama Bochnaka trochę przez przypadek: w szkole średniej interesował się głównie historią i dopiero podczas wakacji pomaturalnych przeczytał rozprawę Juliana Pagaczewskiego, poświęconą krakowskiemu okresowi działalności Baltazara Fontany, włoskiego rzeźbiarza doby baroku. Podczas studiów, właśnie pod wpływem erudycyjnych wykładów doc. Pagaczewskiego, postanowił specjalizować się w historii sztuki. Z czasem serdecznie zaprzyjaźnił się ze swoim mistrzem, czego owocem była wieloletnia współpraca oraz liczne wspólnie napisane prace naukowe.

Adam Bochnak uzyskał tytuł doktora filozofii w 1922 r., a już trzy lata później habilitował się jako docent historii sztuki narodów chrześcijańskich. Jeszcze podczas studiów podjął pracę w Zakładzie Historii Sztuki UJ, zrazu jako asystent, a następnie jako adiunkt. Od 1923 r. uczestniczył w pracach Komisji Historii Sztuki Polskiej Akademii Umiejętności. Przez wiele lat był sekretarzem tego gremium, a od 1952 r. piastował stanowisko przewodniczącego.

Działalność uniwersytecka Adama Bochnaka została gwałtownie przerwana przez wybuch II wojny światowej. Szczęśliwie uniknąwszy aresztowania w Sonderaktion Krakau, docent Bochnak wyjechał do Ciężkowic koło Tarnowa, gdzie przez cały okres okupacji kierował tajnym nauczaniem. Działalność ta została upamiętniona w powieści Stanisława Pagaczewskiego zatytułowanej „Szkoła bez dzwonka”, a ciężkowickie zajęcia ukończyło blisko 150 uczniów, z których wielu zostało później inżynierami, nauczycielami i lekarzami. W Ciężkowicach Adam Bochnak poznał i poślubił Ewę Mossoczy, z którą miał dwóch synów, Jacka i Wojciecha.

Po powrocie w lutym 1945 r. do Krakowa Adam Bochnak, jako jedyny wówczas obecny w kraju samodzielny pracownik naukowy w zakresie historii sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim, organizował działalność zakładu historii sztuki. W tym trudnym okresie przyjmował transporty powracających zabytków sztuki (w tym również „portret Cecylii Gallerani, który wisiał tej nocy w naszym mieszkaniu” – jak pisał w liście do pozostającej w Ciężkowicach teściowej), uzupełniał zdziesiątkowane zbiory pomocy naukowych, nadzorował remont pomieszczeń uniwersyteckich, a przede wszystkim prowadził wykłady i seminaria, kształcąc pierwsze powojenne pokolenie krakowskich historyków sztuki.

W 1954 r. Adam Bochnak został mianowany profesorem nadzwyczajnym, a w trzy lata później – profesorem zwyczajnym. Pełnił funkcję prodziekana Wydziału Filozoficznego UJ (przemianowanego na Wydział Filozoficzno-Historyczny), a następnie dziekana i prorektora. Równocześnie kierował katedrą historii sztuki, a następnie katedrą historii sztuki nowożytnej, wchodzącą w skład zespołu katedr historii sztuki, późniejszego Instytutu Historii Sztuki UJ.

Adam Bochnak pracował na Uniwersytecie Jagiellońskim nieprzerwanie, do chwili przejścia na emeryturę w 1969 r. Prowadził intensywną pracę naukowo-badawczą, pozostawiając ponad 200 prac, nierzadko o pionierskim charakterze, z których istotna część zachowała aktualność. Interesował się szczególnie epoką baroku, poświęcając wiele uwagi zagadnieniom rzemiosła artystycznego, a zwłaszcza złotnictwa.

W dorobku naukowym Adama Bochnaka nie brak też prac o charakterze źródłowym, popularyzatorskim oraz biograficznym. Był m.in. członkiem komitetów redakcyjnych „Polskiego Słownika Biograficznego” i „Słownika Starożytności Słowiańskich”. Uczestniczył w redagowaniu licznych publikacji Uniwersytetu Jagiellońskiego, PAU i PAN, Muzeum Narodowego w Krakowie (MNK), Państwowych Zbiorów Sztuki na Wawelu i innych.

W swoich badaniach naukowych biegle posługiwał się aparatem fotograficznym, czego świadectwem pozostaje katalog pod redakcją A. Betleja i P.J. Jamskiego „Adam Bochnak Naświetlanie rzeźby lwowskiej”, wydany w 2008 roku staraniem Instytutu Sztuki PAN. Wspomniany katalog towarzyszył wystawie fotografii wnętrz i detali kościołów Lwowa i Buczacza autorstwa Adama Bochnaka, wykonanych w okresie międzywojennym.

Pracując w Instytucie Historii Sztuki UJ, Adam Bochnak przejawiał aktywną działalność dydaktyczną, podejmując się prowadzenia wykładów poświęconych całości dziejów historii sztuki średniowiecznej i nowożytnej. Przygotował skrypty i podręczniki poświęcone tej tematyce, przy czym w ówczesnej sytuacji politycznej częstokroć musiał opisywać kluczowe zabytki zachodnioeuropejskiego średniowiecza i renesansu, bazując jedynie na literaturze, bowiem nie było mu dane np. wyjechać do Cluny lub Kolonii. Pod kierunkiem prof. Bochnaka powstało około 200 prac magisterskich, był też promotorem 24 rozpraw doktorskich i recenzentem kolejnych 31 dysertacji. Przeprowadził 12 habilitacji na UJ, a uczestniczył też w procedurach habilitacyjnych na innych uczelniach.

Należy też odnotować poważne zasługi Adama Bochnaka na polu muzealnictwa krakowskiego. Jeszcze przed II wojną światową opiekował się zbiorami Muzeum Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego, gdzie w 1934 r. zidentyfikował nieznany fragment poematu Mickiewicza „Kartofla”, a także pełnił funkcję konserwatora Gabinetu Rycin PAU.

Po wojnie przez pewien czas kierował Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, a przede wszystkim związał się z Państwowymi Zbiorami Sztuki na Wawelu, pracując najpierw jako kustosz, a następnie, do 1957 r., jako wicedyrektor. Zrezygnował z tej funkcji, gdy powołano Go na stanowisko dyrektora Muzeum Narodowego w Krakowie. Podczas sześciu lat pracy na tym stanowisku doprowadził m.in. do otwarcia trzech wystaw stałych w oddziałach MNK oraz przyczynił się do wzniesienia siedziby biblioteki i archiwum Muzeum Czartoryskich przy ulicy św. Marka 17. Po wielu latach miasto uhonorowało prof. Adama Bochnaka, nadając Jego imię ulicy w Dzielnicy X (Swoszowice).

Zmarł w Krakowie 27 maja 1974 roku, niespełna pół roku po narodzinach swego jedynego wnuka. Był moim Dziadkiem, którego nie pamiętam, i bardzo tego żałuję.

Wnuk

Julian Pagaczewski , Stanisław Pagaczewski i Adam Bochnak. Co ich łączyło takiego, że mogli sobie zaufać bardziej niż ktokolwiek inny. Obraz jaki wyłania się z Pamiętnika Stanisława jest w świetle dzisiejszych norm towarzyskich i społecznych zadziwiający. Jawi sie tam na pierwszym planie przede wszystkim między nimi bezgraniczna pewność zachowania tajemnicy i bezgraniczne zaufanie. By tak sobie ufać musieli być związani bardzo głęboką więzią – czymś więcej niż zwykła przyjaźń. 

Tak się składa, że Adam Bochnak jest jedną z najważniejszych postaci w składzie redakcji Słownika Starożytności Słowiańskich – fundamentalnego dzieła zbierającego inter-dyscyplinarnie całą wiedzę naukową o Słowiańszczyźnie w jedno monumentalne wydawnictwo – jedyne takie wydane w języku polskim. Tak się składa, że Adam Bochnak i rodzina Pagaczewskich mieszkali razem w Ciężkowicach, w ich domu do końca wojny. Tak się składa, że Adam pracował z profesorem Julianem do ostatnich dni przed jego śmiercią nad materiałami naukowymi i inwentaryzacją polskich zabytków. Tak się składa, że Adam razem ze Stanisławem pracowali w Tajnym Nauczaniu w Ciężkowicach, działając jednocześnie w strukturach AK. Tak się składa, że razem ukryli oni Insygnia UJ. Tak się też składa, że obaj poznali swoje przyszłe żony w Ciężkowicach podczas wojny. Tak się w końcu składa, że grubo po wojnie, kiedy moja przyszła żona Anna była już nastolatką, ojciec (Stanisław, około roku 1970) opowiadał jej, jako nie tyle ciekawostkę, co jako świadectwo pewnego stanu zażyłości, ale świadectwo stanu świadomości i podejścia do rzeczywistości, że po ślubie Bochnakowie mieli cytuję „Na drzwiach napisane: Adam i Ewa Raj”. Wspólnota jaka łączyła ojca (Juliana) z synem (Stanisławem)  i Stanisława z Adamem Bochnakiem to była wspólnota duchowa, wspólnie podzielana i wyznawana wizja świata, wspólne podejście do dziejów Polski, historii, historii sztuki, literatury, kultury , wspólny świat wartości. Na tym fundamencie wyrastało zaufanie i wspólne działanie ich trzech do śmierci profesora Juliana, as potem ich dwóch podczas II wojny Światowej i po niej, aż do śmierci Adama Bochnaka w 1974 roku.

Ponieważ temat Insygniów Uniwersytetu Jagiellońskiego jak i Pamiętników Stanisława Pagaczewskiego wypłynął samoistnie w roku 2017, więc spełniam swoją obietnicę z roku 2009 i publikuję fragmenty Pamiętnika Stanisława Pagaczewskiego rzucające nieco światła na życie wspólnoty Starosłowiańskiej Świątyni Światła Świata w Krakowie, tym razem w roku 1939 (wcześniej opublikowałem z okazji wybuchu Powstania Warszawskiego, 1 sierpnia 2017, pierwszą część Pamiętnika obejmującą rok 1944) . Te tutaj fragmenty historii UJ znane są oficjalnie od strony środowiska akademickiego Krakowa, historyków oraz władz Uniwersytetu Jagiellońskiego. Ukrycie Insygniów zlecił bezpośrednio Stanisław Kutrzeba (pseudonim Władysław Wygura, rektor UJ w latach 1932-33), poprzez asystenta Adama Bochnaka, Żarneckiego. Zadanie wykonali we dwóch: Adam Bochnak i Stanisław Pagaczewski. Tak się dziwnie składa, że wszyscy byli absolwentami tej samej szkoły: Gimnazjum świętej Anny, późniejszego I Liceum Ogólnokształcącego im. Bartłomieja Nowodworskiego – najlepszej przedwojennej, elitarnej szkoły średniej.

czytajcie o Adamie Bochnaku także tutaj:

Jerzy T. Petrus – WSPOMNIENIE O ADAMIE BOCHNAKU

Adam Małkiewicz – ADAM BOCHNAK – UCZONY I NAUCZYCIEL

Zacytuję tutaj tylko fragment:

„

Po niemal dwuletniej przerwie w latach 1918-1920, spowodowanej służbą wojsko-wą oraz udziałem w wojnach polsko-ukraińskiej (odsiecz Lwowa) i polsko-radzieckiej, kontynuował studia uczestnicząc przede wszystkim w wykładach i seminariach historyków sztuki Juliana Pagaczewskiego i Jerzego Mycielskiego oraz archeologów Piotra Bieńkowskiego i Włodzimierza Demetrykiewicza. Jako student
II roku Bochnak otrzymał w dniu 1 maja 1920, w trakcie urlopu z wojska, nominację na asystenta w katedrze Pagaczewskiego i odtąd na stałe związał się z Uniwersytetem aż do emerytury w roku 1969.
Studia ukończył w roku 1922, doktoryzując się 24 czerwca na podstawie dysertacji „Kolegiata Św. Józefa w Klimontowie, napisanej pod kierunkiem Pagaczewskiego. W roku 1925 habilitował się w oparciu o rozprawę Makaty marszałka Francji Franciszka de Créqui, księcia de Lesdigui ̄res. Bliski kontakt z mistrzem rychło zaowocował ścisłą współpracą naukową, której wynikiem było kilka wspólnie napisanych rozpraw, a nawet przekształcił się, mimo dużej różnicy wieku, w prawdziwą
przyjaźń.
Mimo wczesnego zatrudnienia w Uniwersytecie i szybkiego uzyskania stopni naukowych Bochnak powoli postępował po szczeblach kariery uniwersyteckiej. Choć samodzielne wykłady podjął był natychmiast po habilitacji, poczynajàc od roku akademickiego 1925/26, długo jeszcze pracował na stanowisku starszego asystenta. Adiunktem – i to przy Muzeum Sztuki UJ, stanowiàcym zresztą wówczas całość z Zakładem Historii Sztuki – został dopiero w roku 1937, w dwanaście lat po uzyskaniu habilitacji. Spowodowane względami politycznymi przedterminowe odejście na emeryturę w roku 1933 prof. Pagaczewskiego, połączone z likwidacją jego katedry, nie przyspieszyło kariery Bochnaka, nałożyło na niego natomiast dodatkowe obowiązki. Odtąd bowiem nie tylko przejàł niektóre wykłady i ćwiczenia uprzednio prowadzone przez jego mistrza, lecz także, kontynuujàc jego żywą działalność pedagogiczną, poświęcał wiele czasu studentom, udzielając różnorodnych porad i konsultacji i pomagając w redagowaniu prac dyplomowych. Równocześnie na nim spoczął nadzór nad administracyjnym funkcjonowaniem Zakładu. Okupację niemiecką spędził Bochnak w Ciężkowicach koło Tarnowa, gdzie prowadził tajne nauczanie w zakresie szkoły Średniej. Do Krakowa wrócił 4 lutego 1945 i natychmiast przystąpił do odtwarzania Zakładu Historii Sztuki, będąc jedynym wówczas obecnym w kraju jego przedwojennym etatowym pracownikiem z habilitacją. W kwietniu tegoż roku rozpoczął z nieliczną grupką współpracowników regularne zajęcia dydaktyczne. Jednak poglądy Bochnaka nie odpowiadały oczekiwaniom ówczesnych władz, toteż będąc kierownikiem Zakładu
pozostawał poczàtkowo na stanowisku zastępcy profesora, a od roku 1948 –profesora kontraktowego. Dopiero 20 marca 1954 uzyskał tytuł profesora nadzwyczajnego, a 28 listopada 1957 – zwyczajnego.

Inni bohaterowie ukrycia Insygniów Uniwersytetu Jagiellońskiego

Stanisław Kutrzeba:

Stanisław Marian Kutrzeba, ps. „Władysław Wyruga” (ur. 15 listopada 1876 w Krakowie, zm. 7 stycznia 1946 tamże) – polski historyk prawa, profesor i rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego, prezes Polskiej Akademii Umiejętności, działacz polityczny, poseł do Krajowej Rady Narodowej, członek Koła Krakowskiego Towarzystwa Historycznego[1].

Był synem Jana (introligatora) i Walerii z Pawlików. Uczęszczał do Gimnazjum Św. Anny w Krakowie (1886–1894), następnie podjął studia prawnicze i historyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim (1894–1898), uwieńczone doktoratem praw (1898). Uzupełniał studia w Paryżu (College de France i Ecole des Hautes Etudes, 1900–1901). Przez kilka lat prowadził prace badawcze w archiwach paryskich oraz Archiwum Watykanu; w 1902 na podstawie pracy Sądy ziemskie i grodzkie w wiekach średnich habilitował się i został docentem w Katedrze Prawa Polskiego i Jego Historii UJ. Pracował jednocześnie jako adiunkt w Archiwum Krajowym Aktów Grodzkich i Ziemskich w Krakowie (do 1908). W 1908 otrzymał nominację na profesora nadzwyczajnego i objął Katedrę Prawa Polskiego; kierował nią do końca życia, od 1912 z tytułem profesora zwyczajnego[2]. Był członkiem Komisji Sejmowo-Konstytucyjnej Tymczasowej Rady Stanu[3]. W 1917 opiniował opracowane przez Komisję Archiwalną Tymczasowej Rady Stanu projekty nowej ustawy i regulaminów archiwalnych. Jego stanowisko zostało potem wykorzystane podczas prac nad reskryptem Rady Regencyjnej o archiwach[4].

Nagrobek Stanisława Kutrzeby na Krakowskich Rakowicach

Był delegatem i doradcą w sprawie zagadnień prawnych na konferencji pokojowej w Paryżu w 1919 roku[5].

Dwukrotnie pełnił funkcję dziekana Wydziału Prawa (1913/1914, 1920/1921), był prorektorem (1933/1934) i rektorem (1932/1933) UJ[2].

Pełnił funkcję członka Rady Przybocznej Miasta Krakowa (1939-). Po aresztowaniu przez nazistów w ramach tzw. Sonderaktion Krakau był więziony od listopada 1939 do lutego 1940 w Krakowie, Wrocławiu i obozie koncentracyjnym Sachsenhausen. W późniejszym okresie okupacji działał w Komitecie Trzech, pomagającym pracownikom UJ i ich rodzinom, szczególnie materialnie; brał także udział w tajnym nauczaniu uniwersyteckim[2].

Był aktywnym uczestnikiem życia środowiska naukowego; należał do dwóch prestiżowych towarzystw naukowych (PAU i Towarzystwa Naukowego Warszawskiego).

Jerzy Żarnecki:

Jerzy Żarnecki, George Zarnecki (ur. 12 września 1915 w Starej Osocie, zm. 8 września 2008 w Londynie) – polski historyk sztuki. Swoje badanie koncentrował na sztuce romańskiej.

W 1938 roku ukończył studia na Uniwersytecie Jagiellońskim, został magistrem filozofii w zakresie historii sztuki. Od 1936 do ukończenia nauki pracował jako asystent w Zakładzie Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego[1]. Podczas II wojny światowej walczył w Armii Polskiej we Francji, w latach 1940-42 przebywał w niewoli niemieckiej. Po okresie internowania w Hiszpanii przeniósł się do Wielkiej Brytanii. Od 1945 roku pracował w Courtauld Institute of Art, został zastępcą dyrektora i tę funkcję pełnił w latach 1961-1974. Pracował również na Uniwersytecie Londyńskim, gdzie w 1957 obronił pracę doktorską oraz na Uniwersytecie Oksfordzkim. Od 1966 był członkiem Institute for Advanced Study w Princeton, a od 1994 członkiem zagranicznym Polskiej Akademii Nauk.

Został odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi i francuskim Krzyżem Wojennym.

Ojciec Johna Zarneckiego, od 2016 prezydenta Królewskiego Towarzystwa Astronomicznego[2].

Election results 2015: New President (ang.). Royal Astronomical Society, 8 maja 2015. [dostęp 2017-03-20].

Podziel się!