Jakub Jagodziński – Jak chowano elity w państwie Piastów?
Od Poli Dec
Groby to kopalnia wiedzy o ludziach. Od tysięcy lat zachowują pamięć o kulturze, zwyczajach, ale też zmianach jakie zachodziły w całych społeczeństwach. Chyba nie ma nic, co pozwoliłoby archeologom lepiej poznać społeczności elitarne, także na terenie dzisiejszej Polski.
Już we wstępie wypada uściślić, że groby komorowe nie były fenomenem specyficznym wyłącznie dla państwa Piastów. Pochówki tego typu znamy właściwie z każdej epoki i to z różnych części świata. Dla Europy doby wczesnego średniowiecza konstrukcje takie znane są nie tylko z ziem polskich, ale też innych regionów Słowiańszczyzny, zwłaszcza Meklemburgii, Czech i Słowacji, a patrząc na ich cechy formalne, analogie znajdziemy także choćby w Skandynawii czy na Wyspach Brytyjskich. W drugiej połowie X i początkach XI wieku pochówki tego typu pojawiły się na terenie państwa Piastów.
Odkryte tam groby komorowe to konstrukcje, które kształtem przypominały domy. W dużych jamach budowano drewniane komory, wznoszone w konstrukcji słupowej lub zrębowej. Mogły one znajdować się nad zmarłym lub wokół niego. Z uwagi na wielowarstwową budowę (m.in. płaszcz kamienny) groby te, w sensie konstrukcyjnym, porównywane są do pochówków kurhanowych, choć nie wyróżnia ich obecność kopca. Większość zmarłych chowana była w drewnianych trumnach.
Na tym chyba kończy się lista ich wspólnych cech, co do których zgadzają się uczeni, bo groby te różnią się m.in. sposobem chowania (inhumacja lub kremacja), wyposażeniem czy rozmiarami. Wydaje się, że poszukiwanie ścisłych parametrów, które pozwolą lub nie uznać grób za „komorowy”, jest bezcelowe. Zgadzam się ze spostrzeżeniem Andrzeja Janowskiego, że założenie tego typu pochówków wiązało się przede wszystkim z manifestowaniem prestiżu zmarłego, którego chowano w czymś, co zapewne przywoływać miało na myśl dom. Przyjrzyjmy się zatem tym elitarnym „domom” zmarłych, które odkrywane są na terenie państwa Piastów.
Domy zmarłych – kto w nich „mieszkał”?
Zarejestrowanie nowego typu pochowków zwykle odczytuje się jako przejaw jakiejś zmiany społecznej. Na czas pojawienia się grobów komorowych na terenie ziem polskich, czyli przypomnijmy nie wcześniej niż w drugiej połowie X wieku, przypadają ważne procesy państwotwórcze. Wraz z nową władzą i religią wykształciły się też nowe elity, związane zwłaszcza z handlem, a zapewne również reprezentujące lokalne struktury władzy. Najwyższe warstwy społeczne od zawsze manifestowały swój status, a czytelnym archeologicznie przejawem takiego zachowania jest obrządek pogrzebowy. Nie ma przyczyn, by sądzić, że inaczej było w przypadku wczesnośredniowiecznej Polski.
Groby komorowe wyróżniają się na tle innych form pochówków, choć różnice widoczne są dopiero podczas eksploracji, która ujawnia ich szczególny status. Mówiąc prościej – nie są to kurhany, które górują nad innymi grobami, ani pochówki z widoczną „gołym okiem” obstawą kamienną np. w kształcie łodzi. Cały kunszt i wyjątkowość skrywa się pod ziemią. Z pewnością ich twórcy musieli zadać sobie dużo trudu, by stworzyć taką konstrukcję. Była to czynność zabierająca dużo czasu, wymagająca użycia odpowiedniej ilości materiałów i posiadania stosownej wiedzy, jak taki grób zbudować. Proces a raczej wręcz ceremonię powstawania grobu komorowego dobrze odtworzył Leszek Gardeła. Najważniejsze etapy obejmowały: dobór miejsca pochówku, przygotowanie materiałów do budowy, wykopanie jamy, budowę drewnianej komory. Dopiero po tym następowały elementy właściwych uroczystości i rytuałów. Obejmowały one umieszczenie w grobie przedmiotów związanych ze zmarłym lub żałobnikami. Zapewne samym obrzędom towarzyszyły także procesy nieuchwytne archeologicznie (np. uczty czy konkurencje), lecz z racji ich niedowiedzionego charakteru, pomińmy te dywagacje.
Już sama specyfika grobu komorowego, obejmująca spektakularną konstrukcję, przekonuje, że pochówek nie mógł należeć do szerszej warstwy społecznej – tak chowano elity. Gdzie w Polsce odkryto tego typu groby i co wiemy o pochowanych tam zmarłych?
Pochówki elit w grobach komorowych
Z terenu Polski groby komorowe znane są z kilku stanowisk (m.in. Ciepłe, Kałdus, Pień, Dziekanowice), a ich koncentrację widać zwłaszcza w rejonie Kujaw i Wielkopolski, co pokrywa się z terenami państwa Piastów. Historia badań nad pochówkami tego typu sięga schyłku lat 40. XX wieku i badań przeprowadzonych przez Konrada Jażdżewskiego w Lutomiersku. Archeolog wyróżnił groby komorowe na podstawie dużych wymiarów, wyposażenia, obecności płaszcza kamiennego i obrządku ciałopalenia. Choć wynikająca z jego spostrzeżeń definicja jest dziś raczej nie do utrzymania (por. wyżej), to z dużym prawdopodobieństwem można stwierdzić, że w Lutomiersku faktycznie znajdowały się groby komorowe (za taki można uznać zapewne grób nr 10, którego konstrukcję i wyposażenie można uznać za analogiczne do grobu komorowego 42/2009 z Ciepłego. Uwagę na podobieństwo zwrócili Leszek Gardeła, Kamil Kajkowski i Zdzisława Ratajczak).
Czytaj więcej: https://histmag.org/Jak-chowano-elity-w-panstwie-Piastow-Archeologia-o-grobach-komorowych-25264