Z Wikipedii

Stanisław Wyspiański, Autoportret, 1902

Stanisław Wyspiański
Data i miejsce urodzenia	15 stycznia 1869 Kraków
Data i miejsce śmierci	28 listopada 1907 Kraków
Narodowość	polska
Dziedzina sztuki	literatura malarstwo architektura meblarstwo
Styl	secesja
Muzeum artysty	Muzeum Stanisława Wyspiańskiego

Stanisław Wyspiański (ur. 15 stycznia 1869 w Krakowie, zm. 28 listopada 1907 tamże) – polski dramaturg, poeta, malarz, grafik, architekt, projektant mebli. Jako pisarz związany z dramatem symbolicznym. Tworzył w epoce Młodej Polski. Nieoficjalnie nazywany Czwartym Wieszczem Polskim^[1].

 

Życie

Syn Franciszka, rzeźbiarza i fotografika, i Marii z Rogowskich. Matka zmarła kiedy Wyspiański miał siedem lat, a ponieważ ojciec nie potrafił sprawować nad nim odpowiedniej opieki, od 1880 roku wychowywał się u bezdzietnego wujostwa Kazimierza i Joanny (Janiny) Stankiewiczów, traktowany jak ich własne dziecko. Stankiewiczowie należeli do wyższej warstwy mieszczaństwa, a ich dom uchodził za wysoce kulturalny. Bywał u nich między innymi Jan Matejko.

Wyspiański uczył się w mającym wielowiekowe tradycje gimnazjum św. Anny w Krakowie, gdzie wykłady odbywały się w języku polskim, a dużą wagę przywiązywano do nauki historii Polski i historii literatury polskiej. Przez 8 lat nauki niczym się nie wyróżnił. W okresie szkolnym podjął pierwsze znane dziś próby literackie (interpretacja dramatyczna obrazu Matejki Batory pod Pskowem w roku 1886) oraz malarskie.

W czasie pobytu w szkole nawiązał koleżeńskie stosunki z Józefem Mehofferem, Lucjanem Rydlem, Stanisławem Estreicherem, Henrykiem Opieńskim i Jerzym Żuławskim.

W 1887 Wyspiański zapisał się na wydział filozoficzny Uniwersytetu Jagiellońskiego – gdzie w latach 1887-1890 i 1896-1897 uczęszczał na wykłady z historii, historii sztuki i literatury – i rozpoczął studia malarskie w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie, której dyrektorem był w tym czasie Jan Matejko. Jako wyróżniającemu się uczniowi, Matejko powierzył mu współudział w wykonaniu zaprojektowanej przez siebie polichromii w odnawianym kościele Mariackim.

W roku 1890 artysta udał się w podróż zagraniczną po Europie – jej trasa wiodła przez Włochy i Szwajcarię do Francji, a dalej do Niemiec i Pragi czeskiej. W latach 1891-1894 trzykrotnie przebywał w Paryżu, uczył się w prywatnej Academie Colarrosi i wiele malował. Żył wówczas w trudnych warunkach materialnych korzystając ze stypendium Szkoły Sztuk Pięknych. W tym czasie zetknął się z Władysławem Ślewińskim, z Gauguinem i nabistami; silne wrażenie wywarło na nim malarstwo Pierre’a Puvisa de Chavannes, a zwłaszcza freski w Panteonie.

W tym czasie stale malował, jednocześnie jednak jego uwagę coraz bardziej przyciągał teatr. Uczęszczał na spektakle operowe, oglądał przedstawienia klasyków francuskich, interesował się tragedią antyczną i dramatami Szekspira. Powstały wówczas próby własnych dramatów Wyspiańskiego: Królowa Polskiej Korony i wstępne redakcje Legendy, Warszawianki, Daniela i Meleagra. Utwory artysta kończył już w Krakowie, dokąd wrócił na stałe w sierpniu 1894 roku.

Pod koniec lat 90. XIX wieku artysta odegrał istotną rolę w ruchu modernistycznym. Zaprojektował i częściowo wykonał polichromię w restaurowanym kościele Franciszkanów złożoną z motywów kwiatowych, heraldycznych i geometrycznych oraz witraże: bł. Salomei i św. Franciszka oraz Boga Ojca zatytułowany Stań się. Zdobył Nagrodę Polskiej Akademii Umiejętności za pejzaże z kopcem Kościuszki.

Jako malarz i dekorator nawiązał współpracę z Teatrem Miejskim w Krakowie pod dyrekcją Tadeusza Pawlikowskiego. Wkrótce na jego scenie rozwinął swoją twórczość dramatyczną.

W Krakowie nawiązał współpracę z towarzystwem Sztuka, a w połowie 1898 roku objął stanowisko kierownika artystycznego tygodnika Życie, w którym redaktorem naczelnym był Stanisław Przybyszewski.

Jednak ani ogłoszenie drukiem Legendy w roku 1897, ani pierwsze dzieła malarskie nie przyniosły Wyspiańskiemu większego uznania. Podobnie bez echa minęło wydanie Meleagra (1898). Dopiero wydanie Warszawianki zyskało mu szerszy rozgłos (wydanie w Życiu w roku 1898, a osobno w 1901) – dziełem tym Wyspiański zapoczątkował serię dramatów narodowych. W roku 1899 ukazały się dramaty Protesilas i Laodamia, Klątwa i Lelewel, a w roku 1900 Legion.

Macierzyństwo, 1905

W roku 1900 Wyspiański poślubił chłopkę Teodorę Teofilę Pytko, mającą nieślubnego syna Teodora, przysposobionego przez artystę. Jeszcze przed ślubem urodziła się ich córka Helena (1895-1971) i syn Mieczysław (1899-1920), a później Stanisław (1901-1967).

W listopadzie 1900 wziął udział w weselu swego przyjaciela Lucjana Rydla w Bronowicach. Na kanwie tego wydarzenia powstało słynne Wesele wydane w roku 1901, które przyniosło Wyspiańskiemu sławę i uznanie.

W roku 1903 artysta wydał trzy nowe dzieła: Wyzwolenie, Achileis i Bolesław Śmiały. W następnym roku ukazało się nowe opracowanie Legendy (tzw. Legenda II), Noc listopadowa oraz Akropolis. W latach następnych Wyspiański zajmował się dokończeniem utworów dawniej rozpoczętych i pracą nad nowymi. W roku 1907 ukazały się Skałka, Powrót Odysa oraz Sędziowie i przeróbka Cyda Corneille’a, pośmiertnie w 1910 tłumaczenie Zairy Woltera.

Karton Róże – do polichromii kościoła Franciszkanów

W roku 1906 Wyspiański został profesorem krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, był także członkiem krakowskiej Rady Miejskiej.

Był jednym z założycieli Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka”.

W ostatnim okresie życia schorowany i niedomagający fizycznie artysta leczył się w Rymanowie i Bad Hall, a potem przeniósł się do swojej chaty we wsi Węgrzce. Wyspiański chorował przez wiele lat. Pogrzeb Wyspiańskiego w Krakowie w 1907 stał się manifestacją narodową. Pochowany został w Krypcie Zasłużonych na Skałce.

Widok z okna pracowni na Kopiec Kościuszki, 1904

Adresy w Krakowie związane ze Stanisławem Wyspiańskim

• Krupnicza 26

  W tym domu, należącym do dziadków ze strony matki, urodził się Stanisław Wyspiański; mieszkał tu do 1873 roku.

• Kanonicza 25

  Latem 1873 roku rodzina przeprowadziła się do Domu Długosza. Tu zmarł młodszy brat Stanisława oraz matka. Jesienią 1880 roku przeprowadził się do wujostwa.

• Kopernika 1

  W latach 1880- 1883 mieszkał w domu Stankiewiczów stojącym w tym miejscu, co późniejszy Dom Turysty PTTK, obecnie również Hotel Wyspiański.

• Zacisze 2

  Pod tym adresem znajdowało się nowe mieszkanie Stankiewiczów. Mieściło się na drugim piętrze nieistniejącego już Hotelu Centralnego przy zbiegu ulic Zacisze i Basztowej, z widokiem na Barbakan i Planty. Z powodu rozbudowy hotelu rodzina w 1885 zmuszona była się wyprowadzić.

• Westerplatte 1 (wówczas ulica Kolejowa)

  gdzie w lipcu 1895 roku Stankiewiczowie zamieszkali w narożnym z ul. Lubicz mieszkaniu na parterze. Obecnie w tym miejscu znajdują się podcienia i schody do podziemnego przejścia. W tym czasie Wyspiański miał pracownię na pobliskich Grzegórzkach, gdzie przygotowywał projekt witraża do kościoła franciszkanów.

• Poselska 10

  Kiedy po kilku miesiącach zamieszkiwania na ul. Westerplatte zmarł wuj, Wyspiański wraz z ciotką przeprowadził się na ul. Poselską 10, gdzie zamieszkali w mieszkaniu na drugim piętrze.

• Plac Mariacki 9

  W lipcu 1898 roku Stanisław wynajął pokój przy zbiegu Placu Mariackiego nr 9 i Rynku Głównego nr 4. W 1907 dom ten rozebrano, w jego miejscu stoi secesyjna kamienica. Mieszkanie to było traktowane jako pracownia, Wyspiański w tym czasie był zameldowany przy ul. Szlak 23, u swojej przyszłej żony, Teofilii Pytko.

• Krowoderska 79

  Był rok 1901. Stanisław Wyspiański otrzymał nagrodę przyznaną przez Akademię Umiejętności za witraże wawelskie. Dzięki temu mógł wynająć samodzielne, obszerne, siedmiopokojowe mieszkanie w kamienicy na II piętrze kamienicy na rogu Al. Słowackiego (stojącej do dziś). Tu mieszkał z rodziną, jak również tu miał swoją pracownię. Według anegdoty, na drzwiach wisiała kartka o treści: Tu mieszka Stanisław Wyspiański i prosi aby go nie odwiedzać.

• Węgrzce pod Krakowem

  Latem 1906 roku Wyspiański z rodziną przeprowadził się do własnego domu, pod adresem Węgrzce 5 (w pobliżu szosy warszawskiej, wówczas niedaleko granicy z Kongresówką). Kupno domu umożliwiła mu kolejna nagroda, przyznana również przez Akademię Umiejętności, za pejzaże z Kopcem. Dom został rozebrany, stoi w tym miejscu inny. A okazji 100 lecia urodzin artysty obok stanął głaz z tablicą pamiątkową.

• Siemiradzkiego 1

  Pod tym adresem, mieszczącym prywatną lecznicę, 28 listopada 1907 roku, zmarł. Budynek, stojący na rogu Siemiradzkiego i Łobzowskiej, obecnie nie istnieje.

Zakola Wisły

Twórczość

Dorobek artystyczny Wyspiańskiego jest bardzo szeroki i obejmuje dzieła różnego typu: malarstwo (rysunki, szkicowniki, obrazy olejne, pastele) przedstawiające widoki Krakowa, portrety i autoportrety, rośliny, projekty witraży i malowideł, ilustracje; grafika; projekty mebli i wnętrz; architektoniczny projekt zabudowy Wawelu; dramaty, wiersze i inne.

Pierwsze znane dzieła Wyspiańskiego to rysunki – autoportret z 1890 roku, szkice z podróży po Polsce i Europie. Później rysował rośliny, tworząc zielnik. W jego twórczości plastycznej dominowały jednak obrazy wykonywane pastelami. Pierwsze z nich tworzył w latach 1890-94, a wykorzystywał głównie do ukazywania postaci ludzkich – rodziny, przyjaciół, artystów^[2]. Malował przy pomocy płaszczyznowych plam barwnych, zamkniętych wyraźnym konturem. Chętnie przedstawiał swoje dzieci w nieupozowanych sytuacjach – np. śpiące albo karmione przez matkę:

• Helenka, 1900, pastel, Muzeum Narodowe, Kraków
• Śpiący Staś, 1902, pastel, Muzeum Śląskie, Katowice
• Śpiący Mietek, 1904, pastel, Muzeum Sztuki, Łódź
• Macierzyństwo, 1905, pastel, Muzeum Narodowe, Kraków
• Żona artysty z synkiem Stasiem, 1904, pastel, Muzeum Górnośląskie, Bytom

W technice tej przedstawił wielu swoich znajomych i artystów, m.in. Kazimierza Lewandowskiego, Jacka Malczewskiego, Elizę Pareńską, Kryształowiczów, Ludwika Solskiego, Irenę Solską, Jana Stanisławskiego. Obrazował widoki Krakowa – Planty z chochołami (także w technice olejnej), Wisłę, Rudawę, chaty w Grębowie, a pod koniec życia widoki z okna pracowni na Kopiec Kościuszki. Jest autorem afisza do przedstawienia Wnętrze Maeterlincka.

Część jego dorobku zajmują różnorodne projekty – głównie witraży, polichromii i wnętrz. Wraz z Józefem Mehofferem zaprojektował 36 kwater witraży do kościoła mariackiego w Krakowie w ramach pomocy Matejce przy konserwacji kościoła, w której brali udział od 1889 roku. Podczas pobytu w Paryżu obaj wykonali po dwa kartony na konkurs na projekt dekoracji sali Rudolfinum w Pradze oraz projekty kurtyny do wznoszonego wówczas teatru Słowackiego w Krakowie. Już samodzielnie zaprojektował witraże i polichromie do krakowskiego kościoła franciszkanów (ze słynnym witrażem Boga Ojca „Stań się”), witraże do katedry wawelskiej ze św. Stanisławem, Kazimierzem Wielkim i Henrykiem Pobożnym (zrealizowane dopiero w latach 2005-2007 w Pawilonie Wyspiański 2000), wystrój sali wystawowej Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych (1904), dekorację klatki schodowej i sali w Domu Towarzystwa Lekarskiego oraz witraż Apollo dla tegoż towarzystwa. W 1905 roku razem z Władysławem Ekielskim zaprojektował przebudowę wzgórza wawelskiego (tzw. „Akropolis”).

fragment witraża – kościół Franciszkanów, Kraków

Dramaty Wyspiańskiego

• Meleager 1899, wyst. 1908
• Protesilas i Laodamia 1899, wyst. 1903
• Warszawianka, wyd i wyst. 1898
• Klątwa 1899, wyst. 1909
• Sędziowie, 1900, wyst. 1907
• Wesele wyd. i wyst. 1901
• Wyzwolenie wyd. i wyst. 1903
• Legion 1900, wyst. 1911
• Bolesław Śmiały wyd. i wyst. 1903
• Achilleis. Sceny dramatyczne, wyd. 1903, wyst. 1925
• Noc Listopadowa 1904, wyst. 1908
• Skałka 1907
• Zygmunt August 1907 nieukończony, wyd. zupełnie 1930, wyst. 1932
• Akropolis 1904, wyst. 1926
• Powrót Odysa 1907, wyst. 1917
• Kwiaty noca1906, wyst. 1921

Chochoły (Planty nocą)

Muzea, pomniki

W Krakowie w Kamienicy Szołayskich znajduje się Muzeum Stanisława Wyspiańskiego, oddział Muzeum Narodowego w Krakowie. Na placu Wszystkich Świętych wzniesiono Pawilon Wystawienniczo-Informacyjny Wyspiański 2000, w którego oknach umieszczone są trzy witraże Wyspiańskiego, niezrealizowane za jego życia.

Przed Nowym Gmachem Muzeum Narodowego w Krakowie przy ul. 3 Maja znajduje się Pomnik Stanisława Wyspiańskiego.

Sejm ustanowił rok 2007 Rokiem Stanisława Wyspiańskiego.

Dziewczynka z wazonem z kwiatami, 1902

Przypisy

Bibliografia

• Natanson Wojciech, Stanisław Wyspiański. Próba nowego spojrzenia, Poznań 1965.
• Puciata-Pawłowska Jadwiga, Józef Mehoffer i Stanisław Wyspiański. dzieje przyjaźni artystów, Toruń 1970.
• Waśkowski Antoni, Kraków w twórczości Wyspiańskiego, Kraków 1957.

Literatura dodatkowa

• Gowin Sławomir, Wyspiański – Ludzie, czasy, dzieła, ISBN 83-7477-058-9

Pomnik Stanisława Wyspiańskiego w Krakowie

♦

Władysław Ekielski

Z Wikipedii

Władysław Ekielski (ur. 17 lutego 1855 w Krakowie, zm. 23 czerwca 1927 w Krakowie) – krakowski architekt; tworzył w duchu eklektyzmu i modernizmu.

W latach 1872-1876 studiował w Instytucie Technicznym w Krakowie, a w latach 1876-1880 na Wydziale Budownictwa Politechniki w Wiedniu. W 1882 wrócił do Krakowa i znalazł zatrudnienie w biurze projektowo-budowlanym Tadeusza Stryjeńskiego początkowo jako pracownik, później jego wspólnik. W 1886 uzyskał uprawnienia budowlane oraz rozpoczął działalność dydaktyczną jako wykładowca w Miejskiej Szkole Przemysłu Artystycznego. Po 1918 był wykładowcą na Wydziale Architektury krakowskiej ASP.

Wraz z Tadeuszem Stryjeńskim stworzył projekt domu przy ulicy Piłsudskiego 14, zaprojektował neorenesansowy gmach Schroniska Fundacji im. Aleksandra Lubomirskiego przy ulicy Rakowickiej (obecnie główny gmach Uniwersytetu Ekonomicznego). Przebudował pałac rodziny Pusłowskich przy ulicy Westerplatte 10. Projektował kamienice: przy ulicy Karmelickiej 42, Studenckiej 14, Szpitalnej 4, Grodzkiej 26 i dom własny przy ulicy Piłsudskiego 40 zwany domem o dwóch frontonach.

W 1895 rozpoczął współpracę przy restauracji kościoła OO Franciszkanów. W latach 1904-1906 wraz ze Stanisławem Wyspiańskim opracowywał projekt zagospodarowania Wzgórza Wawelskiego, znany jako Akropolis. W 1902 wraz z Antonim Tuchem założył zakład witraży. Był współtwórcą i wydawcą (od 1900) pisma „Architekt”.

Mauzoleum Żeleńskich