Wielcy Polacy – Kazimierz Prószyński (1875 – 1945)

Kazimierz Prószyński (ur. 4 kwietnia 1875 w Warszawie, zamordowany 13 marca 1945 w obozie Mauthausen-Gusen) – polski przedsiębiorca, operator filmowy, reżyser, inżynier oraz wynalazca. Konstruktor pionierskich aparatów kinematograficznych oraz kamer filmowych. Pionier polskiej oraz światowej kinematografii. Za wkład polskiego wynalazcy na tym polu uznaje się wynalezienie systemu umożliwiającego równomierny, skokowy przesuw taśmy filmowej minimalizujący drgania, eliminację wady migotania obrazu podczas emisji filmu dzięki wynalezieniu obturatora oraz skonstruowanie pierwszej ręcznej i automatycznej kamery filmowej pozbawionej statywu – aeroskopu. Przez wiele lat zarówno osoba Kazimierza Prószyńskiego jak również jego wkład w rozwój kinematografii pozostawał zapomniany…

Dziadkiem konstruktora był polski szlachcic Stanisław Antoni Prószyński zesłany w 1856 roku na Syberię za działalność konspiracyjną wymierzoną we władze carskie. Po odbyciu kary zamieszkał w Mińsku, gdzie prowadził profesjonalny zakład fotograficzny. W mieście tym urodził się jego syn Konrad Prószyński, późniejszy ojciec konstruktora, który powrócił z zesłania do Królestwa Polskiego wraz ze Stanisławem Witkiewiczem w 1873 roku. Dwa lata później w 1875 roku w Warszawie jako syn Konrada Prószyńskiego oraz Cecylii z domu Puciaty urodził się Kazimierz Prószyński. Jego matka zmarła w 1884 r. kiedy miał 9 lat^[4]. Ojciec ożenił się ponownie.

 „Kazimierz Prószyński – człowiek, który stworzył film”

Prószyński przed braćmi Lumière
Przełomowy wynalazek Kazimierza Prószyńskiego to pierwsza na świecie ręczna kamera filmowa, tzw. aeroskop. Wynalazca osobiście zaprezentował ją 27 grudnia 1910 r., filmując paryskie ulice z jadącej dorożki.

Kazimierz Prószyński edukację swoją rozpoczął w Warszawie, tam też ukończył gimnazjum. Uczył się w kilku warszawskich szkołach, w tym m.in w szkole realnej Wojciecha Górskiego, gdzie zaprzyjaźnił się z kompozytorem Mieczysławem Karłowiczem^[4]. Rodzice, widząc jego zainteresowanie naukami ścisłymi, wysłali go na politechnikę w Liege w Belgii. Tam już jako student dał się poznać jako utalentowany wynalazca konstruując w 1894 roku swój pierwszy aparat do rejestracji i odtwarzania filmów – pleograf^[2]. Po ukończeniu politechniki Prószyński powrócił do Warszawy, gdzie wynalazł kolejny aparat – ekspedytor uniwersalny, który miał być pomocny w funkcjonowaniu wydawnictwa jego ojca Konrada Prószyńskiego redaktora gazet „Promyk” oraz „Gazety Świątecznej”.

W 1901 roku Prószyński zakłada pierwszą w historii polskiej kinematografii rodzimą wytwórnię filmową Towarzystwo Udziałowe Pleograf^[5]. Jego siedziba znajduje się w Warszawie na ulicy Nowogrodzkiej 39. W latach 1901–1903 zajmowało się ono promocją aparatów wymyślonych przez wynalazcę oraz filmów nimi zrealizowanych. Kazimierz Prószyński kręcił wynalezionym przez siebie pleografem krótkie filmy dokumentujące życie codzienne w stolicy, był również autorem pierwszych filmów fabularnych z udziałem polskich aktorów, tworząc podwaliny polskiej kinematografii. Już w 1902 roku stworzył dwa krótkie filmy Powrót birbanta oraz Przygoda dorożkarza, w których wzięli udział dwaj polscy aktorzy teatralni Kazimierz Junosza-Stępowski i Władysław Neubelt^[5].

Pleograf organizował w Warszawie pokazy filmowe oraz prezentacje urządzeń Prószyńskiego. Pierwsze pokazy filmów odbyły się pomiędzy 31 marca a 2 kwietnia 1902 roku w Teatrze Letnim w Ogrodzie Saskim^[5]. Widzowie zobaczyli tam program złożony z filmów dokumentujących życie codzienne w Warszawie, które wykonane zostały przez wynalazcę. Były to m.in. Ślizgawka w Dolinie Szwajcarskiej, Ślizgawka w Ogrodzie Saskim, Ruch uliczny przed pomnikiem Mickiewicza, Wyścigi, Pogotowie Ratunkowe, Na Placu Św. Aleksandra oraz Pod Ostrą Bramą w Wilnie^[5].

  http://www.kazimierzproszynski.com/  (1907)

W 1907 roku rozpoczął pracę nad swoim kolejnym wynalazkiem, aeroskopem, pierwszą na świecie ręczną kamerą filmową o napędzie automatycznym. W latach 1908–1910 przebywał we Francji, gdzie kontynuował te prace uzyskując w 1909 roku francuski patent na to urządzenie. W 1911 wynalazca przeniósł się do Wielkiej Brytanii gdzie udało mu się uzyskać angielski patent aeroskopu oraz znaleźć inwestorów, którzy wdrożyli go do produkcji seryjnej. 22 czerwca 1911 roku w Londynie nakręcił aeroskopem pierwszy polski reportaż filmowy z koronacji angielskiego króla Jerzego V^[5][6]. Wybuch I wojny światowej spowodował, że w 1915 r. Prószyński wyjechał wraz z poślubioną rok wcześniej Angielką Dorothy Abrey do Stanów Zjednoczonych Ameryki. Tam m.in. założył własną wytwórnię ręcznych kamer „Oko” swojego pomysłu, którą, niestety, zniszczył wielki kryzys. Wówczas to pierwsze 100 egzemplarzy, które nie zdążyły trafić na rynek, Kazimierz Prószyński własnoręcznie rozbił młotkiem, by nikt nie skopiował jego pomysłów^[4].

W listopadzie 1919 r. państwo Prószyńscy, już z dziećmi – Kazimierzem i Ireną, wrócili do odrodzonej po 123 latach zaborów Polski, gdzie Kazimierz kontynuował swoją działalność. Zamierzał rozpocząć w kraju seryjną produkcję aparatów kinematograficznych czyniąc je dostępnymi dla każdego. Chciał „aby mogła Warszawa rzucić na rynki tyle aparatów kinematograficznych, by przodownicze w tej gałęzi zdobyła stanowisko w Europie”. W 1922 roku udaje mu się powołać w Warszawie Centralną Europejską Wytwórnię Kinematografu Amatorskiego inż. Prószyńskiego, która ma urzeczywistnić zamiary konstruktora i wdrożyć je do seryjnej produkcji.

Podczas okupacji Polski podjął działalność konspiracyjną. Został wówczas po raz pierwszy aresztowany, ale po 10 dniach został zwolniony^[7]. Wynalazca wraz z żoną Dorothy i córką został ponownie aresztowany przez Niemców w trakcie trwania powstania warszawskiego. 22 sierpnia 1944 roku wywieziony został do obozu koncentracyjnego w Gross-Rosen. Zmarł jako więzień numer 129957 w wieku 70 lat w hitlerowskim obozie koncentracyjnym Mauthausen-Gusen^[8].

Jego rodzina przeżyła wojnę, ale wszyscy już zmarli. Żona, Dorothy Abrey, zmarła w 1957 r. Córka Irena założyła rodzinę i zamieszkała w Ogden w USA. Natomiast syn Kazimierz, którego rodzicami chrzestnymi byli Helena i Ignacy Paderewscy, wyemigrował do Stanów Zjednoczonych jeszcze przed wybuchem wojny i od 1938 r. mieszkał tam pod przybranym nazwiskiem – Richard Perry. Żyją za to 2 wnuczki wynalazcy, córka Ireny i córka Kazimierza, obie mieszkają w USA^[4].

 Aeroskop

Wynalazki

Kazimierz Prószyński był autorem szeregu wynalazków głównie związanych z techniką fotograficzną oraz filmową:

• Pleograf^[9] – skonstruowany w 1894^[10] aparat służący jednocześnie do wykonywania zdjęć oraz projekcji nakręconych filmów zbudowany jeszcze przed ogłoszeniem patentu braci Lumière^[11][12]. Urządzenie umożliwiało wykonywanie oraz odtwarzanie zdjęć na perforowanej taśmie celuloidowej. Rozmiar klatek wynosił 45×38 mm, a ich przesuw umożliwiało urządzenie do przesuwu taśmy. Perforacja umieszczona była pomiędzy klatkami a nie jak na później używanych filmach wzdłuż krawędzi taśmy filmowej.
• Ekspedytor uniwersalny – przyrząd służący do seryjnego składania gazet oraz ich adresowania, a także do przygotowania do wysyłki dla prenumeratorów. Opatentowany w 1897 roku w urzędzie patentowym w Berlinie^[13].
• Biopleograf – udoskonalona wersja pleografu eliminująca drgania oraz przeskoki błony filmowej w czasie odtwarzania. Urządzenie dawało płynny obraz dzięki projekcji dwóch taśm filmowych puszczonych z opóźnieniem. Skonstruowane zostało w 1898 roku, a jego publiczna demonstracja odbyła się w Warszawie w czerwcu tego roku w Muzeum Przemysłu i Rolnictwa^[14].
• Obturator – przesłona projektora usuwająca migotanie obrazów na ekranie filmowym podczas emisji taśmy filmowej^[15], skonstruowana w 1902 roku. Złożona z trzech skrzydełek przerywała światło z częstotliwością 40. przerw na 1 sekundę w czasie projekcji filmu. Powodowało to złudzenie płynności, ponieważ oko widza przestawało odczuwać migotanie obrazu w czasie projekcji. Wynalazek został zaprezentowany we Francuskiej Akademii Nauk, po czym francuska firma „Gaumont” wprowadziła go do produkcji^[2].
• Aeroskop – pierwsza na świecie ręczna kamera filmowa o napędzie automatycznym zbudowana w 1908 oraz opatentowana rok później. Urządzenie weszło do seryjnej produkcji w Anglii^[2]. Od 1911 roku produkowała ją firma Newman & Sinclair^[16], a od 1912 Cherry Kearton Limited. Areoskopem od 1914 roku rejestrowane były pierwsze kroniki wojenne z frontu zachodniego podczas I wojny światowej. W 1917 roku powstał również wariant dostosowany do wykonywania zdjęć lotniczych.
• W 1909 roku Prószyński skonstruował kolejny wariant projektora filmowego, tym razem z użyciem obturatora, który dawał obraz bez drgań i migotania światła na ekranie.
• Kinofon – system jednoczesnej emisji obrazu i dźwięku wynaleziony w roku 1907. Dzięki opracowanej przez siebie metodzie synchronizacji dźwięku i obrazu filmowego wynalazca rozpoczął w tym roku realizację pierwszych filmów dźwiękowych.
• „Oko” – tania i łatwa w obsłudze ręczna kamera filmowa, mająca za zadanie popularyzację wśród społeczeństwa kręcenia amatorskich filmów. Początkowo w Londynie konstruktor nazywał swój projekt urządzenia amateur cinema. Prototyp wynalazku ukończony został w 1912 roku i nazwany został ostatecznie w języku polskim „Oko”.
• Telefot – urządzenie pozwalające przesyłać obraz na odległość działające na zasadzie dzisiejszej emisji telewizyjnej.
• Stereos – aparat stereoskopowy, pierwsza w historii maszyna do wyświetlania na ulicy lub ścianach wieżowców obrazów oraz publicznych reklam. Urządzenie powstało dzięki osobnym pracom nad ulepszeniem biopleografu^[5].
• Autolektor – urządzenie umożliwiające czytanie tekstu osobom niedowidzącym^[17] wynalezione w czasie niemieckiej okupacji Polski. W okresie tym konstruktor opracował także własną konstrukcję projektora na taśmę 16 mm, a także specjalny reflektor skupiający jego światło.

Od 1895 roku Prószyński realizuje także krótkie filmy mające prezentować praktycznie możliwości skonstruowanych przez siebie aparatów. Był także współtwórcą Towarzystwa Udziałowego „Pleograf” w Warszawie zwanego pierwszą polską wytwórnią filmową działającą w latach 1901–1903. Jeszcze przed jej założeniem w 1898 roku Prószyński zrealizował, posługując się pleografem^[11], liczne filmy krótkometrażowe (m.in. Ulica Franciszkańska, Ślizgawka w Łazienkach, Powrót birbanta, Przygoda dorożkarza), tworząc podwaliny polskiej kinematografii. Filmy te prezentowane były warszawskiej publiczności m.in. podczas specjalnych seansów organizowanych przez „Pleograf” pomiędzy 31 marca a 2 kwietnia 1902 roku w sali Teatru Letniego w Ogrodzie Saskim.

 1939

Filmy

Kazimierz Prószyński od wynalezienia w 1894 roku swojej pierwszej kamery – pleografu nakręcił szereg filmów. Początkowo były to filmy realizowane w celu sprawdzenia funkcjonalności konstruowanych urządzeń. Później krótkie filmiki dokumentujące życie codzienne. W latach 1900–1903 wynalazca realizował także produkcje filmowe mające charakter komercyjny z przeznaczeniem do dystrybucji w kinach. W 1902 roku w Warszawie Prószyński zrealizował ulepszonym pleografem dwa filmy fabularne^[5]:

DZIECI PROMYKA

 Siedzą od lewej: Jadwiga, Bolesław, Wanda z Markiem na kolanach, obok stoi Stanisława. W drugim rzędzie stoją od lewej: Kazimierz, Konrad, Tadeusz, Tomasz, Janina i Stefan