Afisz z 1808 roku reklamujący lot balonowy Jordakiego Kuparentki z ulicy Foksal w Warszawie
Jordaki Kuparentko, Kuparenko (tak się sam podpisywał[1]), Kupareńko[2], rum. Iordache Cuparencu (ur. 1784 w okolicach Jass, zm. w styczniu 1844 w Warszawie) – polski przedsiębiorca teatralny i cyrkowy mołdawskiego (rumuńskiego[3]) pochodzenia, pirotechnik, mechanik i konstruktor, pionier awiacji.
W latach 1806-1808 wykonał w Wilnie oraz w Warszawie cztery loty balonowe[4]. Znalazł się w księdze rekordów Guinnessa jako wynalazca spadochronu oraz pierwszy człowiek na świecie, który przeżył katastrofę lotniczą, dokonując skoku z jego użyciem[5]. W 1808 jako pierwszy w Polsce dokonał podczas lotu balonem pomiarów meteorologicznych.
Czerpiąc ze wzorów tureckiego teatru cieni karagöz, popularnego w jego ojczystej Mołdawii, Kuparentko założył pierwszy teatr tego typu w Warszawie. W latach 1816-1842 kierował kilkoma teatrami marionetek, gabinetami zautomatyzowanych figur i teatrem mechaniczno-optycznym.
Kuparentko wynalazł m.in. buzuton – mechaniczny instrument dęty zbliżony do katarynki oraz strzelbę w typie broni maszynowej.
Biografia Kuparentki należy do najlepiej zbadanych wśród polskich kunsztmistrzów[6] 1 poł. XIX w. Do jego działalności odwołują się badacze sztuki cyrkowej, teatru lalek, historii techniki oraz dziejów polskiego lotnictwa[2].
Urodził się jako Iordache Cuparencu w 1784 w okolicach obecnej rumuńskiej miejscowości Iaşi (Jassy), historycznej stolicy Mołdawii. Podobno pochodził z rodziny bojarskiej. Z powodu konfliktu z rodzicami w wieku 15 lat opuścił dom rodzinny i został malarzem dekoracji teatralnych w teatrze w Jassach[7].
Działalność cyrkowa
Około roku 1800 przyłączył się jako linoskoczek do trupy artystów cyrkowych (kompanii atletów[8]) Jana Koltera, którzy odbywali objazdowe tournée po Mołdawii[2]. W 1801[9] lub 1804[10] wraz z trupą Koltera przybył do Warszawy, gdzie występował w amfiteatrze zwanym „Hecą” na rogu ulic Brackiej i Chmielnej[1][7]. W 1804 poślubił córkę Koltera i został współwłaścicielem kompanii atletów swojego teścia[8]. Podczas jednego z występów spadł z wysokości, łamiąc sobie nogę[3]. Wydarzenie to przekreśliło jego dalszą karierę cyrkową i na zawsze związało go z Warszawą[11].
Po wypadku Jordaki Kuparentko rozpoczął działalność jako przedsiębiorca cyrkowy i teatralny, a także pirotechnik, mechanik i konstruktor. Po nieudanym małżeństwie z Kolterówną, w 1808 ożenił się po raz drugi z Anną Henriettą Teiflin[1], której poprzedni mąż był właścicielem „Hecy”. Dzięki temu małżeństwu Kuparentko przejął zarząd nad amfiteatrem[12]. W 1821 nabył „Hecę”[1], którą kierował do 1830. Organizował m.in. występy linoskoczków i woltyżerów oraz pokazy fajerwerków, prezentowane nie tylko w amfiteatrze, ale również na festynach[12].
Działalność teatralna
Kuparentko prowadził teatry lalek, w tym teatr cieni (o nazwie Pitoresk[3]) i organizował pokazy mechaniczno-optyczne, m.in. w swoim Teatrze Kinetozograficznym i Optycznym. Czterokrotnie zakładał w Warszawie teatr lalek, m.in. w 1816 w pałacu Blanka, w 1830 w salach redutowych Teatru Narodowego oraz w 1842 w budynku dawnego konserwatorium na Mariensztacie[13]. Na sztukę lalkarską Kuparentki miało wpływ jego pochodzenie i dziedzictwo kulturowe. Teatr lalek był bowiem bardzo popularną i wysoko rozwiniętą formą sztuki teatralnej na pograniczu mołdawsko-tureckim. Stworzony przez Kuparentkę w 1816 teatr cieni był pierwszym tego typu stałym teatrem warszawskim[14]. W lalkarstwie Kuparentko wykorzystywał również swoje zamiłowania techniczne i umiejętności z zakresu mechaniki, konstruując ruchome marionetki[15]. Teatr lalek mechanicznych, założony w 1842, był szeroko podziwiany i komentowany przez ówczesną prasę[1].
Od lat 30. XIX w. w swoim teatrze mechaniczno-optycznym Kuparentko prezentował obrazy panoramiczne i dioramy różnych obrazów miast i miejsc[16].
Działalność w zakresie mechaniki i prace konstruktorskie
Kuparentko był przede wszystkim mechanikiem[17]. Skonstruował mechanizm poruszający teatrem lalkowym, który zaprezentowany został na wystawie wynalazków w Paryżu. Podczas występów oraz płatnych demonstracji prezentował zabawki mechaniczne i przedmioty własnej konstrukcji, m.in. wykonaną w 1821[18]strzelbę, która za jednym nabiciem 10 razy wystrzela[12], uznawaną niekiedy za prototyp karabinu maszynowego[19][20].
Znaczną popularnością cieszył się skonstruowany przez niego instrument muzyczny zwany buzutonem. Wzbudził on sensację na warszawskiej wystawie w 1828[21]. Składający się z 27. trąb mosiężnych, graiący za pomocą miechów buzuton był instrumentem mechanicznym[22], rodzajem katarynki[23]. Automat wykonywał aranżacje fragmentów opery romantycznej Wolny strzelec Karla Webera, w tym uwerturę do opery i słynny Chór strzelców z aktu III[24].
Loty balonowe
Kuparentko był także konstruktorem i budowniczym balonów latających. Na własnoręcznie zbudowanych balonach trzykrotnie wzniósł się w powietrze w Warszawie oraz w Wilnie. Pomimo początkowych trudności działalność ta przyniosła mu duży rozgłos na terenach dawnej Rzeczypospolitej. W czerwcu 1806 roku z ulicy Foksal w Warszawie wzniósł się po raz pierwszy na balonie własnej konstrukcji, wykonanym z afiszów teatralnych, w którym powietrze było podgrzewane przez palące się łuczywo[3]. Podczas pokazu balon, w którym unosił się konstruktor, zapalił się, a Kuparentko uratował się tylko dzięki spadochronowi własnej konstrukcji, z pomocą którego wylądował na Krakowskim Przedmieściu.
Drugi raz w powietrze wzniósł się 6 grudnia 1806 w Wilnie. W wykonanym z papieru balonie wzniósł się na znaczną wysokość i przy silnym wietrze przeleciał dystans 1,5 mili, po czym bezpiecznie powrócił na ziemię[25]. Podczas trzeciego lotu, jaki odbył z ogrodu przy ulicy Foksal w Warszawie dnia 24 lipca 1808 roku o godzinie 8. wieczorem, unosił się w powietrzu na wysokości 1281 metrów przez niecały kwadrans[26]. Lot był biletowany dla publiczności, ale i miał charakter naukowy (zobacz plakat powyżej). Kuparentko dokonywał podczas niego pionierskich pomiarów meteorologicznych za pomocą aparatów dostarczonych przez profesora Magiera z Warszawy. W opisie Korespondenta wymienione zostały dwa parametry lotu: wysokość – 3 882 stóp paryskich, oraz temperatura, która opadła do kilku stopni (przy temperaturze przy gruncie 23 stopnie)[26]; według oficjalnego plakatu planowane miało być również pobranie próbki powietrza. Wiatr znosił go w stronę cmentarza na Powązkach i, po kilku minutach dogodnych dla obserwacji warunków, gwałtownie nasilając się zaczął rozrywać czaszę. Lecz i tym razem wynalazca zachował życie, bo jak stwierdzono w relacji: Nie stracił przytomności Kuparentko, i trzymaiąc się mocno galeryi w którey siedział, chociaż Balon zbliżaiąc się do ziemi zaczął się palić, piecyk rozpalony i dno galeryi służyły mu za parachute, i z lekka spadł na piasek pod Powązkami.(…), gdzie została mu udzielona pomoc przez, będących świadkami zdarzenia, Dwóch Francuzów. Zabezpieczywszy przyrządy, udał się następnie z powrotem do miasta, ku dużej uciesze widzów[26].
Służba wojskowa
Kuparentko był także oficerem armii polskiej, do której zaciągnął się w 1811 roku. W artylerii dosłużył się stopnia porucznika.[11]. Zmarł w 1844 w Warszawie i został pochowany na prawosławnym cmentarzu na Woli[27].
Podziel się!
Ta strona używa ciasteczek (cookies), w celach statystycznych. Możesz wyłączyć obsługę plików cookies w Twojej przeglądarce. Rozumiem
Privacy & Cookies Policy
Privacy Overview
This website uses cookies to improve your experience while you navigate through the website. Out of these, the cookies that are categorized as necessary are stored on your browser as they are essential for the working of basic functionalities of the website. We also use third-party cookies that help us analyze and understand how you use this website. These cookies will be stored in your browser only with your consent. You also have the option to opt-out of these cookies. But opting out of some of these cookies may affect your browsing experience.
Necessary cookies are absolutely essential for the website to function properly. This category only includes cookies that ensures basic functionalities and security features of the website. These cookies do not store any personal information.
Any cookies that may not be particularly necessary for the website to function and is used specifically to collect user personal data via analytics, ads, other embedded contents are termed as non-necessary cookies. It is mandatory to procure user consent prior to running these cookies on your website.
Afisz z 1808 roku reklamujący lot balonowy Jordakiego Kuparentki z ulicy Foksal w Warszawie
Jordaki Kuparentko, Kuparenko (tak się sam podpisywał[1]), Kupareńko[2], rum. Iordache Cuparencu (ur. 1784 w okolicach Jass, zm. w styczniu 1844 w Warszawie) – polski przedsiębiorca teatralny i cyrkowy mołdawskiego (rumuńskiego[3]) pochodzenia, pirotechnik, mechanik i konstruktor, pionier awiacji.
W latach 1806-1808 wykonał w Wilnie oraz w Warszawie cztery loty balonowe[4]. Znalazł się w księdze rekordów Guinnessa jako wynalazca spadochronu oraz pierwszy człowiek na świecie, który przeżył katastrofę lotniczą, dokonując skoku z jego użyciem[5]. W 1808 jako pierwszy w Polsce dokonał podczas lotu balonem pomiarów meteorologicznych.
Czerpiąc ze wzorów tureckiego teatru cieni karagöz, popularnego w jego ojczystej Mołdawii, Kuparentko założył pierwszy teatr tego typu w Warszawie. W latach 1816-1842 kierował kilkoma teatrami marionetek, gabinetami zautomatyzowanych figur i teatrem mechaniczno-optycznym.
Kuparentko wynalazł m.in. buzuton – mechaniczny instrument dęty zbliżony do katarynki oraz strzelbę w typie broni maszynowej.
Biografia Kuparentki należy do najlepiej zbadanych wśród polskich kunsztmistrzów[6] 1 poł. XIX w. Do jego działalności odwołują się badacze sztuki cyrkowej, teatru lalek, historii techniki oraz dziejów polskiego lotnictwa[2].
Urodził się jako Iordache Cuparencu w 1784 w okolicach obecnej rumuńskiej miejscowości Iaşi (Jassy), historycznej stolicy Mołdawii. Podobno pochodził z rodziny bojarskiej. Z powodu konfliktu z rodzicami w wieku 15 lat opuścił dom rodzinny i został malarzem dekoracji teatralnych w teatrze w Jassach[7].
Działalność cyrkowa
Około roku 1800 przyłączył się jako linoskoczek do trupy artystów cyrkowych (kompanii atletów[8]) Jana Koltera, którzy odbywali objazdowe tournée po Mołdawii[2]. W 1801[9] lub 1804[10] wraz z trupą Koltera przybył do Warszawy, gdzie występował w amfiteatrze zwanym „Hecą” na rogu ulic Brackiej i Chmielnej[1][7]. W 1804 poślubił córkę Koltera i został współwłaścicielem kompanii atletów swojego teścia[8]. Podczas jednego z występów spadł z wysokości, łamiąc sobie nogę[3]. Wydarzenie to przekreśliło jego dalszą karierę cyrkową i na zawsze związało go z Warszawą[11].
Po wypadku Jordaki Kuparentko rozpoczął działalność jako przedsiębiorca cyrkowy i teatralny, a także pirotechnik, mechanik i konstruktor. Po nieudanym małżeństwie z Kolterówną, w 1808 ożenił się po raz drugi z Anną Henriettą Teiflin[1], której poprzedni mąż był właścicielem „Hecy”. Dzięki temu małżeństwu Kuparentko przejął zarząd nad amfiteatrem[12]. W 1821 nabył „Hecę”[1], którą kierował do 1830. Organizował m.in. występy linoskoczków i woltyżerów oraz pokazy fajerwerków, prezentowane nie tylko w amfiteatrze, ale również na festynach[12].
Działalność teatralna
Kuparentko prowadził teatry lalek, w tym teatr cieni (o nazwie Pitoresk[3]) i organizował pokazy mechaniczno-optyczne, m.in. w swoim Teatrze Kinetozograficznym i Optycznym. Czterokrotnie zakładał w Warszawie teatr lalek, m.in. w 1816 w pałacu Blanka, w 1830 w salach redutowych Teatru Narodowego oraz w 1842 w budynku dawnego konserwatorium na Mariensztacie[13]. Na sztukę lalkarską Kuparentki miało wpływ jego pochodzenie i dziedzictwo kulturowe. Teatr lalek był bowiem bardzo popularną i wysoko rozwiniętą formą sztuki teatralnej na pograniczu mołdawsko-tureckim. Stworzony przez Kuparentkę w 1816 teatr cieni był pierwszym tego typu stałym teatrem warszawskim[14]. W lalkarstwie Kuparentko wykorzystywał również swoje zamiłowania techniczne i umiejętności z zakresu mechaniki, konstruując ruchome marionetki[15]. Teatr lalek mechanicznych, założony w 1842, był szeroko podziwiany i komentowany przez ówczesną prasę[1].
Od lat 30. XIX w. w swoim teatrze mechaniczno-optycznym Kuparentko prezentował obrazy panoramiczne i dioramy różnych obrazów miast i miejsc[16].
Działalność w zakresie mechaniki i prace konstruktorskie
Kuparentko był przede wszystkim mechanikiem[17]. Skonstruował mechanizm poruszający teatrem lalkowym, który zaprezentowany został na wystawie wynalazków w Paryżu. Podczas występów oraz płatnych demonstracji prezentował zabawki mechaniczne i przedmioty własnej konstrukcji, m.in. wykonaną w 1821[18]strzelbę, która za jednym nabiciem 10 razy wystrzela[12], uznawaną niekiedy za prototyp karabinu maszynowego[19][20].
Znaczną popularnością cieszył się skonstruowany przez niego instrument muzyczny zwany buzutonem. Wzbudził on sensację na warszawskiej wystawie w 1828[21]. Składający się z 27. trąb mosiężnych, graiący za pomocą miechów buzuton był instrumentem mechanicznym[22], rodzajem katarynki[23]. Automat wykonywał aranżacje fragmentów opery romantycznej Wolny strzelec Karla Webera, w tym uwerturę do opery i słynny Chór strzelców z aktu III[24].
Loty balonowe
Kuparentko był także konstruktorem i budowniczym balonów latających. Na własnoręcznie zbudowanych balonach trzykrotnie wzniósł się w powietrze w Warszawie oraz w Wilnie. Pomimo początkowych trudności działalność ta przyniosła mu duży rozgłos na terenach dawnej Rzeczypospolitej. W czerwcu 1806 roku z ulicy Foksal w Warszawie wzniósł się po raz pierwszy na balonie własnej konstrukcji, wykonanym z afiszów teatralnych, w którym powietrze było podgrzewane przez palące się łuczywo[3]. Podczas pokazu balon, w którym unosił się konstruktor, zapalił się, a Kuparentko uratował się tylko dzięki spadochronowi własnej konstrukcji, z pomocą którego wylądował na Krakowskim Przedmieściu.
Drugi raz w powietrze wzniósł się 6 grudnia 1806 w Wilnie. W wykonanym z papieru balonie wzniósł się na znaczną wysokość i przy silnym wietrze przeleciał dystans 1,5 mili, po czym bezpiecznie powrócił na ziemię[25]. Podczas trzeciego lotu, jaki odbył z ogrodu przy ulicy Foksal w Warszawie dnia 24 lipca 1808 roku o godzinie 8. wieczorem, unosił się w powietrzu na wysokości 1281 metrów przez niecały kwadrans[26]. Lot był biletowany dla publiczności, ale i miał charakter naukowy (zobacz plakat powyżej). Kuparentko dokonywał podczas niego pionierskich pomiarów meteorologicznych za pomocą aparatów dostarczonych przez profesora Magiera z Warszawy. W opisie Korespondenta wymienione zostały dwa parametry lotu: wysokość – 3 882 stóp paryskich, oraz temperatura, która opadła do kilku stopni (przy temperaturze przy gruncie 23 stopnie)[26]; według oficjalnego plakatu planowane miało być również pobranie próbki powietrza. Wiatr znosił go w stronę cmentarza na Powązkach i, po kilku minutach dogodnych dla obserwacji warunków, gwałtownie nasilając się zaczął rozrywać czaszę. Lecz i tym razem wynalazca zachował życie, bo jak stwierdzono w relacji: Nie stracił przytomności Kuparentko, i trzymaiąc się mocno galeryi w którey siedział, chociaż Balon zbliżaiąc się do ziemi zaczął się palić, piecyk rozpalony i dno galeryi służyły mu za parachute, i z lekka spadł na piasek pod Powązkami.(…), gdzie została mu udzielona pomoc przez, będących świadkami zdarzenia, Dwóch Francuzów. Zabezpieczywszy przyrządy, udał się następnie z powrotem do miasta, ku dużej uciesze widzów[26].
Służba wojskowa
Kuparentko był także oficerem armii polskiej, do której zaciągnął się w 1811 roku. W artylerii dosłużył się stopnia porucznika.[11]. Zmarł w 1844 w Warszawie i został pochowany na prawosławnym cmentarzu na Woli[27].