Przez dziurkę od klucza… O starożytnym ślusarstwie.

Żelazne okucie skrzynki, zamka i żelazny klucz drewnianej skrzynki z Woli Pawłowskiej woj. mazowieckie.

Krótka historia zamka i klucza

Proste skoble oraz zasuwy były jednym z pierwszych rodzajów mechanizmów zabezpieczających dobytek. Chęć uniemożliwienia osobom niepowołanym dostania się do wnętrza budowli lub skrzyni doprowadziła do powstania specjalistycznych zamknięć, a mianowicie zamków na klucz.

Najstarsze znane egzemplarze drewnianego zamka i klucza (VIII w. p.n.e) znaleziono w pałacu Chorsabad koło Niniwy (starożytnej stolicy Asyrii). Przypuszcza się, że wynaleziono je dużo wcześniej w Egipcie. Mechanizm działania zamka bębenkowego (tzw. „egipskiego”) polegał na unieruchomieniu rygla za pomocą drewnianych bolców, które wysuwały się z cylindrów i wpadały w jego otwory, następnie klucz podnosił bolce i odsuwał rygiel.

Prototypy zamków oraz pierwsze olbrzymie metalowe klucze (ponad 50 cm długości) znane z literatury i określane jako „homeryckie”, pojawiły się w Grecji około V w. p.n.e. Kształtem przypominały haki. Poprzez wprowadzenie ich przez niewielki otwór i przesunięcie zasuwy otwierały drzwi. Często umieszczano je na przedstawieniach z kapłankami greckich świątyń. Na jednym z takich rysunków na greckim naczyniu widnieje Penelopa, żona Odyseusza. Według antycznego pisarza Pliniusza wynalazcą takiego „homeryckiego” klucza był Theodorus z Samos.

Kolejne wczesne znaleziska (VIII-VI w. p.n.e.) pochodzą z cmentarzysk etruskich (np. Marzabotto, Włochy), a następnie z wczesnej epoki żelaza m in. z terenu Austrii, Szwajcarii oraz z wczesno celtyckiej osady w Straubing (Niemcy). Geneza kluczy hakowych u Celtów (VI-V w. p.n.e.) pozostaje niejasna. Przypuszcza się, iż dotarły do nich z rejonu śródziemnomorskiego lub z naddunajskiego.

Wśród mechanizmów zamków celtyckich wyróżniono trzy podstawowe rodzaje zamków: z przesuwnym ryglem, ze sprężyną oraz zapadkowe. Działanie mechanizmu zamka drewnianej skrzynki z Woli Pawłowskiej, którego pierwowzór był celtycki, polegało na odepchnięciu sprężyny (niezachowana) poprzez wprowadzenie klucza przez otwór w szyldzie i odblokowanie wieka. Tego typu zamki oraz klucze były charakterystyczne dla środkowoeuropejskiego Barbaricum. Prawdopodobnie zabezpieczenie to efektywnie wypełniało swoje zadanie.

W okresie Cesarstwa Rzymskiego klucze i zamki osiągnęły wysoki poziom zaawansowania technicznego. Wprowadzono wtedy kolejne typy: zamki rotacyjne, używane do dnia dzisiejszego, oraz zaciskowe, spotykane w kłódkach i kajdanach. Skomplikowane mechanizmy i fantazyjne klucze nie uległy wielkim zmianom również w średniowieczu.

Dopiero w XVIII w. pojawiły się nowe konstrukcje. Dopiero w średniowieczu wykształcił się cech rzemieślników zwanych ślusarzami, wcześniej, w starożytności, to kowal przygotowywał zamki i klucze.

Żelazne elementy drewnianej skrzynki z Woli Pawłowskiej w woj. mazowieckim

W 1968 r. na podwórzu gospodarstwa w Woli Pawłowskiej odkryto przypadkowo ciałopalny grób kobiecy z przełomu I i II w. n.e. Na wyposażenie grobu zmarłej składały się między innymi elementy drewnianej skrzynki: żelazne okucie kotwicowate (dł. 37 cm), z zachowanymi nitami mocującymi; żelazny trójkątny szyld zamka (dł. 7,5 cm) z dwoma otworami owalnym i prostokątnym oraz nitami oraz klucz w kształcie litery „U”, z trzonem z kwadratowej w przekroju sztabki (dł. 13 cm). Nie zachowała się sprężyna mechanizmu. Wszystkie elementy noszą ślady działania ognia, co oznacza, iż skrzynka została spalona wraz ze zmarłą.

Z terenu ziem polskich pochodzą liczne znaleziska metalowych elementów zamków i kluczy datowanych na okres wpływów rzymskich (I-V w. n.e.). Najczęściej odkrywane są wśród kobiecego wyposażenia grobowego. Przypuszcza się, iż było to związane ze specyficznymi darami, jakie były składane do grobu, a wśród nich drewnianymi skrzynkami z metalowymi okuciami. Zwyczaj ten najpopularniejszy był w II i III w. n.e., późnym okresie wpływów rzymskich i okresie wędrówek ludów. Niestety, drewniane ściany skrzynek nie zachowują się. Ich prawdopodobny wygląd rekonstruuje się na podstawie przedstawień z rzymskich steli nagrobnych pochodzących z prowincji Noricum i Panonii, na których występują kobiety z takimi przedmiotami.

Niektóre z polskich znalezisk interpretuje się jako importy z terenów Cesarstwa Rzymskiego. Zdarza się, iż w jednym pochówku znajdowało się kilka okazów kluczy. Większe mogły służyć do otwierania skrzyń dużych rozmiarów lub drzwi. Są one jednak mniej liczne, co utrudnia odtworzenie mechanizmów zabezpieczających domostwa.

Podobnie jak u Rzymian, także na terenie barbaricum klucz był symbolem wysokiego statusu społecznego, a nie tylko środkiem bezpieczeństwa. Był atrybutem: greckich kapłanek, św. Piotra i staropolskiego klucznika; świadczył o posiadaniu dóbr wymagających ochrony, a także  zabezpieczał miejsca i przedmioty stanowiące sacrum dla przeciętnego człowieka, stąd nie każdy mógł go posiadać.

Obecność kluczy w grobach kobiecych, czasami wraz z pozostałościami skrzynek, można interpretować jako symboliczny atrybut kobiety – głowy domu.

M. Wawer