• arrasy figuralne o tematyce biblijnej, zaczerpniętej z księgi Genesis (19),

• arrasy pejzażowo-zwierzęce (werdiury) (44),

• arrasy monogramowe z inicjałami SA (13),

• arrasy herbowe (29),

• małe tapiserie pod parapety okienne, do wyścielania ław i pokrycia krzeseł, do ozdobienia wnęk okiennych (33).

Arrasy figuralne przedstawiają sceny z udziałem ludzi. Jest ich 19. W ich skład wchodzą trzy serie – cykle kolejnych ilustracji do trzech opowieści zaczerpniętych z Biblii:

• „Dzieje rajskie” („Dzieje pierwszych rodziców”) (7):

  • Szczęśliwość rajska,

  • Adam uprawiający ziemię,

  • Ofiara Abla,

  • Zamysł bratobójstwa,

  • Zabójstwo Abla,

  • Ucieczka Kaina przed gniewem Bożym,

  • Upadek moralny ludzkości (dziś znajduje się na Zamku Królewskim w Warszawie; po wywiezieniu do Rosji w 1795 r., do Polski wrócił dopiero w 1977 r., gdy rząd radziecki oddał go w formie daru dla odbudowanego zamku warszawskiego),

• dzieje Noego (8):

  • Rozmowa Noego z Bogiem,

  • Budowa arki,

  • Wejście zwierząt do arki,

  • Potop,

  • Wyjście z arki,

  • Ofiara dziękczynna Noego,

  • Bóg błogosławi rodzinę Noego,

  • Pijaństwo Noego,

• dzieje wieży Babel (4):

  • Budowa wieży Babel,

  • Gniew Boży na Nemroda,

  • Pomieszanie języków,

  • Rozproszenie ludzkości.

W skład arrasów figuralnych wchodziła w czasach Zygmunta Augusta jeszcze czwarta seria „Dzieje Mojżesza”.

Arrasy figuralne:

• Przedstawiają ludzi w ponadnaturalnych wymiarach, wiernie przedstawiono towarzyszące im zwierzęta i ptaki, a także architekturę czy drobne narzędzia pracy.

• Każdy z arrasów z tej serii otacza szerokie dekoracyjne obramienie, w którego górnym odcinku mieści się błękitna tablica z napisem – wersetem z księgi Genesis, zapowiadającym treść sceny.

• Są największymi pod względem wymiarów tkaninami na zamku wawelskim (ok. 4,80 m wysokości i do 8,80 m szerokości).

• O ich wartości artystycznej świadczy fakt, że warsztaty brukselskie powtarzały je później z niewielkimi zmianami na zamówienie innych monarchów (te wtórne egzemplarze można oglądać w Austrii, Hiszpanii, Niemczech).

• Z przekazu Orzechowskiego możemy wnioskować, że najwcześniejszymi były dwie serie: „Dzieje pierwszych rodziców” i „Historia Noego”.

Arrasy pejzażowo-zwierzęce (werdiury):

• Ta grupa arrasów jest nazywana czasem „Walki zwierząt”, ponieważ na niektórych z nich są przedstawione walczące ze sobą zwierzęta.

• Arrasy pejzażowo-zwierzęce są pod względem wymiarów o wiele mniejsze od figuralnych.

• W obrębie tego zespołu istnieje kilka odmian: wąskie pionowe tkaniny, przeznaczone np. do wypełniania przestrzeni międzyokiennych, szersze, formatem zbliżone do kwadratu i tkaniny o kształcie poziomych prostokątów, z których formowano np. fryzy podstropowe.

• Seria ta jest zupełnie wyjątkowa; nie spotyka się podobnych w tak jednolitym zespole w żadnych zbiorach.

• Są przypuszczenia, że taką oryginalną tematykę narzucił, zamawiając arrasy, sam Zygmunt August, który bardzo je cenił i zabierał ze sobą w podróże.

Arrasy herbowe:

• zawierają przedstawienia państwowych herbów Polski i Litwy, które są połączone w ramach jednej tapiserii, albo umieszczone osobno, jak w tkaninach naddrzwiowych i nadokiennych o półkolistym wykroju.

• Są to tkaniny mniejsze niż arrasy z dwóch poprzednich serii, a ich kształt wskazuje często na przeznaczenie: zawieszano je nad drzwiami, oknami, nakrywano nimi także meble.

Należy pamiętać, że Zygmunt August zamawiał arrasy dla z góry określonego miejsca:

• wymiary tkanin były ściśle określone w zamówieniu,

• wymiary są zgodne z wymiarami komnat wawelskich, dla których były przeznaczone;

• precyzyjnie mieszczą się kompletami w poszczególnych komnatach.

Od Zygmunta Augusta do najazdu Szwedów:

• Zygmunt August zapisał w testamencie swój zbiór swoim trzem siostrom (Annie, Zofii i Katarzynie) z zastrzeżeniem, że po ich śmierci przejdą na własność Rzeczypospolitej.

• W 1581 r. główna spadkobierczyni majątku królewskiego – Anna – zrzekła się swoich praw do legatu po bracie, dzięki czemu arrasy miały wejść do skarbca koronnego.

• Trzy lata wcześniej (1578 r.) 30 arrasów, w tym serię „Dzieje rajskie”, przewieziono do Sztokholmu na dwór Katarzyny, królowej szwedzkiej.

• Arrasy wróciły ze Sztokholmu po kilku latach (1591 r.) wraz z Zygmuntem III Wazą, który później sprowadził do Polski jeszcze inne arrasy flamandzkie odziedziczone po ojcu, a i sam dokonywał dodatkowych zakupów.

• Podczas panowania Zygmunta III Wazy dużą liczbę arrasów wykonano również w warsztatach królewskich, co spowodowało, że kolekcja tych tkanin w znacznie się powiększyła.

• Zygmunt III Waza nie tylko tkaniny przez siebie przywiezione czy nabyte, ale i arrasy jagiellońskie traktował jak własność prywatną i zapisał je w testamencie swoim dzieciom.

• Za panowania Władysława IV Wazy szereg arrasów wywieziono z Polski, np. 3 arrasy figuralne przedstawiające sceny z życia Mojżesza zostały podarowane papieżowi Urbanowi VIII. Z drugiej strony doszło do powiększenia zbioru krajowego o nowe nabytki z Brukseli, Antwerpii i Wschodu (moda na tkaniny orientalne).

• W swoim testamencie Władysław IV tkaniny zakupione czy przywiezione przez Wazów zapisywał braciom, a arrasy jagiellońskie oddawał Rzeczypospolitej.

• Do największych strat w kolekcji arrasów doszło w czasie potopu, kiedy Szwedzi wywieźli wszystkie tkaniny, które odnaleźli w Warszawie.

• Najcenniejsza część kolekcji, która została ukryta na Spiszu wraz ze skarbem państwowym ocalała. Mimo to po najeździe Szwedów z dawnej kolekcji Zygmunta III pozostała zaledwie połowa.

Jan Kazimierz – Stanisław August Poniatowski:

• Jan Kazimierz wbrew ostatniej woli Władysława IV, arrasów Rzeczypospolitej nie oddał. Opuszczając kraj, zastawił część arrasów u gdańskiego kupca Franciszka Gatty, a część wywiózł ze sobą do Francji. Rozprzedane na licytacji, uległy rozproszeniu. Część z nich zakupił Ludwik XIV (nieliczne zachowały się do dziś we francuskich zbiorach państwowych w Paryżu).

• Arrasy ukryte przez Jana Kazimierza w kraju odnaleziono dopiero po śmierci króla. Okazało się, że znajdują się. oddane w zastaw w Gdańsku. Sejm zdecydował się je wykupić, lecz w skarbie nie było pieniędzy, dlatego ich wykup nastąpił dopiero w 1724 r. już za Augusta II Sasa. Zapłacono za nie 6000 czerwonych złotych w złocie i 50 000 złotych w srebrze.

• Na własność narodu powróciło wówczas 156 sztuk tkanin, a wśród nich znalazły się, zachowane do dzisiaj, serie figuralne: „Dzieje rajskie”, „Dzieje Noego”, „Dzieje wieży Babel”.

• Zostały one złożone w podziemnym skarbcu klasztoru karmelitów w Warszawie przy Krakowskim Przedmieściu pod urzędową opieką odpowiedzialnego za nie podskarbiego wielkiego koronnego.

• Nie wróciły już w ręce królewskie i gdy Stanisław August Poniatowski chciał ozdobić nimi zamek podczas swojej koronacji, zezwolono tylko na ich wypożyczenie. Sporządzono przy tym dokładny protokół z opisem wszystkich 156 wypożyczonych tkanin, a następnie według tego protokołu odebrano je z powrotem.

Rozbiory zastały arrasy w Pałacu Krasińskich (Rzeczypospolitej), gdzie przeniesiono je z Krakowskiego Przedmieścia (1784 r.). W 1795 r. na rozkaz Katarzyny II zostały wywiezione do Rosji, gdzie służyły do dekoracji pałaców Petersburga, Moskwy, Gatczyny itp. Obchodzono się tu z nimi po macoszemu – przycinano je, jeśli nie mieściły się na ścianie, wycinano otwory na drzwi, okna, komiki, nie dbano o utrzymanie ich w stanie zapewniającym trwałość.

Arrasy, w liczbie 136, powróciły do Polski w 1921-1924 na mocy traktatu ryskiego:

• Były w opłakanym stanie, ale na szczęście zwrócono także odcięte fragmenty, co pozwoliło na renowację zbioru.

II Wojna Światowa – ewakuacja:

• Ewakuacja najcenniejszych zbiorów wawelskich, w tym arrasów zaczęła się ona późnym wieczorem 3 września.

• Kierownictwo transportu objął dr Stanisław Świerz-Zaleski, kustosz zbiorów, oraz architekt Józef Polkowski z kierownictwa odnowienia Zamku Wawelskiego.

• Zbiory spławiono Wisłą do Sandomierza, skąd miano je przewieźć lądem do bezpiecznego miejsca.

• W Sandomierzu okazało się, że dalsza podróż koleją lub samochodem jest niemożliwa. W tej sytuacji zrezygnowano z wyładunku i postanowiono płynąć dalej do Kazimierza.

• 9 września już w Kazimierzu okazało się, że podróż do Warszawy jest nierealna, gdyż pod stolicą byli już Niemcy.

• Dalszy rozwój sytuacji pokazał, że arrasy w Polsce nie będą bezpieczne, dlatego zdecydowano się wywieźć je za granicę.

• 18 września transport przekroczył granicę polsko-rumuńską. W Bukareszcie część transportu złożono w ambasadzie polskiej, a resztę w brytyjskiej.

• 22 listopada arrasy wypłynęły z rumuńskiego portu Konstanca do Francji (statek „Ardeal”).

• 8 stycznia 1940 r. „Ardeal” zawinął do francuskiego portu w Marsylii, stąd pod silną eskortą przewieziono ładunek do miasteczka Aubusson. Tu dokonano pierwszego przeglądu zabytków i sporządzono ich inwentarz; kilka arrasów wymagało przesuszenia i usunięcia pleśni (konserwatorzy francuscy).

• W maju 1940 r., w związku z natarciem wojsk niemieckich na Francję, opiekunowie skarbu narodowego (wraz z przybyłym z Warszawy dr Karolem Estreicherem) podjęli jego dalszą ewakuację.

• W Bordeaux udało się załadować polski transport na mały polski statek handlowy „Chorzów” (kapitan Zygmunt Góra), z którym skarb trafił do Anglii, do ambasady polskiej w Londynie.

• W obawie przed atakiem Niemiec na Wielką Brytanię, arrasy przewieziono do Kanady (na polskim statku „Batory, zamienionym wówczas na wojenny transportowiec).

• 13 lipca 1940 r. w porcie Halifax nastąpił wyładunek; stąd transport został przewieziony do Ottawy i ulokowany w budynku archiwów państwowym położonym w głębi kraju na tzw. Farmie Eksperymentalnej. Tam zabytki przetrwały do końca wojny.

Powojenne losy arrasów:

• Przed nawiązaniem kontaktów rządu kanadyjskiego z rządem PRL, poseł rządu londyńskiego zdołał nakazać, aby skarb narodowy został zabrany z archiwum w Ottawie i ukryty w dwóch klasztorach w Quebecu oraz w Banku Montrealskim jako depozyt.

• Mimo wykrycia przez policję kanadyjską miejsca przechowywania polskich zabytków, przedstawicielowi rządu polskiego nie udało się ich wydostać, bowiem depozyt z banku mogli odebrać wspólnie jedynie dr Świerz-Zaleski i Polkowski (ten się nie zgodził), a klasztory w ogóle odmówiły wydania polskich pamiątek, jako własność arcybiskupstwa krakowskiego!

• Następnie wydaniu skarbu sprzeciwił się premier rządu prowincji Quebec, tłumacząc to tym, że nie została wystarczająco wyjaśniona sprawa własności zbiorów; kolejnym więc miejscem złożenia zabytków stają się magazyny muzeum prowincjonalnego w Quebecu.

• W 1958 r. Bank Montrealski zgadza się, aby depozyt obejrzała grupa polskich rzeczoznawców pod kierownictwem prof. Jerzego Szablowskiego, dyrektora zbiorów wawelskich.

• W styczniu 1959 Bank wyraża zgodę, aby wydać depozyt władzom PRL.

• W tym też miesiącu część skarbu wraca do Polski, bez arrasów.

• Ostatecznie 1 stycznia 1961 premier rządu prowincji Quebec podpisał formalny akt przejęcia całości skarbu przez rząd PRL.

• Arrasy wyruszyły w podróż powrotną do kraju z portu w Bostonie na polskim statku „Krynica” (w towarzystwie specjalistów i naukowców).

• 16 stycznia 1961 r. statek zawinął do portu w Gdyni, a następnie pociąg ze zbiorami do Warszawy, gdzie została zorganizowana specjalna wystawa.

• Z Warszawy skarby przewieziono do Krakowa. Tu rozwieszono je na tych samych ścianach, na które przeznaczył je przed wiekami król Zygmunt August.