Lachy jako grupa etnograficzna

W szczegółowych opracowaniach etnograficznych dzieli się niekiedy Lachów na kilka podgrup, różniących się pewnymi szczegółami stroju, budownictwa, takich jak:

• Lachy Sądeckie,

• Lachy Limanowskie,

• Lachy Szczyrzyckie,

• Lachy Myślenickie

• Lachy od Dobrej.

Mapa zasięgu Lachów Sądeckich

W takim rozumieniu Lachy Sądeckie zajmują nieduży obszar, jednakże w wielu pracach przyjmuje się nazwę Lachy Sądeckie jako określenie ogólne, a teren wokół Podegrodzia (tzw. Lachy Podegrodzkie) uznaje się za centrum lachowskie (por. Mapa zasięgu Lachów Sądeckich. Oprac. I. Stąpor wg rys. J. Ponurkiewicza. Źródło: Maria Brylak-Załuska, O kulturze ludowej Lachów Sądeckich, Muzeum Okręgowe w Nowym Sączu 1993).

Uwzględniony w opisie dialektologicznym obszar gwary podegrodzkiej obejmuje (przy uwzględnieniu podziałów szczegółowych) tylko Lachów Sądeckich i częściowo (na krańcach zachodnich) Lachów Limanowskich, a także niewielki obszar pogranicza lachowsko-góralskiego. W związku z tym podstawowym przedmiotem opisu będą Lachy Sądeckie.

Centrum Lachów Sądeckich – jak już podkreślono – znajduje się w Podegrodziu, miejscowości gminnej o dobrze zachowanych tradycjach lachowskich i poczuciu przynależności do tejże grupy etnograficznej. Mieszkańcy Podegrodzia mówią o sobie i swoich najbliższych sąsiadach jako Lachach podegrodzkich. Drugim ważnym ośrodkiem lachowskim jest Przyszowa (gmina Łukowica, powiat limanowski).

Strój Spiski

Obrzędowość doroczna – Godnie święta (okres Bożego Narodzenia)

Bardzo interesujące były zwyczaje związane z okresem Bożego Narodzenia, zwanym przez Lachów Godnimi Świętami (Godami), obejmujący okres od Wigilii Bożego Narodzenia po Święto Trzech Króli. Wiele elementów świątecznego wystroju chałup miało obrzędowy i magiczno-wróżebny charakter. Dobre zbiory w nadchodzącym roku miał np. zapewnić dziad, czyli snop zboża stawiany w kącie izby na wigilijny ^łobiod. Przyszłoroczny urodzaj wróżono z ziarna zbóż sypanego na stół pod misę z potrawami. Symbolem płodności były też owoce słuące za ozdobę podłaźniczek wieszanych u powały (sufitu). Choinka jest bowiem zwyczajem późnym i obcym (niepolskim), natomiast tradycyjnymi ozdobami świątecznymi były u Lachów – podobnie jak w całej Małopolsce (zob. Kultura ludowa Małopolski) – podłaźniczki i pająki. Najstarsze podłaźniczki robiono z czubka jodełki zawieszanej wierzchołkiem w dół, później robiono je też ze słomy w formie kopułki lub rozłożonego parasola. Dekorowano je jabłkami, złoconymi orzechami, łańcuchami z główek lnu i opłatkami wycinanymi w rozmaite wzory. Pośrodku wieszano świat – kulistą lub graniastą konstrukcję klejoną z opłatków. W Podegrodziu co roku organizowane są obecnie konkursy na najpiękniejsze podłaźniczki, dzięki czemu trwa tradycja ich wykonywania. Podłaźniczki i pająki współcześnie wykonywane można obejrzeć na stronie internetowej gminy podegrodzkiej http://www.podegrodzie.pl.

W okresie Godnich Świąt po wsiach chodziły i chodzą jeszcze współcześnie (choć znacznie rzadziej) różne grupy po kolędzie. Jedną z nich byli podłaźnicy – najczęściej młodzi chłopcy, którzy składali wierszowane życzenia pomyślności, np.

Na scyńście, na zdrowie,

Na to Boze Narodzenie,

Zeby sie rodziło w kumorze,

Wodziło w oborze,

Co dej Panie Boze!

Na kozdym miejscu

Zeby stoł snopek przy snopku,

Kopa przy kopie,

A gospodorz miądzy kopami

Jako miesiąc miądzy gwiozdomi!

Chodzenie na podłoz było powszechne, a w zamian za życzenia gospodarze zapraszali podłaźników na śpiewanie kolęd i poczęstunek. Druga grupa kolędników chodząca na Nowy Rok to scodroki, nazywane też nowoleciętami¸ czyli dzieci poprzebierane i opasane powrósłami ze słomy. Jeszcze inna grupa to chłopcy chodzący z gwiazdą lub szopką własnej produkcji, którzy śpiewali kolędy i pastorałki pod oknami, za co otrzymywali pieniądze lub świąteczne przysmaki.

Bardziej widowiskowe grupy to herody i grupy chodzące z turoniem, kobyłką lub niedźwiedziem. Herody przedstawiają widowisko o wyraźnie religijnym charakterze, opowiadając historię narodzenia Jezusa i spisek Heroda na jego życie. Długość przedstawienia i liczba postaci była różna, ale zawsze występował król Herod, żołnierze, Żyd, śmierć i diabeł. Grupy z maszkarami zwierzęcymi tradycyjnie były wyłącznie męskie. Składały się z poprzebieranych postaci, takich jak Żyd, dziad, Cygan, Cyganka, niemy (postać charakterystyczna dla Lachów Sądeckich) i zwierzę, najczęściej turoń. Chłopak odgrywający turonia owinięty był kocem lub derką, a w rękach trzymał na drągu drewnianą głowę oklejoną futrem z dużymi rogami i kłapiącą paszczęką.

Oryginalnymi kolędnikami chodzącymi w Nowy Rok znanymi u Lachów i Pogórzan (zob. kultura ludowa ziemi bieckiej) byli droby (draby). Byli to przebrani młodzi mężczyźnie okręceni powrósłami w słomianych czapkach i z lagami tez okręconymi na ogół słomą. Składali wierszowane życzenia noworoczne i śpiewali razem z domownikami kolędy. Chodzenie po drobsku do niedawna jeszcze popularne dziś powoli zanika.