Jan Raszka (1871-1945) – Strażnik Wiary Przyrodzonej Słowian (I SSŚŚŚ Kraków)

Opublikowano przez

Jan Raszka (1871-1945) – Strażnik Wiary Przyrodzonej Słowian

Jan Florian[1] Raszka (ur. 2 maja 1871 w Ropicy, zm. 23 listopada 1945 w Krakowie) − polski rzeźbiarz, grawer, medalier, malarz, profesor i pedagog akademicki pochodzący ze Śląska Cieszyńskiego[1]. Tworzył pod wpływem modernizmu – secesji oraz art déco.

 

 

 

„Czwórka legionowa” czterech polskich żołnierzy, symbolizujących Królestwo Polskie, Małopolskę, Śląsk i Wielkopolskę najbardziej znana rzeźba Jana Raszki (1917).

Urodził się w Ropicy (znajdującej się w części Śląska Cieszyńskiego, nazwanej później Zaolziem) w biednej, wielodzietnej rodzinie ewangelickiej. Był synem Jana Raszki, dróżnika kolejowego, i Marii z domu Kisza. Ukończył ludową szkołę w Pudłowie (obecnie część Bogumina). W 1892 roku zdał maturę w niemieckojęzycznym, państwowym gimnazjum w Cieszynie, gdzie wstąpił do polskiej tajnej organizacji uczniowskiej „Jedność”. Dwa lata później współzakładał Stowarzyszenie Akademików Polskich na Śląsku Cieszyńskim „Znicz”.

Po ukończeniu szkoły średniej, zgodnie ze swoimi artystycznymi zainteresowaniami, zapisał się na Akademię Sztuk Pięknych w Wiedniu. Przez 5 lat studiował malarstwo i rzeźbę pod kierunkiem Juliusa Victora Bergera, Siegmunda L’Allemanda, Augusta Eisenmengera, Edmunda von Hellmera i Caspara von Zumbuscha. Z okresu wiedeńskiego pochodzi konny portret cesarza Franciszka Józefa I.

Pomnik Mieszka I – przedstawiający postać Mieszka cieszyńskiego

W 1900 roku wygrał konkurs ogłoszony przez Artura Kruppa, właściciela firmy wyrobów metalowych w Berndorf, z okazji wystawy paryskiej, na model brązowej grupy przedstawiającej kończący się i nadchodzący wiek. Nagroda wynosiła 5000 koron. Jego praca „Wiek XIX i XX” miała podkreślić znaczenie pary i elektryczności w obu stuleciach. XIX wiek symbolizowała postać robotnika, którego prawa dłoń, trzymająca młot, opierała się na skrzydlatym kole – symbolu komunikacji i handlu. Elektryczność uosabiał młodzieniec, który zapalał cztery płomienie, wykwitające z liliowych kielichów osadzonych na gałęzi, zakreślającej łuk nad ciałem kobiety. Cokół oplata wąż, symbol wieczności.

Jan Raszka urodził się w Ropicy 2. maja 1871 r. w rodzinie dróżnika kolejowego Jana i Marii z domu Kisza. Wyrastał w trudnych warunkach materialnych, w wielodzietnej rodzinie. Od młodości wykazywał zainteresowanie i zdolności plastyczne, co spowodowało, że po szkołach ludowych w Pudłowie i Wierzbicy rodzice wysłali go do gimnazjum w Cieszynie. Dorabiał korepetycjami, a ulegając powołaniu wykonywał swoje pierwsze prace rzeźbiarskie. Był też członkiem uczniowskiego stowarzyszenia oświatowego „Jedność” w latach 1887-1892. Na jego talencie poznał się dyrektor Komory Cieszyńskiej, Rudolf Walcher von Uysdal, oraz przebywający w Cieszynie w latach 1888-1891 jako komendant miejscowego garnizonu arcyksiążę Eugeniusz. Raszka m.in. wykonał ich popiersia, także na koniu. Zachęcony przez nich w latach 1892-97 studiował na wydziale malarskim Akademii Sztuk Pięknych w Wiedniu, aczkolwiek cały czas zajmował się głównie rzeźbą, wykonał m.in. popiersie księcia cieszyńskiego Albrechta Habsburga (1893 r.). Został też przyjęty na wydział ogólny rzeźby, po czym dostał się do specjalnej szkoły rzeźbiarskiej prof. Zumbuscha. Talent oraz rosnąca renoma zapewniały mu liczne zamówienia w najwyższych kręgach towarzystwa wiedeńskiego, z dworem cesarskim włącznie. W 1900 r. jego alegoryczna grupa pod tytułem: „Przeszłe i przyszłe stulecie”, reprezentująca austriacki przemysł artystyczno-brązowniczy, uzyskała złoty medal na światowej wystawie w Paryżu. Zajmował się także medalierstwem, współpracując ze znanym medalierem, profesorem Scharffem, dyrektorem mennicy państwowej. Studia uzupełniające odbył w Paryżu, Londynie, Monachium i Strassburgu. Nie zrywał jednak więzi z rodzinną ziemią, wykonując prace rzeźbiarskie i malarskie m.in. dla kościołów w Ustroniu, Boguminie i Trzyńcu, wykonał też medal upamiętniający 1100 rocznicę legendarnego założenia Cieszyna.

 

W obliczu wzrastającej niechęci wobec Polaków w artystycznym środowisku Wiednia, co przejawiało się m.in. zakazami wykonywania monumentalnych pomników przez Raszkę, przeniósł się do Krakowa, gdzie od 1902 r. działał jako wykładowca rysunku na wydziale przemysłu artystycznego Wyższej Szkoły Przemysłowej. Prowadził aktywną działalność pedagogiczną i artystyczną, m.in. współpracując przy konserwacji Wawelu.

Równocześnie został wykładowcą rysunku i rzeźby na Wydziale Przemysłu Artystycznego w Wyższej Szkole Przemysłowej w Krakowie. Jeszcze przed wybuchem I wojny światowej podczas pobytu w mieście poznał Józefa Piłsudskiego oraz innych polskich działaczy niepodległościowych, związanych z różnymi środowiskami, w tym z późniejszą Polską Organizacją Wojskową.

W 1914 roku jako ochotnik zaciągnął się w Cieszynie do Legionu Śląskiego, który wziął udział w I wojnie światowej w ramach Legionu Wschodniego, a następnie Legionów Polskich. Raszka od 1916 roku służył w II Brygadzie Legionów, dowodzonej przez gen. Józefa Hallera. 10 sierpnia 1917 roku rozpoczął służbę w krakowskim Archiwum Legionów Polskich jako chorąży tytularny, był również znany jako rzeźbiarz wojenny. Od 1 października 1917 roku piastował stanowisko referenta do spraw opieki nad grobami legionistów. W tym okresie zaprojektował m.in. legionowe medale oraz odznaki patriotyczne, z których dochód przeznaczano na finansowanie Legionów. Poznał wówczas m.in. Bolesława Roję czy Kazimierza Sosnkowskiego, którym wykonał studia portretowe.
 Światowid

Po I wojnie światowej powrócił do Wyższej Szkoły Przemysłowej w Krakowie. W latach 1922–1931 objął stanowisko dyrektora tej instytucji. Od 1919 pełnił funkcję prezesa Związku Plastyków w Krakowie. W 1921 roku był współzałożycielem Towarzystwa Artystów Malarzy i Rzeźbiarzy Sztuki „Rodzina”.

W drugiej połowie 1931 roku, w wieku lat 60, odszedł na emeryturę. Oprócz sztuki pasjonował się również techniką. Był członkiem Krakowskiego Towarzystwa Techników. W ramach hobby majsterkował w swojej pracowni rzeźbiarskiej, patentując nawet niektóre swoje pomysły.

Gipsowy model  – projekt medalu ku czci Ignacego Paderewskiego

Pod koniec życia napisał pamiętniki, które przez wiele lat pozostały w rękopisie. Opracowane zostały one przez Joannę Walaszak i po raz pierwszy opublikowane w 2005 roku przez Społeczny Komitet Odbudowy Pomnika Legionistów Śląskich w Cieszynie.

W czasie II wojny światowej tworzył już tylko amatorsko. Zmarł wkrótce po jej zakończeniu 23 listopada 1945 roku w Krakowie, gdzie pochowano go na cmentarzu Rakowickim. Znajduje się na nim również kamienna kopia znanego pomnika Jana Raszki – „Czynu Legionowego”, którą w 1927 roku wykonał Wacław Boratyński. Umieszczono ją w kwaterze żołnierzy Legionów Polskich poległych w czasie I wojny światowej.

 W pracowni
Tworzył dzieła klasyczne pozostając jednak pod dużym wpływem modernizmu: początkowo stylu secesyjnego, a później art déco, które na kilkadziesiąt lat zdominowały sztukę w końcu XIX i początkach XX wieku. Jako artysta rzeźbiarz Jan Raszka znany jest głównie z pomników, zwłaszcza poświęconych poległym żołnierzom z czasów I wojny światowej. Był autorem wielu rzeźb i monumentów, które stanęły w przestrzeni publicznej w okresie II RP. Po wybuchu II wojny światowej wszystkie zewnętrzne płaskorzeźby i pomniki Raszki zostały zburzone przez Niemców. W latach 1920–1939 powstały następujące dzieła[7]:
Artysta i Czwórka legionowa w jego pracowni
  • Pomnik wolności w Dziedzicach, postawiony w 1924 roku ze składek społecznych. Został zniszczony w 1939 roku przez Niemców i pozostał nieodbudowany w okresie PRL z przyczyn politycznych. Obecnie w jego miejscu znajduje się jedynie pamiątkowa tablica[6][8]. Od upadku komunizmu w 1990 roku trwają dyskusje o jego odbudowie[9].
  • Popiersie prezydenta do pomnika Gabriela Narutowicza w Bielsku (1930). Zostało zniszczone dziewięć lat później przez Niemców. Po wojnie monument nieodbudowany z przyczyn politycznych przez władze PRL. Na jego miejscu stoi pomnik Adama Mickiewicza.
  • Pomnik Mieszka I, przedstawiający postać Mieszka cieszyńskiego, odsłonięty w Cieszynie w 1931 roku. Został zniszczony w 1939 roku przez Niemców. Po wojnie odbudowany w 1951 roku.
  • Pomnik Legionistów Śląskich – tzw. „Cieszyńskiej Nike” odsłonięty w 1934 roku w Cieszynie przed Pałacem Myśliwskim Habsburgów. Został zniszczony pięć lat później przez Niemców. Po wojnie w jego miejscu władze PRL postawiły Pomnik Wdzięczności Armii Czerwonej, wykorzystując do tego elementy konstrukcyjne pomnika Raszki. Nike cieszyńska zrekonstruowana została w przedwojennym kształcie dopiero w 2005 roku dzięki lokalnej społeczności[10][6].
  • Pomnik ku czci poległych w obronie Śląska Cieszyńskiego 1918–1920 w Skoczowie. Został zniszczony w 1939 roku przez Niemców i nieodbudowany z przyczyn politycznych po II wojnie światowej[6].
  • Pomnik Czynu Legionowego w Kielcach wzniesiony w 1938 roku według gipsowego modelu z 1917 roku. Zniszczony został w 1939 roku przez Niemców i z przyczyn politycznych nieodbudowany po wojnie. Odbudowano go dopiero po upadku komunizmu w 1991 roku[1].
  • Pomnik Ignacego Łukasiewicza w Krośnie (1932), zniszczony w 1939 roku przez Niemców – odbudowany po wojnie przez władze PRL.
  • Popiersie Adama Sikory, założyciela tzw. Parku Sikory w dzisiejszym Czeskim Cieszynie. Było ono umieszczone na zburzonym, nieistniejącym obecnie pomniku Adama Sikory.
  • Pomnik Marszałka Piłsudskiego na pl. Litewskim w Lublinie, odsłonięty w 2001 roku według projektu artysty z 1937 roku.
„Rzeźba hutników” przed gmachem krakowskiej AGH autorstwa Jana Raszki

Osobną grupę działalności artystycznej Jana Raszki stanowią rzeźby oraz rzeźbiarskie detale architektoniczne wkomponowane we frontony gmachów użyteczności publicznej lub umieszczone w ich wnętrzu. Należą do nich:

  • Rzeźby gloryfikujące zawody górników oraz hutników umieszczone przy wejściu do Akademii Górniczo-Hutniczej oraz figura św. Barbary na gmachu w Krakowie z 1935 roku. Zniszczone w czasie wojny wskutek ostrzału artyleryjskiego wojsk radzieckich w styczniu 1945 roku. Rozebrano je ostatecznie w 1954 roku z powodu zniszczeń i erozji. Zostały odtworzone 20 października 1970 roku przez rzeźbiarza Bogusza Salwińskiego w oparciu o pierwowzór,
  • Alegoria Województwa Śląskiego – seria płaskorzeźb z 1928 roku, zdobiących budynek Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach (zniszczone w 1939 roku przez Niemców), nieodbudowane.
  • Epitafium Mikołaja Reja we wnętrzu kościoła św Marcina w Krakowie.
  • Popiersie Zygmunta Szczęsnego Felińskiego w kościele św. Krzyża w Krakowie.
  • Fryz alegoryczny umieszczony na fasadzie sądu apelacyjnego w Łodzi przy Placu Henryka Dąbrowskiego.
  • Płaskorzeźba do cieszyńskiej Studni Trzech Braci.
  • Płaskorzeźba oraz detale architektoniczne umieszczone na kamienicy Krakowskiego Towarzystwa Technicznego przy ul. Straszewskiego 28.

Alegoryczna „rzeźba górników” w wejściu do AGH

Był także autorem wielu mniejszych rzeźb w drewnie i kamieniu, przedstawiających sceny z życia ludu śląskiego, np. Baca Kantor z Kozubowej.

Działał również na polu malarstwa rodzajowego, religijnego oraz dekoracyjnego. W okresie legionowym wykonywał portrety legionistów oraz malarstwo batalistyczne wykonane głównie techniką akwareli. Z tego okresu pochodzą wykonane tą techniką „Przy ognisku”, „Nasze podwórko w Piasecznej”, „Ostrzeliwanie Legionowa przez moskali z samolotu”, „Kwatera w Piasecznej”, „Zbiórka w Piasecznej”, „Beliniacy poją konie”, „Ranne ćwiczenie” i inne[14].

Namalował również obrazy i detale zdobnicze o tematyce religijnej stanowiące wystrój świątyń na Śląsku Cieszyńskim.

Zwycięstwo

 

Wykonał szereg medali przedstawiających działaczy niepodległościowych, z których wielu znał osobiście. Były to głównie osoby związane z Legionami Polskimi – I i II Brygadą. Wykonał następujące medale: pianisty, kompozytora oraz prezydenta Ignacego Jana Paderewskiego, marszałka Józefa Piłsudskiego, gen. Józefa Hallera, płk. Władysława Beliny-Prażmowskiego, gen. Leona Berbeckiego, gen. Józefa Zająca, gen. Kazimierza Sosnkowskiego, gen. Edwarda Śmigłego-Rydza, mjr. Włodzimierza Józefa Mężyńskiego, gen. Ferdynanda Zarzyckiego, płk. Janusza Jagrym-Maleszewskiego, gen. Stanisława Szeptyckiego, gen. Mieczysława Norwid-Neugebauera, płk. Marcelego Jastrzębiec-Śniadowskiego, gen. Wojciecha Rogalskiego, mjr Albina Fleszara, płk Hieronima Przepilińskiego, gen. Antoniego Durskiego-Trzaski, gen. Bolesława Roja, gen. Zygmunta Zielińskiego i inne

 

.

Był również autorem szeregu medali oraz plakiet poświęconych wydarzeniom z historii Polski, a także dedykowanych wybitnym postaciom oraz artystom:

  • 1908 medal wybity na pamiątkę śmierci Andrzeja Potockiego[15],
  • 1908 medal na uczczenie zasług Henryka Jordana[15],
  • 1910 medal na 1100-lecie założenie miasta Cieszyna[15],
  • 1910 medal wybity z okazji 500. rocznicy bitwy pod Grunwaldem[15],
  • 1912 medal na setną rocznicę urodzin Zygmunta Krasińskiego[15],
  • 1915 medal dla uczczenia poległych w szarży kawalerii pod Rokitną[15],
  • 1915 medal dedykowany Tadeuszowi Rutowskiemu[15],
  • 1916 medal poświęcony poległym legionistom Ślązakom[15],
  • 1917 medal poświęcony Radzie Regencyjnej[15],
  • 1918 medal na Pamiątkę Oswobodzenia Krakowa[15],
  • 1918 medal wybity z okazji utworzenia Polskich Kolei Państwowych[15],
  • 1918 medal poświęcony Władysławowi Bartynowskiemu[15],
  • 1919 medal na otwarcie Sejmu ustawodawczego[15],
  • 1921 medalik na uchwalenie konstytucji Marcowej[15],
  • 1924 medal w 70 rocznicę urodzin Jacka Malczewskiego[15],
  • 1927 plakieta okolicznościowa – Konferencja Unii Chemii Czystej[15],
  • 1927 plakieta upamiętniająca sprowadzenie prochów Juliusza Słowackiego do kraju i złożenie ich w katedrze na Wawelu 28 czerwca 1927 roku[15][16],
  • 1938 plakieta wybita z okazji stulecia huty w Węgierskiej Górce[15],

Wojnę przetrwały głównie mniejsze gabarytowo prace artysty, jak medale oraz płaskorzeźby, które znalazły się w zbiorach Muzeum Sztuki Medalierskiej we Wrocławiu oraz Muzeum Narodowym w Krakowie. Obecnie jego prace znajdują się głównie na terenie Małopolski, Podkarpacia oraz Śląska: w Krakowie, Przemyślu, Katowicach, Skoczowie, Zawierciu, Krośnie, Cieszynie i Bogucicach[15].

Projektanci pomnika Franciszka Żwirki i Stanisława Wigury rzeźbiarze Jan Raszka (z lewej) i Pelikan. 1933

Odznaczony został:

  • Odznaką „Za Ojczyznę i Wolność” przyznawaną przez Naczelny Komitet Narodowy weteranom Legionów Polskich, którzy pierwsi wstąpili do nich w latach 1914–1915.
  • Krzyżem Legionowym (1922).
  • Krzyżem Oficerskim francuskiego Orderu Legii Honorowej za przygotowanie polskiej ekspozycji na paryskiej Wystawie Sztuki Dekoracyjnej w 1925 roku.
  • Krzyżem Oficerskim Orderu Polonia Restituta (1929)[17].
  • Złotym Krzyżem Zasługi.
  • Medalem Niepodległości.

Twórcy pomnika Żwirki i Wigury w Cierlicku – miejscu rozbicia się samolotu polskich pilotów Franciszka Żwirki i Stanisława Wigury w dniu 11 września 1932 roku. Stoją od lewej: budowniczy Rygiel z Frysztatu, rzeźbiarz Pelikan z Ołomuńca, rzeźbiarz Jan Raszka.

Podziel się!