Na Kujawach znaleziono jedne z najstarszych dowodów na istnienie hierarchicznej społeczności
Badania przeprowadzone w miejscowości Osłonki na Kujawach przez międzynarodowy zespół naukowy wskazują, że już 6600 lat temu na terenie Europy pojawiały się nierówności społeczne i doszło do próby ustanowienia społeczności opartej na hierarchii. Nierówności te znajdują potwierdzenie przede wszystkim w diecie badanych szkieletów.
Archeolodzy od dawna zajmują się badaniem nierówności w prehistorycznych społecznościach. Znane są bogato wyposażone groby z epoki brązu czy żelaza, które łatwo można interpretować jako oznakę zamożności pochowanych w nich osób.
Jednak groby z europejskiego neolitu są trudniejsze w interpretacji. Obecność różnic w ich wyposażeniu niekoniecznie bowiem oddaje różnice w zamożności osób pochowanych. Bardziej kosztowne przedmioty mogły należeć do krewnych, a ich złożenie w grobie mogło mieć związek z chęcią powstrzymania czy też przekupienia śmierci. Takie przedmioty mogły też być jedynie oznaką tego, że zmarły miał inny gust niż pozostali członkowie społeczności, zatem posiadał inne przedmioty. Co innego jednak sam szkielet. Obecne w nim izotopy świadczą o diecie, a różnice w tym, co jedli członkowie danej społeczności wskazują na różny status społeczny.
Chelsea Budd i Malcom Lillie ze szwedzkiego Uniwersytetu w Umea, Peter Bogucki z Princeton University, Ryszard Grygiel z Muzeum Archeologii i Etnografii w Łodzi, Wiesław Lorkiewicz z Uniwersytetu Łódzkiego oraz Rick Schulting z University of Oxford przyjrzeli się szczegółowo neolitycznemu cmentarzysku w Osłonkach. W V tysiącleciu przed Chrystusem zostało tam pochowanych wiele generacji miejscowej ludności.
W czasie V tysiąclecia na równinach Europy Północnej dochodziło do ekspansji i konsolidacji osadnictwa. W okolicach Brześcia Kujawskiego, gdzie znajdują się Osłonki, zamieszkiwali przedstawiciele brzesko-kujawskiej grupy kultury lendzielskiej. Reprezentanci tej kultury zakładali bardzo rozległe osady, w których istniały duże prostokątne domy naziemne, zajmowali się rolnictwem i hodowlą bydła. Podczas wykopalisk przeprowadzonych w latach 1989–1994 odkryto ponad 30 długich domówi i ponad 80 grobów zawierających 92 szkielety.
Przy 22 szkieletach znaleziono miedziane przedmioty. Są one bardzo zróżnicowane. Od noszącego ślady zużycia kawałka miedzi po diadem z 50 miedzianych kawałków po kolczyki. Miedziane przedmioty towarzyszyły zarówno dorosłym kobietom i mężczyznom, jak i nastolatkom oraz dzieciom. Miedź nie mogła być miejscowego pochodzenia, gdyż w tamtym czasie najbliższym jej źródłem były Alpy i Karpaty. Oprócz miedzi znaleziono też różnego rodzaju ozdoby wykonane z muszli czy kości i zębów zwierząt. Ozdoby takie częściej znajdowano w grobach, gdzie były przedmioty z miedzi niż w tych, gdzie miedzi nie było.
Naukowcy przyjrzeli się izotopom węgla i azotu w pochowanych szczątkach i porównali poziom tych pierwiastków pomiędzy zwłokami, przy których znaleziono miedziane przedmioty, a zwłokami, w których grobach przedmiotów takich nie było. Okazało się, że osoby, w grobach których znaleziono miedź, miały w kościach więcej izotopu węgla-13. Nie zauważono natomiast różnic w izotopie azotu-15.
Takie wyniki sprawiły naukowcom pewne problemy interpretacyjne. Na przykład większe spożycie mięsa powinno wiązać się z różnicą w poziomie azotu-15. Obserwacje takie mogą być jednak zaburzone, jeśli roślinność spożywana przez ludzi była nawożona odchodami bydła, na co istnieją pewne dowody w Osłonkach. Wiemy ponadto, że w VI tysiącleci na Kujawach produkowano dużo nabiału. Co prawda brak jest bezpośrednich dowodów, by tysiąc lat później produkcja nabiału była popularna w Osłonkach, jednak pewne ślady na to wskazują. W nabiale brakuje węgla-13 ale jest on bogaty w azot-15 i to w stopniu podobnym do mięsa. Dlatego też naukowcy doszli do wniosku, że osoby, w których grobach znaleziono miedziane przedmioty spożywały więcej mięsa, a osoby, gdzie miedzianych artefaktów nie znaleziono, miały w diecie więcej nabiału. Stąd różnice w węglu-13 i brak różnic w azocie-15. Można zatem przypuszczać, że obecność miedzianych przedmiotów w grobach osób jedzących więcej mięsa to rzeczywiście oznaka ich statusu materialnego, a zatem dowód na istnienie rozwarstwienia społecznego.
To jednak nie wszystko. W Osłonkach znaleziono też liczne szczątki zwierząt hodowlanych. W ich wypadku badania izotopów sygnalizują, że niektóre zwierzęta były wypasane na pastwiskach o innym składzie izotopowym. Co prawda spostrzeżenie to wymaga jeszcze potwierdzenia, ale może wskazywać, że bydło należące do zamożniejszych mieszkańców miało dostęp do lepszych pastwisk.
Bogatsi mieszkańcy Osłonek prawdopodobnie mieli dostęp do roślin i zwierząt z innych obszarów niż pozostali. Na większych polach uprawnych i pastwiskach, z lepszym dostępem do światła słonecznego, rosły rośliny o nieco większej ilości węgla-13 niż na polach małych i zacienionych. Osoby, które jadły rośliny z takich pól i mięso krów wypasanych na tych pastwiskach, powinny mieć więcej izotopu węgla-13 w organizmach. A takie zjawisko zauważono u osób pochowanych z miedzianymi przedmiotami.
Główne spostrzeżenie powyższych badań to odnotowanie, że istnieje znacząca różnica w izotopie węgla-13 pomiędzy osobami pochowanymi z przedmiotami miedzianymi i bez nich. Jako, że stabilny poziom izotopów to odzwierciedlenie wieloletniej diety, pokazuje to, że istniały długotrwałe różnice w diecie wśród mieszkańców Osłonek. Różnice te mogły pochodzić ze spożywania różnych pokarmów i/lub ze spożywania tych samych pokarmów, ale uprawianych i hodowanych na lepszych lub gorszych ziemiach.
Osłonki dostarczają jednych z najstarszych bezpośrednich dowodów na istnienie w Europie związku pomiędzy dietą w czasie życia, a traktowaniem po śmierci. Miedziane artefakty były wkładane do grobów przez około 200 lat, a ta różnica w pochówkach pomiędzy ludźmi grzebanymi z miedzianymi przedmiotami i bez nich odzwierciedlała prawdziwą różnicę w diecie członków społeczności. Fakt, że system taki przetrwał dość krótko pokazuje, że wczesne próby stworzenia hierachicznego społeczeństwa nie zawsze kończyły się sukcesem, piszą autorzy badań.
Artykuł All things bright: copper grave goods and diet atthe Neolithic site of Osłonki, Poland opublikowano w sierpniowym numerze pisma Antiquity.