W 2019 r. podczas wykopalisk prowadzonych w Książnicach Wielkich przez badaczy z Muzeum Archeologicznego w Krakowie oraz Instytutu Archeologii UJ natrafiono na pochówek ludzki sprzed ok. 4.5 tys. lat, a w nim na zagadkowy przedmiot wykonany z kości zwierzęcej. Został on wycięty z kości trzonowej dużego ssaka, prawdopodobnie krowy.

Ma lekko łukowaty kształt, długość 17 cm i grubość od 0,5 do 0,8 cm. W części środkowej pozostawiono zgrubienie w kształcie „uszka” i wywiercono w nim kolisty otwór, służący zapewne do przewleczenia sznurka lub rzemienia.

Twórca tego wyrobu wykazał się dużą starannością wykonania, powierzchnia przedmiotu jest wygładzona, a końce zaokrąglone. Odkryto go na głębokości  120 cm poniżej powierzchni gruntu, w komorze grobowej tzw. grobu niszowego, złożonego z wejścia, krótkiego korytarza i niszy przeznaczonej dla zmarłego.

Omawiany tu przedmiot znalazł się w towarzystwie innych, licznych darów: 4 naczyń glinianych, 2 kamiennych toporów, 2 krzemiennych siekier, a także grotów strzał łuku, kościanych szydeł, klina rogowego i kła dzika.

Co ciekawe, wymienione zabytki tworzą dwa niemal identyczne zestawy przedmiotów grobowych, ułożonych w dwóch przeciwległych częściach komory i przeznaczonych najpewniej dla dwóch osób. W niszy nie odkryto szkieletów zmarłych, co pozwala sądzić, że był to pochówek symboliczny dwóch wojowników (atrybuty w postaci toporów bojowych, siekier i grotów łuku), których ciał nie można było pochować.

W społecznościach neolitycznej kultury ceramiki sznurowej, do której należeli zaginieni (?) zmarli, znane są podobne sposoby upamiętniania bliskich.

Omawiany przedmiot jest znaleziskiem niezwykle rzadkim, a jego przeznaczenie nie jest do dzisiaj jednoznacznie wyjaśnione. Z terenu Polski południowo-wschodniej znane były dotąd jedynie dwa wyroby tego rodzaju (z Krakowa Pleszowa i Koniuszy), obydwa odkryte w grobach wojowników, a więc tak jak w Książnicach Wielkich. Przypuszcza się, chociaż nie jest to archeologicznie udowodnione w kulturze ceramiki sznurowej, że stanowiły element uprzęży końskiej, a mianowicie wędzidła z dwoma kościanymi lub rogowymi krępulcami (pobocznicami), mocowanymi na jego końcach. Są to jednak przedmioty dość kruche (cienkie), więc nie jest pewne, czy mogły pełnić taką funkcję. W grobach z wymienionych wcześniej miejscowości odkryto poza tym tylko po jednym „krępulcu”, a nie parze. Tego typu przedmioty upowszechniają się na terenie Małopolski od epoki brązu i odkrywane są np. przy szkieletach koni, w okolicy czaszek. W przypadku „krępulca” z Książnic Wielkich nie można zatem wykluczyć, że nie był on elementem uprzęży, ale np. ozdobą stroju, przyszywaną lub zawieszaną. Kość i róg to materiały często wykorzystywane w zdobnictwie, znane w wielu okresach w pradziejach oraz nowożytności i utrwalane nawet we współczesnej kulturze masowej.

Autor: A. Zastawny

Opracowanie graficzne: A. Piwowarczyk