Wielcy Polacy: Henri Bergson (1859 – 1941)

Henri Bergson (ɑ̃ʀi bɛʁksɔn, ur. 18 października 1859 w Paryżu, zm. 4 stycznia 1941 tamże) – francuski filozof, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie literatury za rok 1927^[1]. Przyjmowany za głównego twórcę intuicjonizmu.

Opublikował cztery główne dzieła: O bezpośrednich danych świadomości, Materia i pamięć, Ewolucja twórcza, Dwa źródła moralności i religii. Znajdują one oddźwięk w wielu dziedzinach oprócz filozofii: filmie, literaturze, neuropsychologii i in.

Jeden z najwybitniejszych pisarzy, fizyk i filozof francuski żydowskiego pochodzenia. Jego ojcem był Michał Bergson z Warszawy, prawnuk Szmula Jakubowicza Sonnenberga, zwanego Zbytkowerem (1756-1801), żydowskiego kupca i bankiera.

Pochodził z żydowskiej rodziny – jego ojcem był kompozytor Michał Bergson z Warszawy, a matka pochodziła z żydowskiego rodu z Anglii i Irlandii. Jego siostrą była artystka i okultystka Moina Mathers. W 1868 osiedlili się w Wielkiej Brytanii. Gdy Henri Bergson miał 9 lat rodzina osiadła w Paryżu. Otrzymał francuskie obywatelstwo.

Henri Bergson studiował w prestiżowej uczelni École normale supérieure. Po ukończeniu studiów nauczał w kilku liceach. W 1892 ożenił się z Louise Neuberger. W 1898 został mianowany profesorem w École normale supérieure.

Zmarł w wieku 81 lat. Został pochowany na cmentarzu w Garches, w departamencie Hauts-de-Seine. Na jego prośbę w pogrzebie uczestniczył ksiądz.

Poglądy

Bergson głosił, że główną rolę w procesie życiowym odgrywa nie rozum, ale pęd życiowy. Twórca kieruje się intuicją. Według Bergsona świat podlega ciągłemu rozwojowi, a życie człowieka jest strumieniem przeżyć i czynów. Najwyższą wartość stanowi wolność.

Stworzył koncepcję élan vital, pędu życiowego, siły motorycznej, będącej przyczyną wszelkiej aktywności organizmów żywych.

Intelekt. Krytyka poznania naukowego

Według Bergsona podstawowym narzędziem poznawczym, z jakiego korzysta nauka, jest intelekt. To intelekt (umysł) uogólnia, schematyzuje, kwantyfikuje, relatywizuje. To intelekt tworzy pojęcia – pojęcia rzeczy. Intelekt służy wyłącznie działaniu. Na intelekcie opiera się, i musi się opierać, poznanie naukowe.

Z drugiej jednak strony, rzeczywistość to nie tylko zbiór stałych elementów. To przede wszystkim nieustanne stawanie się, ewolucja. Pewne rzeczy z natury są zmienne, i nie można ich ujmować jako czegoś raz na zawsze określonego i trwałego. Dlatego intelekt upraszcza rzeczywistość: pojęcia, jakie tworzy, nigdy ściśle nie pasują do przedmiotu, są zawsze jego sztucznym odtworzeniem. Intelekt, a za nim nauka, tworzy pojęcia by uprościć pewne byty tak, by poddawały się kwantyfikacji – nierzadko wypaczając tym samym ich naturę.

Za przykład takiego korzystania z intelektu Bergson podaje nasze pojęcie czasu: postrzegamy zawsze tylko pewne momenty czasowe, tylko czasami zdajemy sobie sprawę z tego, że czas upływa; ale mimo to tworzymy pojęcie ciągłego, nieustannie upływającego czasu. Tymczasem trwanie, stawanie się to coś innego niż czas mechaniczny. Obok czasu uniwersalnego istnieje czas przeżywany – czas psychologiczny. W dziele pt. Durée et Simultanéité, wydanym w Paryżu w 1922 r. Bergson krytykował szczególną teorię względności Einsteina, pomimo jej eksperymentalnego potwierdzenia. Mimo braku kwalifikacji filozofa w fizyce^[2] należy zaznaczyć, że krytyka Bergsona dotyczyła jednak metafizycznych implikacji teorii Einsteina i jako taka wykraczała poza zagadnienia fizyczne.

Umysłowi przeciwstawia się instynkt – stosujący się bezpośrednio do przedmiotu, dotyczący rzeczy, a nie stosunków między nimi.

Poznaniem, jakie naprawdę odnosi się do rzeczywistości, jest poznanie intuicyjne. Intuicja jest szczególnego rodzaju instynktem. To zdolność bezpośredniego poznania rzeczywistości w jej ciągłości. Jako poznanie bezpośrednie i całościowe – jest bezużyteczna, nie ma żadnego znaczenia praktycznego. Lecz właśnie dlatego filozofia winna opierać się na intuicji – gdyż intuicja jest poznaniem bezinteresownym.

Religia

Bergson rozróżniał dwa źródła religii: statyczne i dynamiczne. Religia statyczna jest wynikiem działania psychologicznych reakcji i mechanizmów obronnych. Kształtuje ją obawa i obrona przed dezintegracją społeczeństwa ukształtowanego m.in. przez nakazy i zakazy religijne, myśli o śmierci stwarzające domysły dotyczące życia po niej, a także lęk przed przyszłością, który podsuwa idee bóstw opiekuńczych.

Religia dynamiczna wykracza poza potrzeby tymczasowe, przemijające. W niej człowiek wierzący w sposób mistyczny i transcendentny zmierza ku Bogu.

Uczeń Bergsona, o. Reginald Garrigou-Lagrange OP w swej pierwszej poważniejszej pracy Le sens commun, la philosophie de l’être et les formules dogmatiques (1909) argumentuje, że bergsonizm zmierza właściwie ku panteizmowi immanentystycznemu, negującemu transcendencję, absolutność i niezmienność Boga.

Dzieła

Informacje w projektach siostrzanych

Teksty źródłowe w Wikiźródłach

Cytaty w Wikicytatach

• 1889: O bezpośrednich danych świadomości (l’Essai sur les données immédiates de la conscience – dopełnione przez Quid Aristotles de loco senserit)
• 1896: Materia i pamięć (Matière et mémoire)
• 1900: Śmiech
• 1903: Wstęp do metafizyki, Intuicja filozoficzna
• 1907: Ewolucja twórcza (L’Évolution créatrice)
• 1919: Energia duchowa
• 1932: Dwa źródła moralności i religii (Les Deux Sources de la morale et de la religion)
• 1934: Myśl i poruszenie

Przypisy

• Bergson Henri. W: Encyklopedia [on-line]. PWN. [dostęp 2015-06-21].

Bibliografia

• Michał Heller, Tadeusz Pabjan: Elementy filozofii przyrody. Kraków: Copernicus Center Press, 2014. ISBN 978-83-7886-065-5.

Linki zewnętrzne

• Henri Bergson. Stanford Encyclopedia of Philosophy. [dostęp 2017-12-30].