Stanisław Kostka Potocki (1755 – 1821) i Jan Nepomucen Potocki (1761 – 1815) – Strażnicy Wiary Słowian

Opublikowano przez

Stanisław Kostka Potocki (1755 – 1821) i Jan Nepomucen Potocki  (1761 – 1815) – Strażnicy Wiary Słowian

Stanisław Kostka Potocki

świetnie wykształcony i obyty w świecie podróżnik, polityk i reformator edukacji, tworzył swoją kolekcję sztuki ze znawstwem i pasją. Dobierał dzieła tak, by dały one wyobrażenie o wszystkich okresach i stylach na przestrzeni wieków. Miał agentów artystycznych w najważniejszych miastach Europy, niejednokrotnie sam dokonywał zakupów podczas licznych podróży zagranicznych.
W 1799 roku Izabela Lubomirska przekazała dobra wilanowskie swej córce, Aleksandrze Potockiej, żonie Stanisława Kostki. W 1805 roku Stanisław Kostka Potocki udostępnił publiczności zgromadzoną w pałacu kolekcję sztuki. Zgodnie z jego wolą było to muzeum otwarte dla wszystkich. Dzieła sztuki miały służyć nie tylko edukacji artystycznej, ale również kształtować gusta estetyczne współczesnych Polaków. Tak jest do dziś. Zapraszamy zatem do obejrzenia filmu o wspaniałej kolekcji, a także odwiedzenia Muzeum Pałacu w Wilanowie.

http://www.wilanow-palac.pl/historie_czytane_z_waz_antycznych_film_animowany.html

Pałac w Willanowie i Gabinet Etruski

Wszystkim wstęp wolny

zobacz film: http://www.wilanow-palac.pl/wszystkim_wstep_wolny.html

Silva Rerum

Stanisław Kostka Potocki (1755-1821),

źródło: Polski Słownik Biograficzny

gabinet etruski wilanow 3 kostka potocki stanisław

Potocki Stanisław Kostka (1755-1821) – polityk, kolekcjoner, wolnomularz. Urodził się w Lublinie, w listopadzie 1755 roku. Był synem Eustachego Potockiego, cześnika koronnego, a od r. 1759 generała artylerii litewskiej, zmarłego w r. 1768, oraz  Marianny z Kątskich. Miał liczne rodzeństwo: dwie siostry (Cecylię, która poślubiła Hieronima Sanguszkę i Laurę,  wydaną za  Stanisława Tarnowskiego) oraz czterech braci.

Starszym był Kajetan, który  przejął po rodzicach jurydykę Tłumackie w Warszawie (zwaną tak od starostwa tłumackiego, pozostającego przez lata w rękach tej gałęzi rodu Potockich), sam jednak związany był z województwem lubelskim. Starszymi braćmi Stanisława Kostki byli także: Ignacy Potocki, z czasem marszałek wielki koronny, wybitny działacz i reformator, ponadto wolnomularz, oraz Jerzy Michał Potocki, starosta tłumacki, poseł w Szwecji z ramienia Sejmu Wielkiego. Najmłodszym ich bratem był brygadier Jan Nepomucen Eryk, uczestnik walk z Rosją w 1792 r., wybitny wolnomularz. Serdeczni i troskliwi rodzice dość szybko zmarli, oboje w r. 1768, i odtąd  opiekę nad osieroconym rodzeństwem objęła  słynna w Rzeczypospolitej z ciętych i dosadnych wypowiedzi Katarzyna z Potockich Kossakowska, kasztelanowa kamieńska, ciotka młodych Potockich, rodzona siostra ich ojca. Chłopcy kształcili się w  warszawskim Collegium Nobilium u pijarów, a w r. 1772 Stanisław wyjechał na dalszą naukę do słynnej akademii wojskowej w Turynie. Nie należeli do najbogatszych spośród Potockich, natomiast otrzymali dobre wykształcenie i odznaczali się wrażliwością artystyczną. Pobyt w Italii, wzbogacony o wycieczki do Francji, kurację w Szwajcarii, zwiedzanie państw niemieckich, rozwinął we wrażliwym, skłonnym do depresji młodzieńcu upodobanie do sztuki, zwłaszcza antycznej. Poznawał wielu działających ówcześnie artystów, został członkiem rzymskiej akademii literacko-artystycznej „Arcadia”. Pilnie studiował dzieła autorów starożytnych, doskonaląc znajomość języków.

Po powrocie, w r. 1775  bogato się ożenił, ponadto przez małżeństwo z Aleksandrą Lubomirską związał się z Familią, podobnie jak starszy brat Ignacy, który ożenił się już w r. 1772 z siostrą Aleksandry, Elżbietą. Obaj bracia mieli wspólną teściową: zamożną, kapryśną, niełatwą w kontaktach Elżbietę (Izabelę) z Czartoryskich Lubomirską. Ponieważ dzierżyła w swych rękach majątki i sprawowała despotyczne rządy nad swymi córkami, do niej musieli się nieraz uciekać w sprawach finansowych i przekonywać do poparcia swych działań politycznych i podróży zagranicznych.

Stadło okazało się dobrane. Młodzi małżonkowie Potoccy  zamieszkali w Olesinie koło Puław; miejscowość nazwano Olesinem na cześć syna, Aleksandra (Olesia) który przyszedł na świat w r. 1776. Stanisław Kostka rozpoczął w r. 1778 – we współpracy z architektem Piotrem Aignerem – przebudowę  rezydencji, trwającą wiele lat.

Pod skrzydłami starszego brata, Ignacego, zadebiutował na sejmie w r. 1778 jako poseł z województwa lubelskiego. Wyznaczono go na tym sejmie w skład komisji, która oceniała działalność Rady Nieustającej, a po zakończeniu prac komisji jemu właśnie powierzono wygłoszenie sprawozdania w Izbie Poselskiej. Po tym debiucie politycznym wyjechał z żoną  i jej siostrą, a zarazem swoją szwagierką Elżbietą Ignacową Potocką do Italii. Na audiencji u papieża Piusa VI był z nimi poeta, Tomasz Kajetan Węgierski, a do grona „Arkadyjczyków” wprowadził Stanisław Kostka swych towarzyszy podróży 7 IV 1780 roku. Zdołał zawrzeć bliższe znajomości z włoskimi artystami – namówił do podróży do Polski Vincenzo Brennę, który już w latach 1777-8 wykonał na jego zlecenie rysunki rzymskiej willi Pliniusza Młodszego (Laurentinum). Brenna wprawdzie pracował w Polsce głównie w Bażantarni na potrzeby Augusta Czartoryskiego, w Łańcucie i Mokotowie dla Izabeli Lubomirskiej, ale za sprawą Stanisława Kostki Potockiego ozdabiał pod kierunkiem Dominika Merliniego sale parterowe Departamentu Wojska i Departamentu Marszałkowskiego w Pałacu Rzeczypospolitej (Krasińskich) w Warszawie. W Neapolu wybitny malarz, Jacques-Louis David, zaczął malować portret konny Potockiego (wystawiono obraz w Paryżu w r. 1781). Z Włoch towarzystwo udało się do Szwajcarii, a  potem zawitało do kraju. Potocki otrzymał 25 V 1781 urząd podstolego koronnego (zrezygnował w r. 1784) i dzień po dniu, oba polskie ordery: św. Stanisława (25 V) i Orła Białego (26 V). Prawdopodobnie wówczas został członkiem loży wolnomularskiej „Bouclier du Nord” (Tarcza Północy).

Powierzono mu w r. 1782 delikatną misję sprawdzenia, jak mają się sprawy z biskupem krakowskim Kajetanem Sołtykiem, który, z racji objawów choroby umysłowej, został zatrzymany przez kapitułę krakowską. Zwalczająca Stanisława Augusta antykrólewska opozycja, do której należała wówczas rodzina Potockiego, chciała skontrolować czy obóz królewski, w tym Rada Nieustająca, udzielając poparcia kapitule, nie naruszył prawa. Relacja Stanisława Kostki była wyważona, choć wyraźnie sympatyzował z uwięzionym biskupem; prawdopodobnie z misją przedstawienia stanowiska opozycji w tej sprawie wysłano go do Wiednia, gdzie w r. 1782 bawił papież Pius VI. Stamtąd udało mu się wyrwać do Rzymu, gdzie mógł powrócić do sztuki i kolekcjonerstwa. Nosił się z zamiarem wycofania się z polityki i osiedlenia na wsi, jednak po powrocie znów zaangażował się w działalność publiczną i został posłem z woj. Lubelskiego na sejm 1782. Chciał zostać marszałkiem sejmu, ale do tego nie dopuścił król Stanisław August, z uwagi na silne zaangażowanie Potockiego w sprawę Sołtyka. Stanisław Kostka został jednak konsyliarzem Rady Nieustającej i w jej imieniu złożył sprawozdanie na sejmie w Grodnie w r. 1784. Równolegle postępowała jego kariera wolnomularska; przeszedł  do loży „Świątynia Izis”, a w kwietniu 1784 został Wielkim Mówcą Wielkiego Wschodu, czyli kierownictwa polskiej masonerii. Pod Warszawą kupił pałacyk „Rozkosz”, nazwany później Ursynowem i z zapałem zabrał się do jego urządzania,  bawiąc się projektowaniem i  szkicowaniem założeń pałacowych. Jednak nad całością czuwał  sam mistrz Aigner.

Dał się namówić, zapewne teściowej, ale i innym członkom Familii, do udziału w głośnej, choć prymitywnie skonstruowanej intrydze, zwanej sprawą Dogrumowej,  toczącej się w r. 1784 i 1785. Próbowano skompromitować króla i bliskich mu ludzi, oskarżając ich, a zwłaszcza generała Jana Komarzewskiego, o zamiar otrucia generała ziem podolskich Adama Kazimierza Czartoryskiego, brata Izabelli Lubomirskiej. Stanisław Kostka Potocki wystąpił jako świadek spisku, a więc na pierwszej linii frontu i chyba nie  czuł się dobrze w tej roli, skoro później próbował w anonimowym piśmie usprawiedliwić swój udział w aferze. Przyznał, że proces prowadzono stronniczo i niesprawiedliwie. Wolał potem odpocząć, udał się do Karlsbadu, następnie, bez większego entuzjazmu, towarzyszył teściowej do Włoch. Tam jednak zapalił się do kolekcjonerstwa, zaczynając od waz antycznych, a nawet sam zaczął  prowadzić poszukiwania archeologiczne i zasłynął jako znawca waz etruskich. Dużo kupował, jednak z racji   szczupłych zasobów często nabywał kopie. Zajął się też zbieraniem i systematyzowaniem minerałów, zwłaszcza odłamków lawy Wezuwiusza. Powziął zamiar napisania zarysu dawnej sztuki.

Na terytorium Rzeczypospolitej  wrócił w r. 1786, by znów wystartować w wyborach  poselskich.  Na sejmie 1786  wybrano go do sądów nadwornych koronnych.

Zamiłowanie do architektury mógł rozwinąć przy przebudowie swego pałacu na Lesznie w Warszawie, rezydencji w Olesinie, gdzie powstały obok pałacu domki dla najbliższych krewnych w stylizowanym na angielski ogrodzie. Sam szkicował projekt  pałacu i angielskiego parku w Kurowie, a z Aignerem zaprojektował w r. 1788 fasadę kościoła bernardyńskiego  (św. Anny) w Warszawie. Dostał  w r. 1787 od teściowej pozwolenie na zamieszkanie w pałacyku Bażantarnia (później Natolin) i z zapałem zabrał się do przebudowy i tej siedziby. Podobnie jak  brat Ignacy zabawiał się twórczością literacką, pisał wiersze, choć zdawał sobie sprawę z niedostatków swego talentu poetyckiego. Cięte, złośliwe wierszyki i poematy oddawały libertyńskie poglądy Potockiego; wymieniał się utworami i korespondował z Wojciechem Turskim, Wojciechem Mierem, pisywał do Stanisława Trembeckiego i Tomasza Kajetana Węgierskiego, potem zaprzyjaźnił się z Julianem Ursynem Niemcewiczem. Kpił z dewocji, szydził z zakłamania, sprzeciwiał się poglądowi chrześcijaństwa o wykluczeniu innych wyznawców ze zbawienia pisząc m.in.: Pięknie z bliska oglądać w brzmiącym boga raju/pięknie i po turecku w wiecznym żyć seraju…wszak dla mnie Kloe piękna nieba tu otwiera/ona mi duszę daje, ona ją odbiera. W latach osiemdziesiątych warszawski pałac Potockich skupiał  towarzystwo literackie, zwłaszcza twórców związanych z kręgiem Puław, a sam gospodarz patronował turniejom literackim, czynnie w nich uczestnicząc. Kolekcjonował francuską beletrystykę erotyczną.

Ponownie wyruszył za granicę w r. 1787, w towarzystwie Niemcewicza; zatrzymali się w Paryżu w pałacu Izabeli Lubomirskiej, gdzie bawił już jej bratanek, Adam Jerzy Czartoryski. Potocki poznał wówczas  bacznych obserwatorów  życia francuskiej stolicy,  Nicolasa Restif de la Bretonne, autora „Pornografa” i „Wieśniaka znieprawionego”, pracującego wówczas nad „Nocami paryskimi”, i Louisa Sebastiena Merciera, autora „Obrazów Paryża”. Nie zachwycił się sztuką francuską, oglądaną w Luwrze (Lettre d`un étranger sur le salon de 1787), sławiąc przede wszystkim dzieła antyczne i włoskie. Z teściową i jej ulubieńcem, Henrykiem Lubomirskim, wybrał się w maju 1787 do Wielkiej Brytanii, gdzie przez dwa miesiące bacznie obserwował organizację życia społecznego i politycznego, zwiedzał rezydencje, biblioteki i uczelnie. W lipcu powrócił do Paryża, a stamtąd do Polski. Zawiązane w Paryżu sekretne, opozycyjne wobec króla porozumienie  wyznaczało Stanisławowi Kostce m.in. rolę pośrednika w kontaktach miedzy obozem Familii a Szczęsnym Potockim, krewnym. Został posłem z Lublina  na Sejm Czteroletni i wraz z braćmi, zwłaszcza Ignacym, jednym z najczynniejszych działaczy stronnictwa patriotycznego, początkowo silnie antykrólewskiego, z czasem łączącego się z nim w dążeniach do zreformowania kraju. Przyczynił się do obalenia Departamentu Wojskowego, a potem całej Rady Nieustającej. Słynął z mów, uznawany był za jednego z najwybitniejszych oratorów. Wystąpił podczas obrad ponad trzysta razy,  publikował Mowy i utwory polemiczne. W trakcie sejmu (26 I 1790) został generałem majorem artylerii koronnej. Należał do grona wtajemniczonych, przygotowujących Ustawę Rządową i odegrał istotna rolę w jej uchwaleniu  w dniu 3 Maja 1791. Z listami królewskimi wyjaśniającymi  sprawę nowego ustroju jeździł do Drezna (Saksonii) i Berlina (Prus), a jeszcze w styczniu 1792 wyjechał do Jass, gdzie na prośbę króla próbował nakłonić Szczęsnego Potockiego do powrotu do kraju i pojednania się z patriotami. W marcu tego roku dostał urząd generała artylerii koronnej, odebrany Szczęsnemu. Wziął udział w wojnie z Rosją i konfederacji targowickiej w obronie Konstytucji 3 Maja, lecz nie miał doświadczenia wojskowego i nie sprostał sytuacji. Po przystąpieniu króla do Targowicy udał się wraz z bratem Ignacym na emigrację, do Saksonii; był współautorem napisanego przez środowisko emigrantów dzieła O ustanowieniu i upadku Konstytucji 3 maja. Po wydaleniu z Drezna został w lipcu 1794 uwięziony przez policję austriacką, w r. 1795 uwolniony, wyjechał do Włoch.

Do kraju powrócił w r. 1797. Teściowa zaproponowała mu wówczas objęcie Wilanowa. Po załatwieniu szeregu spraw majątkowych, także w imieniu braci, zdecydował się przyjąć obywatelstwo pruskie (w rękach pruskich była Warszawa i m. in. Wilanów), podczas gdy żona przyjęła obywatelstwo austriackie. Sprzedał pałac na Lesznie, urządził się w pałacu przy Krakowskim Przedmieściu i rozpoczął odbudowę zniszczonego w 1794 pałacu w Wilanowie, czyniąc zeń zarówno monument ku czci Jana III Sobieskiego, jak i muzeum sztuki, dostępne dla publiczności.  Dla eksponowanych zbiorów waz antycznych, rysunku i malarstwa oraz rzeźby przebudowywał i rozbudowywał rezydencję wilanowską, korzystając ze współpracy Aignera. Kupował m.in. pamiątki po Sobieskich. Także część mieszkalna, gospodarcza i park zostały gruntownie przebudowane. Prace modernizacyjne przeprowadzone zostały również w innych siedzibach Potockich. W tym środowisku, skupiającym wokół Potockich działaczy dawnego stronnictwa patriotycznego powstała idea założenia Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk (TPN, w 1800 r.); Stanisław Kostka był wśród jego członków-założycieli. Włączył się w działalność sekcji krytycznej, historycznej, brał udział w pracach z zakresu języka i historii sztuki. Przedstawił  na posiedzeniach TPN spore prace z tego zakresu: O sztuce u dawnych (1803) i Rozprawę o  medalach, mianowicie narodowych, w względzie ich użyteczności i sztuki (1806). Napisał też komediooperę Umarły żyjący czyli diabeł włoski (1803).

Prawdopodobnie pod wpływem Józefa Wybickiego poparł orientację francuską i już w grudniu 1806 nawiązał kontakty z otoczeniem Napoleona Bonaparte, a  14 I 1807 wszedł w skład Komisji Rządzącej; wraz z księciem Józefem Poniatowskim został wydelegowany do Napoleona, by starać się o pomoc finansową dla Wojska Polskiego. Otrzymał 14 II stanowisko prezesa Izby Edukacyjnej. Zabiegi o pieniądze kontynuował w r. 1808 we Francji (Paryż, Bayonne).  Pozostając nadal prezesem Izby Edukacyjnej Księstwa Warszawskiego, objął 25 III 1809  prezesurę Rady Stanu i Rady Ministrów i pozostał na tym stanowisku do r. 1813. Jako zwolennik centralizmu zmagał się z naciskiem ze strony rezydenta francuskiego, Gian Carlo Serry i z opozycją lewicy, tzw. jakobińską. Po kampanii 1809 pod władzą kierowanej przez Potockiego Rady Stanu znalazła się także Galicja. Dążąc do podporządkowania Uniwersytetu Krakowskiego centralnym władzom edukacyjnym Potocki wywołał konflikt z uczelnią i w zasadzie przyczynił się do pogorszenia jej sytuacji.

W czasach Księstwa Warszawskiego łączył działalność publiczną i naukową; brał udział w  pracach TPN, od r. 1808 jako prezes jego Działu Literackiego. Referował i publikował rozprawy, głównie z dziedziny języka (Rozprawa o potrzebie ćwiczenia się w ojczystej mowie <1811>, Rozprawa o języku polskim <1812>, Rozprawa o sztuce pisania czyli o stylu <1813 TPN>). Był w l. 1808-14 komendantem Korpusu Kadetów, a od 1812 Wielkim Mistrzem Wielkiego Wschodu Narodowego.

Cieszył się opinią człowieka oddanego i uczciwego; z czasem jego postawa stawała się coraz bardziej zachowawcza. Trwał przy Napoleonie także w trakcie odwrotu z Rosji w r. 1812 i 1813; wyjechał z rządem do Krakowa, a potem do Drezna, następnie do Lipska. Po klęsce wojsk napoleońskich został w Lipsku aresztowany przez Rosjan, lecz w r. 1814 wrócił do Wilanowa. W Królestwie Polskim ponownie kierował o władzami oświatowymi, jako kierownik Wydziału Oświecenia Narodowego (1815), potem minister Komisji Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, a od r. 1818 prezes Senatu. Ogłosił opracowywaną od lat pracę O sztuce u dawnych czyli Winkelman polski (Warszawa 1815) i kolejne, czterotomowe dzieło z zakresu języka O wymowie i stylu (Warszawa 1815-16). Z dużym powodzeniem organizował szkolnictwo, zarówno w Księstwie Warszawskim, jak i w Królestwie Polskim, konsekwentnie rozbudowywał  sieć szkół wszystkich szczebli, zmierzając do objęcia nauką elementarną wszystkich dzieci obojga płci i   wszystkich wyznań, w tym asymilację ludności żydowskiej. Współpracował z nim w tym dziele  niestrudzony organizator, Stanisław Staszic. Za  rządów Potockiego utworzono Uniwersytet Warszawski, powstało wiele szkół zawodowych, np. górniczych, rolniczych i artystycznych, instytut głuchoniemych,  1200 szkół elementarnych. Tworzono muzea, biblioteki, obserwatorium. Wspierał twórców z rozmaitych środowisk, sam pisał nadal prace naukowe i utwory satyryczne, zwłaszcza felietony Świstek krytyczny, ogłaszane na łamach „Pamiętnika Warszawskiego” w l. 1816-1818, recenzje teatralne, pochwały i mowy okolicznościowe.

Legalistyczna, zachowawcza postawa Potockiego, konflikt z opozycyjnymi posłami sejmu 1818 i z demokratycznym odłamem masonerii przyczyniły się do spadku jego popularności i wpływów u progu lat 20-tych XIX wieku. Nie miał też wsparcia hierarchii kościelnej, bowiem konsekwentnie  zmierzał do ograniczenia wpływów Kościoła, m.in. opowiadając się w r. 1818 za likwidacją klasztorów, które nie zajmowały się oświatą. Ostro zresztą krytykował kler, trwając przy swych libertyńskich upodobaniach; ogłoszona w 1820 r. satyryczna powieść Podróż do Ciemnogrodu wywołała oburzenie episkopatu. Odwołano się do cara Aleksandra I, w rezultacie doszło 9 XII 1820 do zdymisjonowania Potockiego z urzędu ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Wkrótce potem Potocki ustąpił z funkcji Wielkiego Mistrza masonerii; do tej decyzji przyczynił się spór o Ustawę Konstytucyjną wolnomularstwa polskiego, którą Potocki podpisał w maju 1820, a  która wywołała rozłam w środowisku masońskim. Widziano w niej ograniczenie swobód i zakusy centralizacyjne. Ostatnie miesiące życia spędził w Wilanowie, gdzie zmarł 14 IX 1821 i gdzie pochowano go uroczyście. Z inicjatywy żony powstało mauzoleum, a w pobliskim Gucinie przyjaciele zasadzili w r. 1822 gaj ku czci dwóch najwybitniejszych braci Potockich, Ignacego i Stanisława Kostki. Pozostawił jedynego syna, Aleksandra Stanisława (1776-1845).

Potocki promował (co było wówczas wielką nowością!) edukację dziewczynek. Zajmował się także doborem podręczników i opracowywaniem standardów funkcjonowania instytucji edukacyjnych, a gdy trzeba było, brał sprawy w swoje ręce – ubogim uczniom okolicznych szkół rozdawał buty. W 1805 roku Stanisław Kostka Potocki udostępnił publiczności zgromadzoną w Pałacu w Wilanowie kolekcję sztuki. Zgodnie z jego wolą było to muzeum otwarte dla wszystkich.

Był estetą, miłośnikiem sztuki, zwłaszcza greckiej, jej badaczem i kolekcjonerem. Miał nawet zamiar zorganizowania wytwórni waz wg wzorów etruskich, znał się na medalach i monetach, na architekturze, zbierał malarstwo i grafikę, parał się dziejami literatury, dając zarys dziejów  literatury polskiej w dziele O wymowie i stylu.  Doceniano jego patriotyzm i zaangażowanie w działalność publiczną, wiedzę i chęć dzielenia się swym dorobkiem, wytrwałość w szerzeniu oświaty, udostępnienie swych zbiorów wilanowskich ogółowi w r. 1805. Uważa się go za przedstawiciela klasycyzmu, rychło w konflikcie z rozwijającym się romantyzmem, a jego demaskatorskie utwory satyryczne za nieco anachroniczne. Jednak jego troska o rozwój społeczeństwa i walka z obskurantyzmem i zacofaniem była trafna, skoro wywołała tak silną reakcję. Tytułowy Ciemnogród, w którym widziano obraz społeczeństwa staropolskiego, jego zapóźnienia cywilizacyjnego i edukacyjnego, klerykalizmu, upodobania do Orientu, do zabobonów i ciemnoty – wszedł na stałe do zasobu pojęć.

Gabinet Etruski

gabinet etruski wilanow 2

Zaprojektowany został przez Henryka i Leandra Marconich po 1853 jako pomieszczenie ekspozycyjne dla wilanowskiego zespołu waz antycznych, którego pozyskiwanie zainicjował Stanisław Kostka Potocki. Jego kolekcja, licząca pierwotnie około 100 egzemplarzy, w porównaniu z innymi powstającymi wówczas w Polsce tego typu zbiorami jest wyjątkowa – stworzona została nie tylko w wyniku zakupów, ale także dzięki pracom archeologicznym prowadzonym osobiście przez Potockiego na przełomie lat 1785 i 1786 w Nola pod Neapolem. W 1853 r. August Potocki poszerzył ją o wazy należące do Mikorskich, które nabył wraz z ich dobrami w Słubicach k/Gostynina.

Dekoracja malarska tego pomieszczenia, prawdopodobnie pędzla Karola Marconiego, oraz ceramiczna posadzka nawiązują do motywów sztuki antycznej. Sceny figuralne, ilustrujące Odyseję Homera, czerpią z rycin Tomasza Piroliego sztychowanych według rysunków Johna Flaxmana; płytki podłogowe naśladujące mozaikę wykonano zapewne w Berlinie około 1850 r.

Obecna ekspozycja wilanowskich waz mieści 84 przykłady ceramiki starożytnej z okresu od VIII do II w. p.n.e., głównie z terenów południowej Italii, Etrurii i Aten oraz 27 kopii nowożytnych z końca XVIII w., które w większości wykonano na polecenie Stanisława Kostki Potockiego na podstawie posiadanych przez niego oryginałów.

gabinet etruski wilanow 1

Czytanie z waz antycznych

e-learning – http://www.wilanow-palac.art.pl/web/file/wazy3/

Edukacja
45_zrzut_wazy.jpg

Kolekcja waz greckich Stanisława Kostki Potockiego to wspaniały zbiór malowanej ceramiki z okresu największego rozkwitu kultury starożytnej Grecji. Ta prezentacja pozwala odczytać i  zrozumieć malowane opowieści, które cieszyły oczy mieszkańców Aten, Sparty i Etrurii ponad dwa i pół tysiąca lat temu…

Zapraszamy na spotkanie z kulturą antyczną! Przedstawiamy kolekcję waz greckich Stanisława Kostki Potockiego – wspaniały zbiór malowanej ceramiki z okresu największego rozkwitu kultury starożytnej Grecji. Nasza prezentacja (e-learning) pozwala odczytać i zrozumieć malowane opowieści, które cieszyły oczy mieszkańców Aten, Sparty i Etrurii ponad dwa i pół tysiąca lat temu…

autor: Elżbieta Grygiel
konsultacja: Barbara Szelegejd

Jan_Potocki_by_Alexander_Varnek

Jan Nepomucen Potocki (1761 – 1815)

herbu Pilawa, pseud. i krypt.: Graf***; M. L. C. J. P.; hr Courchamps, (ur. 8 marca 1761 w Pikowie na Podolu, zm. 23 grudnia 1815 w Uładówce koło Pikowa) – polski powieścio- i dramatopisarz (tworzący w języku francuskim), podróżnik, polityk, historyk, publicysta, etnograf, pierwszy archeolog polski, badacz starożytności słowiańskich, kawaler maltański zaszczycony Krzyżem Devotionis[1].

Życiorys

Urodził się w rodzinie magnackiej. Syn Józefa, krajczego wielkiego koronnego (jednego z przywódców konfederacji radomskiej) i Teresy z Ossolińskich Potockiej. Jako 7-letni chłopiec Jan Potocki opuścił ojczyznę. W latach 1773-1776 uczył się wraz z bratem Sewerynem w szkołach w Lozannie i Genewie, gdzie odebrał staranne wykształcenie. Często przebywał w Paryżu. Świetnie władał językiem francuskim, a z językiem polskim zetknął się na dobre dopiero po przyjeździe do Polski w kwietniu 1778. W tym samym roku, w stopniu podporucznika armii austriackiej brał czynny udział w kampanii bawarskiej.

Od 1778 odbywał liczne podróże po Wschodzie i po Europie, m.in. do Turcji i Egiptu (1784), Holandii (1787), Hiszpanii i Maroka (1791), Dolnej Saksonii (1794) i na Kaukaz (1797-1798). Służył w armii austriackiej (1778), walczył jako kawaler zakonu maltańskiego (w latach 1779-1780) z berberyjskimi piratami na Morzu Śródziemnym. Swoje przygody dokumentował w relacjach (część została zebrana w tomie Podróże, relację z podróży do Turcji i Egiptu przełożył na język polski Julian Ursyn Niemcewicz). Był jednym z pierwszych (począwszy od roku 1782) badaczy historii i archeologii Słowiańszczyzny, a swoje odkrycia i przemyślenia spisał w 5 tomach Recherches sur la Sarmatie (1789-1792) i w Histoire primitive.

W roku 1783 poślubił Julię Lubomirską, marszałkównę wielką koronną, dziedziczkę Łańcuta i Krzeszowic – prawdopodobnie najpiękniejszą Polką (zm. 1794). Rok później (1785) udał się drogą morską z Chersonia przez Stambuł do Egiptu, a następnie do Wenecji. Przez ponad 2 lata (1785-1787) przebywał w Paryżu, dzięki uprzejmości E. Lubomirskiej (zamieszkał w jej paryskiej rezydencji). W tym okresie bywał gościem w paryskim salonie wdowy po Helwecjuszu, przyjaźnił się z C. F. Volneyem, a jednocześnie aktywnie sprzyjał społeczno-politycznym dążeniom francuskiego mieszczaństwa. Jesienią roku 1787 udał się do Holandii, gdzie był świadkiem wojny domowej.

Po powrocie do Polski (via Wiedeń w marcu 1788) „przywdział strój polski”[2], a dzięki koneksjom rodzinnym, został (kilka miesięcy później) posłem na Sejm Czteroletni z województwa poznańskiego[3] i działaczem obozu reform (jako zdeklarowany przeciwnik Prus). We wrześniu 1788 założył Drukarnię Wolną, wydającą Journal Hebdomadaire de la Diète tygodnik relacjonujący debaty sejmowe.

Po przystąpieniu króla do Targowicy przeniósł się do Łańcuta. Dla sceny dworskiej w Łańcucie napisał w 1792 dramat w stylu komedii dell’arte Recueil des Parades (tłum. polskie: Parady). Później znalazł posadę na dworze cara Aleksandra I. Między innymi został mianowany kierownikiem działu naukowego przy wielkim poselstwie rosyjskim hrabiego Jurija Gołowkina wyprawionym do Chin. Poselstwo liczyło 240 ludzi, w tym 40 dragonów, 20 Kozaków, orkiestrę wojskową, ale także zespół naukowców mających prowadzić obserwacje lingwistyczne, etnograficzne i przyrodnicze. W październiku 1805 r. przybyli do Kiachty przy granicy z chińską Mongolią, gdzie oczekiwali dwa miesiące na zgodę władz chińskich, obawiających się szpiegostwa ze strony tak licznej misji. 20 grudnia wyruszyli w dalszą drogę i 2 stycznia 1806 r. dotarli do stolicy Mongolii Urgi. Ze względu na odmowę ambasadora Rosji oddania hołdu przedstawicielowi cesarza Chin w Urdze, poselstwo zawróciło i 19 lutego powróciło do Kiachty.

Od roku 1803 członek warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.

W roku 1815 popełnił samobójstwo trawiony melancholią. Prawdziwą datę śmierci (23 grudnia 1815) i miejsce (w swoim majątku w Uładówce) podali po raz pierwszy jego biografowie, François Rosset i Dominique Triaire, w biografii opublikowanej po francusku w 2004 r., a po polsku w 2006 r. Wcześniej podawano daty 20 listopada oraz 2 i 11 grudnia 1815 r. Według biografów prawdziwa jest ta ostatnia data, co dokumentują zapiskiem Ignacego Dawidowskiego, kanonika katedry w Kamieńcu. Jest to data według kalendarza juliańskiego, który w tym czasie obowiązywał na tym terenie. W kalendarzu gregoriańskim jest to 23 grudnia. Swoje twierdzenia biografowie dokumentują także fragmentami wspomnień Stanisława Chołoniewskiego, który dotarł na miejsce wydarzenia w kilka godzin po śmierci Potockiego i widział jego ciało. Z opisu Chołoniewskiego wynika, że Potocki zabił się strzałem w twarz ze starego pistoletu, do którego załadował ołowianą gałkę odpiłowaną od wieczka jakiejś puszki. Pistolet prawdopodobnie eksplodował (był częściowo rozerwany). Chojecki spekulował, że Potocki odpiłował ją, bo nie miał niczego innego pod ręką. Świadkowie, z którymi Chojecki rozmawiał, nie opowiadali o poświęcaniu tej kuli przez księdza. Opowieść o tym, że zabił się srebrną kulą od cukiernicy, którą systematycznie wypiłowywał przez lata, bo uważał, że jest wilkołakiem, jest prawdopodobnie mitem powstałym znacznie później. Potocki został pochowany 1 stycznia 1816 r. (20 grudnia 1815 według kalendarza juliańskiego) w sieni kościoła w Pikowie.

Jego synowie: Alfred Potocki i Artur Stanisław Potocki.

W 1788 r. odznaczony Orderem Orła Białego, w 1784 r. został kawalerem Orderu Świętego Stanisława, w 1802 r. uhonorowany rosyjskim Orderem Świętego Włodzimierza[4].

Twórczość

Obecnie jest pamiętany głównie jako pisarz i autor napisanej po francusku powieści fantastyczno-filozoficznej Rękopis znaleziony w Saragossie (1805) (tytuł oryg. Manuscrit trouvé à Saragosse), romansu fantastycznego na wzór persko-arabski, o tak zwanym układzie szkatułkowym (z jednego wątku wysnuwają się w niej kolejne, a z tych kolejne, itd.). Istniały trzy wersje tego dzieła, z których dwie ostatnie Potocki pisał w latach 1804-1810. Pierwsze dwie nie zostały nigdy ukończone, gdyż Potocki zarzucił ich pisanie, zaczynając kolejną od początku. Ostateczna, autorska wersja nie jest znana. Pierwsze 13 dni z pierwszej wersji powieści Potocki opublikował w Petersburgu, po francusku, wiosną 1805 roku, w liczbie 100 egzemplarzy. Fragmenty czterdziestu początkowych dni, z wersji trzeciej, ukazały się w Paryżu, bez nazwiska autora, w latach 1813 i 1814, jako dwie osobne publikacje, także po francusku. Książka została opublikowana w całości po raz pierwszy w 1847 r. i było to wydanie w języku polskim przygotowane przez tłumacza Edmunda Chojeckiego, który do pierwszych 45 rozdziałów wersji drugiej (więcej nie było) dodał początek i zakończenie z wersji trzeciej, dokonując przeróbek i całość cenzurując. Późniejsze, nowe wydanie w języku polskim zostało przejrzane przez Jana Lenartowicza (1917, 3 tomy). Pierwsze wydanie całości w języku oryginału, pod redakcją Rogera Callois, nastąpiło w Paryżu dopiero w 1958, a kolejne, w wersji zrekonstruowanej przez René Radrizzaniego, opublikowane zostało w 1989. François Rosset i Dominique Triaire, autorzy biografii Jana Potockiego, opublikowali w 2006 r. drugą i trzecią wersję w języku francuskim, jako dwie osobne książki które nazwali wersją z 1804 i wersją z 1810. Obie te wersje odtworzyli wyłącznie z oryginalnych, francuskich manuskryptów które znaleźli w bibliotekach we Francji, Polsce, Hiszpanii i Rosji oraz w zbiorach potomków Jana Potockiego. Wersja z 1804 r. składa się z 45 dni (i nie ma zakończenia), a wersja z 1810 r. z 61 dni. Polska wersja kanoniczna, skompilowana, przetłumaczona i ocenzurowana przez Edmunda Chojeckiego, składa się z 66 dni. Można przypuszczać, że owe dodatkowe pięć dni w wersji polskiej zostało wykreowanych przez tłumacza przy okazji łączenia dwóch różnych wersji. W wersji z 1810, trzeciej, najpóźniejszej i zapewne najbliższej zamiarom autora, nie ma np. w ogóle opowieści Żyda Wiecznego Tułacza, którą to opowieść znajdujemy w polskiej wersji Chojeckiego.

Na motywach powieści powstał film Wojciecha Hasa o tym samym tytule.

Napisał (wyłącznie w języku francuskim) także ok. 30 innych dzieł.

Najważniejsze z jego dzieł to Rękopis znaleziony w Saragossie, Voyage en Turquie et en Egypte (1788, przekład polski 1789, nowe wydanie 1849; 1924), Essay sur l’histoire universelle et recherches sur celle de la Sarmatie (1789—1792, 4 tomy), Voyage dans quelques parties de la Basse-Saxe pour la recherche des antiquités Slaves ou Vendes (1795).

Ważniejsze utwory

  1. Voyage en Turquie et en Egypte fait en 1784, Warszawa 1788; wyd. następne: Voyage en Turquie et en Egypte fait en l’année 1784. Seconde édition revue, corrigée et augmentée (z dodatkiem dedykowanym matce i: Voyage en Hollande, fait pendant la révolution de 1787), Warszawa 1889 (1789); rękopisy: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 735, 800; był też w Bibliotece Łańcuckiej; przekł. polski (według wyd. 2): (J. U. Niemcewicz): Podróż do Turek i Egiptu, z przydanym Dziennikiem podróży do Holandii podczas rewolucji 1787. Z francuskiego przełożona, Warszawa 1789; wyd. następne: Podróż do Turcji i Egiptu, z Wiadomością o życiu i pismach tego autora, wyd. Ż. Pauli, Kraków 1849; także przedr. P. Smolik, Kraków 1924 „Towarzystwo Miłośników Książki”; wyd. i oprac. L. Kukulski; zobacz Wydania zbiorowe poz. 1; przekł. niemiecki ogł. współcześnie (inform. z dedykacji wyd. z roku 1789)
  2. Ne quid detrimenti Res Publica capiat (tekst francuski i polski), tekst francuski wręczony Stanisławowi Augustowi 18 kwietnia 1788, obie wersje ogł. J. Woliński, J. Michalski, E. Rostworowski, „Materiały do dziejów Sejmu Czteroletniego” t. 1, Wrocław 1955; rękopisy: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 929 (tekst polski i francuski); Ossolineum, sygn. 551/I (tekst polski); Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Roskie 92/2, tekst jak wyżej); Wojewódzkie Archiwum Państwowe Kraków (Archiwum Podhoreckie, tekst jak wyżej)
  3. Essais de logique, (oddane do druku 1 maja 1788, z rozkazu marszałkowskiego niedrukowane), kopie: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 929, s. 281-289, 291-298
  4. Voix de Polonais zélé, utwór nieznany, powołuje się niego autor w poz. 5
  5. Réveiller notre nation assoupie… (bez tytułu, dat. przez Stanisława Augusta na 1 maja 1788), kopia: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 929, s. 263-281; przekł. polski: rękopis Ossolineum, sygn. 527/III, s. 18-32; z błędnie przyznawanym autorstwem Ignacego Potockiego (przyjął je M. Janik: Hugo Kołłątaj, Lwów 1913, s. 95-96
  6. Ofiara podana Najjaśniejszemu Królowi Imci i Prześwietnej Radzie Nieustającej od urodzonego Jana Potockiego, krayczyca koronnego, brak miejsca wydania (przed 13 maja 1788)
  7. Les Trembleurs, powst. przed 17 maja 1788; utwór nieznany; inform. E. Rostworowski (także o poz. 3-5)
  8. Civilité puérile et honnête, powst. 1788; przekł. polski w: W. Engeström: Pamiętniki… Przełożone z oryginału przez J. I. Kraszewskiego, Poznań 1875; wyd. następne w: Polska stanisławowska w oczach cudzoziemców; oprac. W. Zawadzki t. 2 (Warszawa) 1963 „Biblioteka Pamiętnikarzy Polskich i Obcych”. Inny tytuł: Cours de politesse
  9. Des Choses dont un chasseur a besoin dans les fôrets, fragm. w rękopisie Biblioteki Czartoryskich, sygn. 929, s. 299-300, (instrukcja dla oddziałów strzeleckich)
  10. Opis podróży po Polsce w r. 1788, autograf zniszczony, fragm. znajdował się w kolekcji L. Siemieńskiego
  11. Essay sur l’histoire universelle et recherches sur celle de la Sarmatie t. 1-2, Warszawa 1789; także pt. Recherches sur la Sarmatie t. 1-2, Warszawa 1789; t. 3-5 pt. Suite des Recherches sur la Sarmatie, Warszawa 1789-1792; fragm. autografu: Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 193)
  12. List turecki Achmana baszy Ogli Kitahika do Polaków, Warszawa (po marcu roku 1790)
  13. Relation d’un voyage aérostatique, Warszawa 1790 (po 14 maja); druk Drukarni Wolnej, egz. nieznany; inform. J. W. Gomulicki (komentarz do: A. Magier: Estetyka miasta stołecznego Warszawy…)
  14. Tłumaczenie listu czwrtego. Do autora „Dziennika Francuskiego”, brak miejsca wydania (1790)
  15. Le Jugement de Momus en belle humeur sur une réplique a l’examen d’un mémoire. Facétie, Badinople 1791
  16. Voyage dans l’Empire de Maroc, fait en l’année 1791. Suivi du Voyage de Hafez, récit oriental, Warszawa 1792; brulion i czystopis: Biblioteka Kórnicka, sygn. 148 (pt. Le Voyage de Hafez); przekł. polski: L. Kukulski, J. Olkiewicz: Podróż do cesarstwa marokańskiego. Podróż Hafeza. Powieść wschodnia (1791), oprac. L. Kukulski, zobacz Wydania zbiorowe poz. 1
  17. Lettre sur Danzig, brak miejsca wydania (około roku 1791)
  18. Essay d’aphorismes sur la Liberté (Warszawa maj 1792), datowanie skorygował L. Kukulski
  19. Parades, wyst. Łańcut 1792; Paryż, Théâtre de Sarah Bernhard, kwiecień 1959; Paryż, Théâtre de l’Alliance Française, marzec 1961, wydano pt. Recueil des Parades représentées sur le théâtre de Łańcut dans l’année 1792, Warszawa 1793 (dedyk. Annie Teofili Sewerynowej Potockiej); wyd. następne: oprac. R. Caillois, „Preuves” 1958 nr 87; „Revue de Paris” sierpień 1959 (Cassandre démocrate); egz. pierwodruku zachowany w Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego; przekł. polski: J. Modrzejewski: Parady, „Dialog” 1958 nr 8; wyd. następne popr. ze wstępem L. Kukulskiego: (Warszawa 1966); wyst. Warszawa, Teatr Dramatyczny, 18 listopada 1958
  20. Chroniques, mémoires et recherches pour servir a l’histoire de tous les peuples slaves… Livre 42 comprenant la fin du neuvième siècle de notre ère cz. 1-2, Warszawa 1793 (niektóre egz. datowane 1792); włączone następnie do poz. 23 jako t. 4; zobacz także poz. 30
  21. Les Bohémiens d’Andalousie. Comédie mêlée d’ariettes en 2 actes et en vers… représentée pour la première fois à Rheinsberg le 20 avril 1794, brak miejsca i roku wydania; przekł. polski: J. Zagórski: Cyganie z Andaluzji, wyst. Łańcut jesień 1967, (inform. B. Loebl: Rzeszów, „Życie Literackie” 1967 nr 826
  22. Voyage dans quelques parties de la Basse-Saxe pour la recherche des antiquités slaves ou vendes. Fait en 1794… Ouvrage orné d’un grand nombre de planches, Hamburg 1795; przekł. polski skrócony cz. 1: L. Kukulski, J. Olkiewicz: Podróż do Dolnej Saksonii (1794), oprac. L. Kukulski; zobacz Wydania zbiorowe poz. 1
  23. Fragments historiques et géographiques sur la Scythie, la Sarmatie et les Slaves, recueillis et commentés…, t. 1-4, Brunszwik 1796; także t. 1-3 odb. tytułowa: Brunszwik 1795, (w t. 4 przedrukowano poz. 20)
  24. Mémoire sur un nouveau péryple du Pont Euxin ainsi que sur la plus ancienne histoire des peuples du Taurus, de Caucase et de la Scythie, Wiedeń 1796
  25. Voyage dans les steps d’Astrakhan et du Caucase, powst. w latach 1797-1798, fragmenty ogł. J. Klaproth: Voyage à Astrakhan et dans les cantons voisins, en 1797, „Nouvelles Annales des Voyages” (Paryż) październik 1827; całość wyd. tamże Paryż 1829 (t. 1; w t. 2: poz. 24, 27); autorskie wypisy z dziennika w rękopisach: Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Królestwa Polskiego, vol. 356), Archiwum Wojewódzkie w Krakowie (zbiory Krzeszowickie Potockich, sygn. D. 2); w pierwszym m.in. starsza redakcja rozdz. VII, z dopiskami S. Trembeckiego (ogł. E. Rabowicz, Archiwum Literackie” nr 13, 1969, s. 432-445); przekł. polski: fragmenty przeł. z rosyjskiego F. W., „Dziennik Wileński” 1828 t. 5, s. 222-240, 284-304 – skrócony przekł. całości według tekstu oryginalnego oprac. L. Kukulski, J. Olkiewicz: Podróż przez Stepy Astrachania i na Kaukaz (1797-1798), zobacz Wydania zbiorowe poz. 1; przekł. rosyjski (1828)
  26. Sophiopolis, sur le côté méridional de Crimée entre Simos et Alupka, Petersburg, brak roku wydania (XVIII w.)
  27. Histoire primitive de peuples de la Russie avec une exposition complète de toutes les nations locales, naturelles et traditionnelles, nécessaires à l’intelligence du quatrième livre d’Hérodote, Petersburg 1802, przedr. zobacz poz. 25, t. 2, (dedykowane Aleksandrowi I)
  28. Dynasties du second livre de Manethon, Florencja 1803; cz. 2: Chronologie des deux premiers livres de Manethon, Petersburg 1805, (w rękopisie Biblioteka PAN Kraków, sygn. 608: Chronologie des Hébreux pour servir de suite à Manethon)
  29. Rękopis znaleziony w Saragossie, powst. w latach 1803-1815; Manuscrit trouvé à Saragosse (version de 1804), red. Françoise Rosset oraz Dominique Triaire, GF-Flammarion, 2008, 772 str., ISBN 978-2-08-121143-8; Manuscrit trouvé à Saragosse (version de 1810), red. Françoise Rosset oraz Dominique Triaire, GF-Flammarion, 2008, 864 str., ISBN 978-2-08-121144-5; wyd. fragmentarycznie: Manuscrit trouvé à Saragosse. Fragments d’un roman t. 1-2, Petersburg 1804-1805 (wyd. w 100 egz. anonimowo, bez karty tytułowej: t. 1 obejmował „10 dni”, druk t. 2 przerwany przy końcu „13 dnia”, w połowie zdania); Avardo, histoire espagnole par M. L. C. J. P. t. 1-4, Paryż 1813 (wyd. bez wiedzy autora, na podst. kopii rękopiśmiennej, obejmuje „dni”: 12-56); Dix journées de la vie d’Alphonse von Worden t. 1-3, Paryż 1814 (wyd. bez wskazania autora, obejmuje tekst z „dni”: 1-10, 14); fragm. z tomików paryskich przedr. pod własnym pseud. (hr Courchamps) M. Cousen de Saint Molo w: Souvenirs de la marquise de Créquy de 1710 à 1803 t. 1-4, Paryż (1841) i w: „La Presse” 1842 (druk obu publikacji na skutek stwierdzenia plagiatu przerwano, a sprawa zakończyła się głośnym wówczas procesem sądowym); Dix journées de la vie d’Alphonse von Worden t. 1-3, Paryż 1842 (przedruk wyd. z roku 1814); Manuscrit trouvé à Saragosse, oprac. R. Caillois (według wyd.: Petersburg 1804-1805, Paryż 1813, Paryż 1814), Paryż 1958; także wyd. 2 Paryż 1961; także wyd. 3 Paryż 1967; fragm. autografu „journée 41-50” znajdują się w Bibliotece Narodowej (BOZ, sygn. 1047); Biblioteka Rapperswilska posiadała kopię rękopiśmienną t. 2 (najprawdopodobniej były to „dni 11-20”); całość w t. 1-6 znajdowała się przed rokiem 1944 w Bibliotece Łańcuckiej; przekł. polski: E. Chojecki: Rękopis znaleziony w Saragossie. Romans wydany pośmiertnie z dzieł… t. 1-6, Lipsk 1847 (przekł. dokonany z wersji rękopiśmiennej, daje jedyny zachowany przekaz całości); wyd. następne: Lipsk 1857 (wyd. tytułowe); Bruksela 1862 „Biblioteka Domowa” nr 24-29 (wyd. tytułowe); oprac. J. Lorentowicz, t. 1-3, Warszawa 1917 „Biblioteka Muz” (według wyd. lipskiego); oprac. M. Toporowski, t. 1-3, (Warszawa) 1950 (według wyd. Lorentowicza); oprac. L. Kukulski, (Warszawa) 1956 (wyd. krytyczne według wyd. lipskiego, ale z uzupełnieniami według wyd. francuskiego); także wyd. 2 (Warszawa) 1965; przeróbka filmowa: Rękopis znaleziony w Saragossie, scenariusz: T. Kwiatkowski, muzyka: K. Penderecki, scenografia: J. i L. Skarżyńscy, T. Myszorek; reżyseria: W. J. Has; operator: M. Jahoda; premiera: Warszawa 9 lutego 1965; przekł.: angielski (1961), niemiecki (1810), włoski (1965)
  30. Histoire ancienne des provinces de l’empire de Russie; Nr 1: Histoire ancienne du gouvernement de Cherson, Petersburg 1804; Nr 2: Histoire ancienne du gouvernement de Podolie, Petersburg 1805; Nr 3: Jan Potocki Histoire anciènne du gouvernement de Volhynie : pour servir de suite à l’histoire primitive des peuples de la Russie, Petersburg 1805, (jest to ciąg dalszy poz. 20), przekł. rosyjski (1829)
  31. Atlas archéologique de la Russie Européenne, Petersburg 1805; wyd. 2 Petersburg 1810; przekł. rosyjski (1823)
  32. Mémoire sur l’expédition en Chine, powst. 1806, wyd. W. Kotowicz: J. hr. Potocki i jego podróż do Chin, Wilno 1935, s. 54-79; przekł. polski: L. Kukulski, J. Olkiewicz: Podróż do Mongolii, I: Memoriał o wyprawie do Chin, zobacz Wydania zbiorowe poz. 1
  33. Examen critique du fragment égyptien connu sous le nom d’Ancienne chronique, Petersburg 1808
  34. Principes de chronologie pour les temps antérieurs aux Olympiades, Petersburg 1810; wyd. następne: cz. 1, Krzemieniec 1813; cz. 2: Principes de chronologie pour les quatorze siècles qui ont précédé la première olympiade vulgaire, Krzemieniec 1815
  35. Description de la nouvelle machine pour battre monnaie, écrite en russe par… traduite du russe en français par N. O., Petersburg 1811 (tekst francuski i polski)
  36. Le Comte Stanislas Félix Potocki né en 1750… (Życiorys S. Sz. Potockiego) w: Notes (do) S. Trembecki: Sophïowka. Poème polonais traduit par (A.) de Lagarde, Wiedeń 1815, s. 132-146
  37. Origines slaves des Cimmeriens, Lithuaniens, des Getes ou Valaches, des Sarmates et des Scytes Tchouds. rękopisy: Ossolineum, sygn. 2417/III (autograf „chapitre 2”); Biblioteka Jagiellońska, sygn. 3484 („chapitre 2”); Biblioteka PAN Kraków, sygn. 584
  38. Podróż do Holandii (prawdopodobnie 1787).

Potocki artykuły i prace swe umieszczał ponadto w czasopismach: „Journal Hebdomadaire de la Diète de Varsovie” (1788-1791, anonimowo), „Le Conservateur Impartial” (1810).

Idole prillwickie

Jedna z figurek prillwickich

Idole prillwickie, bałwanki przylwickie – nazwa grupy stu kilkudziesięciu figurek odkrytych rzekomo w II połowie XVIII wieku w Prillwitz nad jeziorem Tollensesee w Meklemburgii. Pierwsza informacja o ich odkryciu ukazała się w 1768 roku.

Figurki te miały rzekomo pochodzić z Radogoszczy i przedstawiać wyobrażenia bóstw słowiańskich, m.in. Radogosta. Wiele z nich opatrzonych jest napisami runicznymi, rzekomym pismem słowiańskim. Znaczna część figurek przedstawia postacie z lwimi głowami i bujnymi grzywami[1].

„Odnalezienie” idoli prillwickich stało się wielkim wydarzeniem w ówczesnej Europie i początkowo badacze powszechnie przyjęli ich autentyczność. Oszustwu dał się zwieść m.in. Jan Potocki, który w 1794 roku osobiście odwiedził miejsca ich rzekomego odkrycia, wykonał rysunki części z nich, a całą sprawę nagłośnił w wydanej w 1795 w Hamburgu relacji z podróży po Niemczech. O autentyczności znalezisk z Prillwitz było przekonanych wiele autorytetów naukowych ówczesnych czasów, takich jak Wawrzyniec Surowiecki[2], Joachim Lelewel[3] i Wojciech Cybulski. Jako jeden z nielicznych krytyczne stanowisko zajął Feliks Bentkowski[4].

Autentyczność rzekomych znalezisk z Prillwitz zakwestionowano dopiero wraz z rozwojem archeologii w połowie XIX wieku. Okazały się one jedynie niezdarnymi odlewami z brązu pomieszanymi z kilkoma znaleziskami autentycznymi, jednak niemającymi nic wspólnego ze Słowianami. Autorem fałszerstwa był najprawdopodobniej złotnik z Neubrandenburga Gideon Nathanael Sponholz.

Idole prillwickie są obecnie przechowywane w muzeum w Schwerinie.

Podziel się!