Orzech wodny, czyli kotewka

Obszar naszego kraju w przeszłości porastały rozległe lasy, wśród których rozciągały się nieprzebyte bagna i moczary. Rzeki rzeźbiły koryta wedle swego kaprysu, odcinając raz po raz nowe starorzecza. W czasie wezbrań rozlewały swe wody szeroko, stwarzając siedlisko życia niezliczonym gatunkom ptaków i roślin wodno-błotnych. Czyste, zarastające jeziora i małe oczka wodne rozbrzmiewały tysiącem głosów natury. Tylko gdzieniegdzie wśród lasów i bagien dostrzec można było osady ludzkie.

Dziś, po upływie zaledwie kilku wieków, krajobraz ten należy do przeszłości. Z rozległych mokradeł, czystych rzek z licznymi starorzeczami i jezior pozostało niewiele. Naturalne zbiorniki wodne oraz tereny podmokłe należą dzisiaj do najsilniej przekształconych siedlisk, a związane z nimi gatunki roślin i zwierząt do najbardziej zagrożonych.

Doskonałym przykładem takiej właśnie rośliny, zagrożonej wymarciem w wyniku nieprzemyślanej działalności człowieka, jest kotewka orzech wodny. Jej historia jest jednak o tyle ciekawa, że jest ona jednocześnie przykładem gatunku, który swe przetrwanie w dużej części zawdzięcza właśnie gospodarczej działalności człowieka.

Kotewka orzech wodny (Trapa natans) zwana również kasztanem wodnym, orzechem kolącym czy kotwiczką jest rośliną wodną korzeniącą się w dnie zbiornika. Jej pływające na powierzchni wody liście skupione są w różnej wielkości rozety (do około 50 cm średnicy), które połączone są z korzeniami długą nitkowatą łodygą. Poszczególne listki rozety zaopatrzone są zwykle w silnie rozdęte ogonki, które jak pływaki pomagają roślinie unosić się na powierzchni wody. Liście podwodne są drobne i krótkotrwałe, a z ich kątów wyrastają kilkucentymetrowe, pierzasto rozgałęzione korzenie asymilacyjne. Kwiaty koloru białego są drobne i niepozorne.

Pokrój

Roślina wodna, zakorzeniona, częściowo zanurzona.

Łodyga

Podwodna, cienka, wiotka, rurkowa o długości 50–150 cm, wyjątkowo może osiągać do 4 m. Zgrubiała przy powierzchni wody.

Liście

Górne liście w gęstych, pływających różyczkach o średnicy 15–50 cm. Liście ogonkowe, o ogonkach długości do 21 cm, rozdętych – z komorami powietrznymi. Kształt blaszki rombowy (4–5 cm na 3,5–6 cm), brzegi szczytowe nierówno ząbkowane. Blaszki z wierzchu gładkie, pod spodem owłosione. Podwodne liście niewielkie, równowąskie, szybko obumierają.

Kwiaty

Białe, osadzone na szypułce długości ok. 1 cm, wzniesione nad wodą. Wyrastają pojedynczo z kątów liści pływających. Kielich o czterech sztywnych, lancetowatych działkach. Korona czteropłatkowa, płatki odwrotnie jajowate, długości do 8 mm. Słupek jeden, pręciki cztery.

Owoce

Czarne orzechy nieco większe od orzechów laskowych, zamknięte w osłonce jak orzech włoski, na niej cztery trójkątne wyrostki, tzw. rogi. Zwykle jednonasienne o średnicy 2,5 cm.

Korzenie

Z pachwin liści podwodnych wyrastają kilkucentymetrowe, zielone korzenie asymilujące, pierzasto rozgałęzione.

Rozwój

Kotewka jest rośliną jednoroczną, o liściach pływających, zakorzeniona w dnie zbiornika wodnego. Kwitnie od czerwca do sierpnia (września). Kwiaty są obupłciowe. Po przekwitnięciu kwiatu działki kielicha przekształcają się w kolce osadzone na rogach owocu. Dojrzały owoc opada na dno i zakorzenia się w mulistym dnie (stąd nazwa „kotewka”), by za rok dać początek nowej roślinie. Nasiona do wykształcenia potrzebują wyższej temperatury wody (trwale powyżej 10°C). Liście orzecha wodnego zamierają późną jesienią. Hydrofit.

Siedlisko

Stojące lub wolno płynące wody, w lecie silnie nagrzane (m.in. eutroficzne starorzecza i stawy rybne). Rośnie przeważnie na podłożu mulistym lub gliniasto-ilastym, zakorzeniona na głębokości 1–2 m. Gatunek jest ciepłolubny, znoszący wahania temperatury.

Zagrożenia i ochrona

Roślina objęta ścisłą ochroną gatunkową. W ostatnich dziesięcioleciach obserwowany jest duży spadek liczby stanowisk. Występuje na naturalnych stanowiskach w południowej Polsce, najliczniej w dorzeczu Odry w Kotlinie Śląskiej oraz w dorzeczu Wisły w Kotlinie Sandomiersko-Oświęcimskiej. Duże stanowiska kotewki występują na terenie Rezerwatu przyrody Łężczok. Wedle miejscowych przekazów występował niegdyś w dolinie Stoły oraz w okolicach Rybnika. Gatunek szczególnie zagrożony wymarciem na skutek regulacji rzek, wypłycania i zarastania starorzeczy, skażenia chemicznego wód, zabiegów pielęgnacyjnych gospodarki rybackiej^].

Kategorie zagrożenia gatunku:

• Kategoria zagrożenia w Polsce wg Czerwonej listy roślin i grzybów Polski (2006): E (wymierający).
• Kategoria zagrożenia w Polsce wg Polskiej Czerwonej Księgi Roślin: CR (krytycznie zagrożony).

orzechy wodne – kotewka

Zastosowanie

• Sztuka kulinarna: roślina ta ma jadalne i bardzo smaczne orzechy. Orzechy te sprzedawano na targach, zjadano na surowo bądź po ugotowaniu w słonej wodzie. W dworach wypiekano z nich ciastka. Od neolitu zbierane na pokarm. Od średniowiecza do XVIII w. roślina uprawiana w Europie, nadal uprawiana w Chinach i Indiach.
• Ze skorupek orzechów wyrabiano ozdoby.

bogate w skrobię nasiona kotewki od dawna wykorzystywane były przez ludzi w celach spożywczych. W wielu krajach, szczególnie azjatyckich (Indie, Chiny), różne gatunki rodzaju Trapa były specjalnie w tym celu hodowane. Nasiona mielono na mąkę, a następnie wypiekano z nich placki. Ze względu na swoje ostre wyrostki, orzechy kotewki były również wykorzystywane do obrony. Rozsypywano je wokół zabudowań w celu ochrony przed złodziejami. Jeszcze do niedawna w naszym kraju, na terenach gdzie kotewka występowała obficie, jej młode orzechy stanowiły istotny składnik diety zwierząt gospodarskich.

Uprawiajmy tę roślinę i chrońmy ją.