„Sol Salutis”, fot. materiały promocyjne

Symbolika solarna jest rzeczywiście silnie obecna i u Mickiewicza, i u Słowackiego, który pisał m.in. o figurze Chrystusa solarnego. Wiadomo także, że Mickiewicz był znawcą kabały i astrologii. Dlaczego te wątki są tak mało znane? Andrzej Niemojewski pisał w kontekście Mickiewicza jako narodowego wieszcza, że „naród wziął od niego wszystko prócz mistycyzmu”.

Być może wynika to z faktu, że mamy tu do czynienia z obszarem spekulacji, który dla wielu osób pozostaje w pewnym sensie podejrzany, obrosły teoriami spiskowymi, niepoważny, wątpliwy, grząski. A my wolelibyśmy pewnie, żeby wiedza miała trwałe fundamenty, które łatwo przeniknąć i zrozumieć. Ale z pewnością romantyzm w wydaniu i Mickiewicza, i Słowackiego nie był czymś oczywistym. To były bardzo niejednorodne postaci. U Mickiewicza mistycyzm dodatkowo splata się też z wiedzą naukową, a to jest jeszcze mniej oczywiste połączenie. Był entuzjastą rozwoju nauki, nie chciał tylko, by racjonalność technologicznego postępu przytłoczyła inne aspekty człowieczeństwa. Dziełem, w którym manifestuje się ten sposób myślenia jest „Historia przyszłości” – książka nieukończona, zaginiona, znana tylko z fragmentów, strzępów, które dotrwały do naszych czasów i relacji tych, którzy mieli z nią styczność. „Historia przyszłości” to wielka, rozwijająca się w ciągu kilku stuleci futurystyczna wizja rozwoju naszej cywilizacji, w której istotną rolę odgrywa technologia. Tu warto zaznaczyć, że Mickiewicz, który zaczął pisać tę powieść jeszcze w latach 20. XIX wieku, był prekursorem na skalę światową, wyprzedzając i Wellsa, i Verne’a o dziesiątki lat, a zarazem równie trafnie jak oni przewidując konkretne wynalazki. Jednym z tych wynalazków miały być światłowody – optyczny system przenoszenia informacji. W tym kontekście również pojawiają się solarne figury: w relacjach dotyczących zarysowanej przez Mickiewicza koncepcji można odnaleźć sformułowanie „ogniste znaki”. Miał być to system przekazujący świetliste, słoneczne pismo w oparciu o technologię zwierciadeł znaną od czasów Archimedesa [według legend Archimedes użył broni solarnej w trakcie bitwy pod Syrakuzami – przyp. red.]. Mickiewicz opisał także wszelkiego rodzaju narzędzia umożliwiające szybkie przemieszczanie się w przestrzeni i przesyłanie obrazu oraz dźwięku. Miał jedynie wątpliwości co do tego, jak te wynalazki zostaną wykorzystane. Dostrzegał kryzys duchowości, który wiązałby się ze skokiem technologicznym.

Natomiast kiedy cofniemy się w czasie do początków jego twórczości literackiej, to obok „Romantyczności” czy „Ballad i romansów” znajdziemy też taki utwór, jak „Cztery toasty pewnego chemika na cześć istot promienistych”. To w zasadzie apoteoza nauki, ale formułowana w nieco mistycznej aurze.

„Historia przyszłości” to także wizja dotycząca przyszłości w kontekście społecznym; Mickiewicz pisał o emancypacji kobiet, czy zintegrowanej Europie.

Opisał też rywalizację geopolityczną między Zachodem i Chinami w czasach, kiedy Chiny bynajmniej nie były mocarstwem, więc trzeba było nie lada zmysłu profetycznego, żeby to przewidzieć.

Istnieją hipotezy, że w akcie autocenzury celowo niszczył kolejne tworzone przez kilkanaście lat rękopisy, przeczuwając, że mogą one zaszkodzić sprawie polskiej. Trudno nie zastanawiać się, jak mogłaby wyglądać historia literatury, gdyby „Historia…” została jednak zachowana i opublikowana.

To rzeczywiście ciekawy wątek. Można zastanowić się na przykład, na ile publikacja „Historii przyszłości” wpłynęłaby na stosunek do ówczesnych osiągnięć naukowców. Polacy zawsze mieli na tym polu sporo osiągnięć, które na ogół jednak gdzieś ginęły – niedocenione, niedoinwestowane i zapomniane. Ale jeśli prześledzimy historię wynalazków, to zauważymy, że wiele z nich pojawiło się w Polsce wyjątkowo wcześnie. To ciągła historia niespełnienia. Być może sława Mickiewicza jako autora science-fiction wzmocniłaby naukowy impuls w naszym społeczeństwie, skłaniając je do docenienia tego obszaru już w XIX wieku. Myśli się o romantyzmie jako o emocjonalnym zrywie, a w przypadku tego utworu mamy do czynienia raczej z dwoistością, sprzężeniem obszaru racjonalnego i emocjonalnego, a nie jednoznacznym konfliktem między nimi. Warto też nadmienić, że rywal Mickiewicza, Słowacki również mocno interesował się nauką. Był zapalonym graczem giełdowym i świetnie operował liczbami w bardzo praktycznym wymiarze. Oprócz tego prawdopodobnie wpadł też na trop istnienia syntezy termojądrowej prawie sto lat przed ustaleniami naukowców. To kolejny przykład poety romantycznego, który jest obeznany z nauką i potrafi łączyć kreatywność z ugruntowaną wiedzą.

W kontekście łączenia tych porządków interesujący jest sam status numerologii czy astrologii, w których matematyczna logika spotyka się z irracjonalnością. Nazywa się je „para-” lub „pseudonaukami” w opozycji do tej oficjalnie skonstruowanej nauki. Jaki jest pana stosunek do tego podziału?

Mnie w tym kontekście interesuje okres wczesnej nowożytności, kiedy nastąpił gwałtowny rozwój nauki, który był nierozłącznie sprzężony z emanacjami ludzkiej kreatywności. Można powiedzieć, że w renesansie nauka przenikała się ze sztuką albo specyficzną formą literatury. W takim porządku zaciera się granica między tym, co zaobserwowane i tym, co zmyślone. Później ten podział się wyostrza – powstaje metodologia, którą posługują się badacze, a pole do eksperymentów myślowych ulega stopniowemu zawężeniu. Tego typu poszukiwania przenoszą się gdzie indziej – na obszary mniej naukowe, a bliższe humanistyce. To filozofowie spekulują na temat rzeczy, których nie jesteśmy pewni, a naukowcy skupiają się na tym, co empiryczne. Jednak cały czas istnieje jakieś połączenie między tymi obszarami. Nawet epoka oświecenia ma niejednoznaczny charakter, a obok niewątpliwych osiągnięć ujawniają się tu również mroczne impulsy . Z jednej strony potrzeba porządkowania świata przybiera tak drastyczne formy, jak terror rewolucji francuskiej albo rozwój systemu więziennictwa opisany przez Foucaulta w „Nadzorować i karać”. Z drugiej – widzimy bardziej świetlisty rewers oświecenia, czyli ekspansję wszelkiego rodzaju ruchów ezoterycznych. To okres rozkwitu masonerii, iluminatów i innych tajnych stowarzyszeń. Wiele osób, które wyznawały wiarę w postęp i były zaangażowane w rozwój nauki równocześnie przynależało do tego typu stowarzyszeń. Działali oni dwutorowo i nie dostrzegali w tym sprzeczności. Koniec XIX i początek XX wieku to również moment gwałtownego skoku w zakresie rozwoju nauki, który jednak pozostał w sprzężeniu z renesansem ezoterycznym mającym wpływ na sztukę, m.in. na estetykę awangardy. Na każdym kroku spotykamy się z przedziwnym splotem wpływów i inspiracji. A paranaukowość kojarzy mi się z paranoicznością, którą wiążemy z obszarem podejrzanym, nienaukowym. Ale paranoiczność nie jest nieracjonalnością, tylko hiperracjonalnością – racjonalnością doprowadzoną do absurdu. To moment, kiedy zaczynamy dostrzegać połączenia między elementami niepasującymi do siebie, a kreatywność przejmuje kontrolę nad empirycznymi analizami. W tym kontekście interesują mnie współczesne zjawiska, takie jak teorie spiskowe. Możemy się z nich śmiać, ale to właśnie one rzeźbią nasz pejzaż społeczno-polityczny w coraz bardziej niepokojący sposób. Ciekawym zjawiskiem pod względem spotkania porządku racjonalnego z emocjonalnym jest rozwój światowej giełdy, w ramach której systemy informatyczne stają się siecią przenoszącą ludzkie emocje. Z jednej strony wierzymy w siłę algorytmu, z drugiej strony trzeba uznać, że kryzys finansowy to kryzys wiary. Inwestorzy tracą zaufanie do rynku, więc wycofują konkretne kwoty, które przekładają się na spadki notowań i rozpad tego systemu; entropię, którą trzeba gwałtownie zatrzymywać. Więc to, że operujemy liczbami i uczestniczymy w technologicznej akceleracji nie zmienia tego, że często działamy w sposób nieracjonalny i musimy poddać się emocjonalnym impulsom, żeby funkcjonować. Dlatego myślę, że – w obliczu tego sprzężenia – podział, o który pani pyta, nie jest sztywny.