Karol Libelt (ur. 8 IV 1807 w Poznaniu, zm. 9 VI 1875 w Brdowie) był wybitnym filozofem, estetykiem, publicystą i działaczem społeczno-politycznym. Podczas studiów filozoficznych na Uniwersytecie Berlińskim należał do ulubieńców G. W. Hegla i pod jego kierunkiem napisał rozprawę doktorską.
Na wieść o wybuchu powstania listopadowego opuścił Paryż i wrócił do kraju, walczył w kilku bitwach, m.in. pod Ostrołęką i Międzyrzeczem a za męstwo otrzymał Virtuti Militari. Po złożeniu broni został internowany w Opawie i Zatorze. Gdy wrócił do Poznania, Prusacy uwięzili go w twierdzy magdeburskiej i skonfiskowali majątek. Po wyjściu na wolność nie miał szans na pracę w instytucjach Prus, zajął się więc gospodarzeniem w folwarkach będących własnością kolejnych żon oraz pracą naukową. Dużo pisał i wydawał, brał aktywny udział w wydarzeniach Wiosny Ludów. Po wyciszeniu nastrojów rewolucyjnych osiadł w Czeszewie, zajął się praca organiczną. Czas spiskowania przeminął, a miejsce jego zająć powinna agitacja prawna, publiczna, dozwolona – pisał wtedy.
 |
| Karol Libelt, uczestnik powstania listopadowego – fotografia ze zbiorów NAC |
W 1867 r. założył w Czeszewie kółko rolnicze. Gospodarując tutaj, a później w Brdowie rozmyślał nad poprawą stosunków ekonomicznych i nad wyrównaniem różnic między właścicielami a robotnikami. Rozważania te zawarł w dziele Koalicja kapitału i pracy. W latach 1859-70 był posłem do sejmu pruskiego z okręgu wągrowieckiego, przewodniczącym koła polskiego.
Stopniowo jednak odchodził od poglądów lewicowych i rozluźniał kontakty z emigracją, angażował się w propagowanie pracy organicznej w duchu solidaryzmu społecznego. Wpływowy w Wielkopolsce, choć nie bez prób kontestowania przez środowiska konserwatywne, Libelt cieszył się uznaniem aż w Galicji, co ujawniła podróż w 1869 oraz członkostwo krakowskiej Akademii Umiejętności (1873).
Wielkim wyróżnieniem był wybór w 1868 na prezesa Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu. Funkcję tę pełnił z wielkim oddaniem do 1875 r.
Miał wielki autorytet wśród współczesnych. Ceniono go jako filozofa, historyka, pedagoga, krytyka literackiego, jako aktywnego działacza politycznego, oświatowego i gospodarczego. Uznawano za jednego z najwybitniejszych przedstawicieli myśli demokratycznej w Polsce. O swoich poglądach pisał: Całe życie wyznawałem zasadę demokratyczną: wiara moja polityczna była i jest zawsze demokratyczna. Uważałem, że lud jest podstawą i siłą społeczeństwa, że przywrócić mu należy prawa przywłaszczone przez mniejszość.
Intensywna działalność polityczna zbiegała się z naukową. Jego piśmiennictwo zdumiewa bogactwem i wszechstronnością. Pozostawił prace z filozofii, estetyki, literatury, polityki, ekonomii, pedagogiki, matematyki, nauk przyrodniczych i archeologii. Publikował materiały w niemal całej prasie polskojęzycznej swoich czasów. Zajmował się nawet archeologią, a na podstawie odkryć dokonanych w Czeszewie i Dobieszewku (na północ od Gołańczy) opublikował w r. 1870 głośną wtedy pracę Mieszkania nawodne przedhistoryczne.
Śmierć syna Karola była dla Libelta wielkim wstrząsem. Ostatnie lata życia spędził prawie nie opuszczając wiejskiej siedziby. Poważna choroba serca uniemożliwia mu pracę na roli. W 1874 oddał drugiemu synowi w dzierżawę Czeszewo, a sam przeniósł się na folwark do Brdowa (nazwanego tak od miejsca śmierci syna Karola). Umarł na apopleksję 9 czerwca 1875, został pochowany 14 czerwca w Czeszewie.
Libelt to nie był tylko bakałarz narodowy, nie tylko wychowawca, wykładowca, moralista, pedagog, teolog, historyk, matematyk, krytyk, myśliciel. Ale to był także budziciel, burzyciel, bojowiec, wskrześca, odkrywca, działacz, inicjator, animator, wizjoner, człowiek walki, człowiek pełny, duch wieczny rewolucjonista, artysta, a co ważne artylerzysta (Adolf Nowaczyński).*)
SYSTEM FILOZOFICZNY LIBELTA. MESJANIZM
Myśl filozoficzna Libelta to eklektyczny, choć nie pozbawiona prób stworzenia oryginalnego ujęcia systemowego, kompilacja refleksji filozoficznej z polityczną i społeczną, która miała w założeniu tworzyć kompletny system filozofii narodowej. Był to splot różnych współczesnych myślicielowi kierunków umysłowych, w oparciu o polską kulturę epoki romantyzmu. System filozoficzny Libelta przypomina intuicjonizm Henri Bergsona. Od studiów w Berlinie, Libelt, przejął się metodą dialektyczną Hegla; wykorzystał ją jednak inaczej, będąc przekonanym, że nie rozum jest najwyższym szczeblem umysłu, nadaje się on bowiem raczej do krytyki niż do syntezy, nie ma w sobie pierwiastków twórczych. Z pewnością można umieścić Libelta wśród wyznawców i propagatorów myśli mesjanistycznej.**) Był jednym z najwybitniejszych przedstawicieli polskiej myśli filozoficznej epoki romantyzmu, świadomie nawiązującym do idei innych autorów metafizyków polskich.
Więcej i zdjęcia Dworu Libelta na blogu: http://pinholeandphotodocument.blogspot.com/
Wieś Czeszewo w XIX wieku była miejscem ważnym, centrum intelektualnym związanym z osobą Karola Libelta. W latach 1866-75 kilkakrotnie gościł, u Libelta w Czeszewie, Oskar Kolberg, zbierając materiały do swych Pieśni Ludu polskiego.
Przez długie lata nauczycielem w Czeszewie był tu Jakub Chociszewski, ojciec Józefa, znanego pisarza i działacza narodowego. Stąd pochodził Jan Spychalski (1893—1946), malarz, literat i publicysta, związany z poznańską grupą ekspresjonistów Zdrój.
Za płotem stoi Czeszewski kościół, choć nie wygląda, to zbudowany został około 1500 r. Wieżę, wzorowaną na kościele klarysek w Bydgoszczy, wybudowano znacznie później, w 1909 r. W kościele, w lewą ścianę wmurowane jest neorenesansowe epitafium marmurowe Karola Libelta (pochowanego w podziemiach kościoła) z wizerunkiem zmarłego, malowanym według portretu Tytusa Malczewskiego. Poniżej znajduje się nagrobek w kształcie obelisku z czarnego marmuru, poświęcony jego synowi Karolowi, poległemu w r. 1863.
Jak wszędzie na tej ziemi, gdziekolwiek archeologowie nie wbiją swoich łopat to trafiają na pozostałości wcześniejszych kultur. Również okolice Czeszewa obfitują w takie znaleziska. Wykopano tu m.in. narzędzia z epoki kamiennej i kultury łużyckiej, naczynia kultury grobów kloszowych, skarb z wczesnej epoki brązu (1800—1500 p.n.e.), zawierający siekierki i ozdoby, oraz wczesnośredniowieczny grot oszczepu.
Łącząc poglądy narodowe z demokratycznymi i lewicowymi od 1839 uczestniczył (z ramienia Tow. Demokratycznego Polskiego) w formowaniu rządu narodowego, a od 1846 wchodząc w skład rządu tworzonego przez L. Mierosławskiego, co przypłacił więzieniem. W 1848 wziął udział w Wiośnie Ludów jako członek Poznańskiego Komitetu Narodowego. W latach 1848–1850 uczestniczył (z A. Cieszkowskim) w działaniach Ligi Polskiej, zespalającej legalną aktywność społeczną z narodową, zwł. w formie działań oświatowych wśród ludu.
Na kongresie słowiańskim w Pradze wspierał współpracę słowiańską i zwalczał austroslawizm, z czasem także panslawizm ros., domagając się przywrócenia niepodległej Polski jako państwa federacyjnego, będącego „częścią sfederowanej Słowiańszczyzny”. Idee federalistyczne, łączące się z poszanowaniem praw każdej narodowości, zgłaszał jako poseł rewolucyjnego parlamentu frankfurckiego (Niemieckie Zgromadzenie Narodowe), protestując przeciwko włączeniu Poznańskiego do Niemiec. Był posłem do parlamentu pruskiego
(1849, 1859–1870), prezesem Koła Polskiego.
Pośmiertnie wydano: Wybór pism pedagogicznych (Wwa 1947); Samowładztwo rozumu i objawy filozofii słowiańskiej. O miłości ojczyzny. System umnictwa. O panteizmie w filozofii (Wwa 1967);
Pisma o oświacie i wychowaniu (W r 1971). Korespondencję L. wydał m.in. Z. Grot pt. Listy (Wwa 1978).
Bibliogr. publikacji (wyd. często anonimowo) i rpsów L. zestawiła M. Michałowska w: Karol L. 1807–1875 (Wwa 1976, 293–339).
Ścisłemu racjonalnemu dyskursowi, charakterystycznemu dla mentalności germańskiej, przeciwstawił L. sferę wyobraźni właściwą kulturze słowiańskiej, głównie pol., zapodmiotowaną (wbrew kultowi inteligencji formułowanej przez B. Trentowskiego) „wśród samego ludu, nietkniętego inteligencją”, jako „wiedza samorodna” ; ma ona stanowić ugruntowanie przyszłej „filozofii słowiańskiej” („filozofii narodowej”), dającej wkład w rozwój filozofii pojętej uniwersalistycznie. Tezę tę łączył L. z historiozoficzną wizją rozwoju kultury – bliską J. G. Herderowi, zespalającemu podejście religijno-moralistyczne z narodowo-wychowawczym i doceniającemu dziejowe znaczenie kultury słowiańskiej.
Karol Libelt swoje tezy wyłożył w potężnym, sześcioczęsciowym dziele: Filozofia i krytyka, 1847-1850, z których I część rozważała Samowładztwo rozumu i objawy filozofii słowiańskiej, II i III zawierały System umnictwa czyli filozofii umysłowej, pozostałe zaś Estetykę czyli umnictwo piękne. ***)
Najwyższą władzą jest um, władza praktyczna, czynna.Libelt przepowiadał, iż (zgodnie z dialektyczną zasadą rozwoju) po panowaniu rozumu przyjdzie era umu, po wszechwładztwie filozoficznym Niemiec nastąpi era Słowian. Uważał, że epoka Słowian, głównie Polaków, będzie tą, w której ci ostatni udowodnią istnienie Boga, w oparciu o świadectwa umu. Mesjanistyczna nauka obudzić miała ducha narodu, zainicjować nowe prądy polityczne i Polska jako nauczyciel narodów miała zunifikować myśl ludzką w umie. Filozofia przyszłości będzie oparta, nie na samym dyskursywnym poznaniu, lecz na intuicji i wierze, będzie bardziej konkretna i lepiej odpowie potrzebom życiowym, udowodni istnienie Boga osobowego i duszy nieśmiertelnej.
Jak wszystkie metafizyki polskie XIX w., tak i mesjanizm Libelta kładł nacisk na historiozofię i na posłannictwo narodów, zwłaszcza polskiego. Jednakże historiozofia jego była trzeźwiejsza od innych, nie mówiła o Chrystusie narodów ani o nadchodzącej epoce Ducha Świętego.
Wiele miejsca w twórczości Libelta (podobnie jak i pokrewnego mu Kremera) zajęła estetyka. Była ona u obu myślicieli zależna od Hegla, idealistycznie widziała piękno w tym, że duch przenika materię.
**) W pierwszej połowie XIX w. pojawił się w Polsce cały zastęp metafizyków, jednomyślnych w tezach podstawowych, a bardzo różniących się w szczegółach. Jedynym ośrodkiem ich działalności był Paryż, inni działali w samodzielnie Trentowski w Niemczech, Gołuchowski na wsi w Kongresówce, Cieszkowski i Libelt w Wielkopolsce, Kremer w Krakowie. Większość ich rozpoczęła swą działalność dopiero po powstaniu 1830 roku.
Byli wśród nich filozofowie zawodowi, ale w dziejach mesjanizmu nie mniejszą rolę odegrali poeci: Mickiewicz, Słowacki i Krasiński, oraz działacze religijni, jak Towiański. Dążenia mesjaniczne łączyły ich wszystkich, ale metoda rozumowań, a częstokroć i wyniki były inne u wieszczów niż u uczonych. Wieszczowie pragnęli stworzyć filozofię polską, a uczeni filozofię absolutną. Uczeni mesjaniści znali współczesną filozofię europejską i korzystali z niej, wieszczowie bardziej samorodnie tworzyli swą metafizykę.
Znacznie upraszczając można rzec, ze najważniejszą różnicą dzielącą mesjanistów była ta, że jedni z nich byli racjonalistami, a drudzy mistykami.
***) Syntetyczny opis systemu Karola Libelta: http://www.ptta.pl/pef/pdf/l/libelt.pdf