Jesion wyniosły w kulturze Słowian otaczany kultem, podobnie jak dąb. Stanowił ozdobę parków i ogrodów, jest ważnym elementem lasów. „Jesion wyniosły jest zaliczany do drzew szlachetnych. Jest cenny dla lasu, chociaż duże wymagania glebowe ograniczają zakres siedlisk, w których może rosnąć. Rośnie głównie w lasach łęgowych, wraz z olchą, lipą czy wiązem. Można zobaczyć go też w parkach i zadrzewieniach przydrożnych. Przez długie lata nie stwarzał leśnikom problemów hodowlanych, rzadko wykazywał objawy chorobowe” – opowiada prof. Kowalski.

W rozmowie z PAP badacz opowiada, jaką drogą dochodził do swoich ustaleń. „Z początkiem lat 90-tych w Polsce zasygnalizowano zamieranie jesionu. Choroby drzew nie są niczym nadzwyczajnym, ja sam zajmuję się tą tematyką od kilkudziesięciu lat. Ale z początku nikt z nas nie zdawał sobie sprawy, jak poważny jest to problem. Myśleliśmy, że to zjawisko okresowe, może tylko lokalne. A tymczasem to był początek groźnej epidemii” – mówi badacz.

Choroba zaczęła się szybko rozszerzać, i obecnie występuje już w całej Europie. Zamieranie jesionu odnotowano w 28 państwach, a od 2012 r. także na Wyspach Brytyjskich. Szczególnie szybkie tempo obumierania (nawet w ciągu jednego okresu wegetacyjnego) obserwuje się w drzewostanach młodych. W niektórych krajach obumarło już kilkadziesiąt procent jesionów. W Szwecji jesion wyniosły trafił na czerwoną listę gatunków zagrożonych.

Po przeprowadzeniu analiz i badań w 2006 roku prof. Kowalski stwierdził, że za rozprzestrzenianie się choroby odpowiedzialny jest grzyb workowy. Grzyby te mają dwa stadia rozwoju – bezpłciowe, czyli wegetatywne, i płciowe – generatywne. Stadium wegetatywne prof. Kowalski opisał wówczas pod nazwą Chalara fraxinea. Ponieważ jednak w tym stadium nie ma zarodników, opisany grzyb nie mógł przyczyniać się do rozwoju infekcji na odległość. Trzeba było szukać dalej.

Równolegle do poszukiwań krakowskiego uczonego, przyczyny problemów z jesionem zaczęto badać w różnych krajach Europy. W zamierających drzewach sukcesywnie potwierdzano obecność grzyba opisanego przez Polaka.

Dalsze badania prowadzone były we współpracy z Politechniką Federalną w Zurychu. W niektórych rejonach Szwajcarii jesion zamierał, w innych – drzewa te były zdrowe. Po przeprowadzeniu badań porównawczych, zarówno morfologicznych jak i genetycznych, naukowcy opisali ostatecznie stadium generatywne sprawcy zamierania jesionu. Dziś nosi ono nazwę Hymenoscyphus fraxineus.

PAP – Nauka w Polsce, Karolina Duszczyk

Naukowiec z Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie jako pierwszy opisał grzyb odpowiedzialny za zamieranie jesionów. Teraz szuka innych grzybów, które mogłyby zniszczyć pasożyta. Jeśli się nie uda, jesiony będą dalej ginąć… Więcej na ten temat w serwisie Nauka w Polsce – tutaj.

JEDEN GRZYB – DWA STADIA ROZWOJU

„Różne aspekty zamierania jesionu są chyba najczęstszym przedmiotem zainteresowań badawczych fitopatologów leśnych w Europie w ostatnich latach” – mówi prof. Tadeusz Kowalski. Jak wyjaśnia, badania dotyczą właściwości jesionu, uwarunkowań procesu chorobowego, jak i samego grzyba, który wywołuje infekcję. W badaniach nad grzybem ważny jest jego cykl rozwojowy.

Sprawcą choroby jest grzyb workowaty, który występuje w dwóch stadiach. Stadium wegetatywne to takie, w którym nie kiełkują zarodniki. Profesor opisał je jako Chalara fraxinea. W tym stadium grzyb nie mógł jednak dokonywać infekcji drzew na odległość. Dla naukowca było więc oczywiste, musi istnieć jeszcze drugie stadium – generatywne, czyli płciowe.

Owocników grzyba szukał tam, gdzie pojawiają się nekrozy – na gałęziach, na strzałkach młodych drzew, na pędach, na stojących drzewach i na ściętych. Analizował znalezione owocniki i próbował uzyskać „kulturę” taką samą, jak ta, którą wyizolował z zamierających jesionów. Nie udawało się, dopóki pod lupę nie wziął opadłych liści.

„W sierpniu 2008 r. stwierdziłem, że na ubiegłorocznych nerwach liściowych jesionu leżących wśród runa na dnie drzewostanu masowo występują białe owocniki grzyba, przypominające miseczki. Okazało się, że to jest to! Ten właśnie grzyb wyrzuca zarodniki workowe w okresie lata i to one dokonują zakażenia. Wreszcie mieliśmy źródło materiału infekcyjnego” – mówi prof. Kowalski.

We współpracy z Politechniką Federalną w Zurychu opisano stadium generatywne sprawcy zamierania jesionu, które nosi dzisiaj nazwę Hymenoscyphus fraxineus. Wówczas wyszły na jaw azjatyckie korzenie problemu.

„Japończycy zgłosili obecność podobnego grzyba na jesionie mandżurskim. Okazało się, że zjadliwy grzyb europejski i ten z Japonii są prawie identyczne genetycznie. To potwierdziło, że został zawleczony z tamtego rejonu do Europy. Tu napotkał na jesion wyniosły, który okazał się bardzo podatny, nie mając wcześniej kontaktu z tym grzybem nie wykształcił w sobie ewolucyjnie mechanizmów obronnych” – tłumaczy profesor.

OSTATNIA DESKA RATUNKU

Mimo wiedzy, jaką zdobyli naukowcy, wciąż niewiele można zrobić, by obronić jesiony w lasach. Zbyt dużo jest tam materiału infekcyjnego. Pewne działania zaradcze można podejmować jedynie w parkach, gdzie pomaga intensywne wygrabianie liści – lub w szkółkach, gdzie możliwe są zabiegi chemiczne. W niektórych krajach ruszają programy inżynierii genetycznej – naukowcy chcą uzyskać jesiony odporne na zjadliwego grzyba.

Prof. Kowalski ma jeszcze nadzieję na zastosowanie metod biologicznych. Swoje badania będzie kontynuował wraz z zespołem w ramach trzyletniego grantu Narodowego Centrum Nauki.

Badania mają dwa cele. Po pierwsze prof. Kowalski będzie starał się zidentyfikować możliwie pełną listę grzybów związanych z liśćmi jesionu w różnych fazach ich rozwoju. Po drugie, określi ich wpływ na innego grzyba – sprawcę choroby. Ustali też, czy inne grzyby mogą hamować jego rozwój, a więc przerwać proces infekcji. W ten sposób sprawdzi możliwości wykorzystania innych grzybów dla biokontroli patogenu.

„Większość infekcji jesionów dokonuje się poprzez liście. Przed ich opadnięciem grzyb przerasta do pędów, i to właśnie liściach rozgrywa się prawdziwa batalia pomiędzy patogenem a innymi występującymi w nich mikroorganizmami” – tłumaczy rozmówca PAP.

Zakupiona w ramach grantu aparatura pozwoli na prowadzenie badań w oparciu o grzyby i kultury tkankowe jesionu in vitro. Naukowcy zbadają też metabolity grzybów. Prof. Kowalski będzie poszukiwać grzybów, które mogą pasożytować na miseczkach Hymenoscyphus fraxineus, wykształcających się w dnie drzewostanu. Naukowiec ma nadzieje, że uda się wypracować metody ochronne i uratować jesiony.

PAP – Nauka w Polsce, Karolina Duszczyk