Licząca 12 000 lat świątynia, którą odkopano w Turcji, wydaje się być częścią znacznie większej, nieznanej dotąd starożytnej kultury, która stopniowo wyłania się z mroku dziejów — jej odkrycie zmusza do rewizji dotychczasowych poglądów na temat przeszłości naszej cywilizacji.

Ta archeologicznie sklasyfikowana jako należąca do przedceramicznego neolitu A (ok. 9600-7300 p.n.e.) najstarsza świątynia świata umiejscowiona została na początku tej ery, zaś jej określony metodą radiowęglową wiek ustalono na 9500 rok p.n.e. Jest to czas, w którym zniknęła podobno platońska cywilizacja Atlantydy. Wzniesiono ją 5000 lat przed powstaniem Sumeru uważanego przez wielu za „najstarszą cywilizację”, która rozkwitła niezbyt daleko na południe od Göbekli Tepe nad brzegami Eufratu.

Göbekli Tepe to niesamowite miejsca w całym tego słowa znaczeniu. David Lewis – Williams, prof. Archeologii z Witwatersrand Uniwersytetu w Johannesburgu, powiedział niekgdyś, że „jest to najważniejszy archeologiczny ośrodek na świecie” i z całą pewnością miał rację. Göbekli Tepe to zespół głównie okrągłych i owalnych budowli wzniesionych na zboczu wzgórza zwanego Göbekli Tepe Ziyaret, około 15 km na północny – zachód od miasta Sanliurfa, bardziej znanego jako Urfa. Miasto to było (i nadal jest) oazą, co może tłumaczyć dlaczego Gobekli Tepe powstało w jej pobliżu.

Słowo „Ziyaret” oznacza „odwiedziny” i jest często opuszczane, w związku z czym niektórzy tłumaczą nazwę „Göbekli Tepe” jako „Pępek Świata”, gdzie „Gobek” znaczy „pępek” lub „brzuch” a „Tepe” – „wzgórze”. Stąd najbardziej prawidłowe tłumaczenie nazwy tego stanowiska powinno brzmieć „wybrzuszone wzgórze” lub „wydęte wzgórze”.

Bardziej żądne sensacji media usiłowały połączyć Göbekli Tepe z biblijnym rajskim ogrodem. Göbekli Tepe jest rzeczywiście stare, ale nie jest ani unikalne, ani nigdy nie było ogrodem. Tym niemniej w ostatnich 50 latach ramy określające początki cywilizacji zostały przesunięte w czasie wstecz z okresu początków cywilizacji Sumeru do czasów budowy Göbekli Tepe. Niestety, to przesunięcie nie zwróciło na siebie należytej uwagi, na jaką zasługuje.

Powrót do przeszłości; narodzin ludzkiej cywilizacji

Odkrycie biblijnego Jerycha i jego kamiennych murów datowanych na około 8000 rok p.n.e. było pierwszym przesunięciem daty narodzin „cywilizacji”. Ain Ghazal jest często postrzegane jako siostrzane miasto Jerycha i z 15 hektarami powierzchni jest obecnie największym neolitycznym stanowiskiem na Środkowym Wschodzie, czterokrotnie większym od Jerycha. Jego główny archeolog, Amerykanin Gary O. Rollefson, ustalił datę jego powstania na 7250 rok p.n.e. Są tam również ślady uprawiania rolnictwa datowane na 6000 rok p.n.e. – późniejsze od założenia samego miasta. W okresie rozkwitu Ain Ghazal mieszkało w nim około 2000 ludzi. Jednak już w roku 5000 p.n.e. było całkowicie opuszczone. Znaleziono tam trzydzieści posągów mierzących od 35 do 90 cm wysokości przedstawiających ludzkie postacie, które mogą być wyobrażeniami bóstw lub duchów przodków.

Odkrycie Jerycha uwiarygodniło pogląd, że Biblia jest opisem historycznych wydarzeń a nie zbiorem mitów. Kiedy jednak później dowiedziano się, że są jeszcze starsze od niego osady, położone „niestety” poza Palestyną, dalej na północ, w Anatolii, w południowo-wschodniej Turcji, zainteresowanie mediów tymi nowymi odkryciami osłabło.

Najbardziej znanym z tych miejsc jest Catal Hoyuk. Zostało one odkryte w 1958 roku przez brytyjskiego archeologa, Jamesa Mellaarta, który rozpoczął wykopaliska w 1961 r. i ostatecznie określił wiek tego miejsca na 7500 – 5700 r. p.n.e. Jest to największy i najlepiej zachowany ośrodek neolityczny z tego okresu. Mellaart ochrzcił go mianem „Neolitycznego Rzymu” i zdecydowanie jego ogrom zasługuje na miano sporej aglomeracji. Konstrukcje zachowanych budynków wskazują jednoznacznie, że jej mieszkańcy byli czcicielami kultu Matki Bogini, choć ta teoria była przedmiotem wielu kontrowersji. Wiadomo jednak, że zmarłych chowano pod podłogą budynków, a wiele z tych struktur zawiera zachowane wizerunki byków. Niektórzy badacze w swoich odważnych dysputach naukowych posunęli się na tyle daleko, że doszukali się analogii do kreteńskiej cywilizacji minojskiej, mimo faktu, iż obydwie cywilizacje dzieli przepaść historyczna rzędu 3 tys. lat.

Catal Hoyuk był jednym z pierwszych miejsc odkrytych w tym obszarze tureckim, które nieco naświetliły prehistoryczną historię tego regionu archeologom. Ale to miejscu znanym pod nazwą Göbekli Tepe przypisuje się najstarsze świadectwo kultury neolitycznej. Ogólnie odkrycie obydwu tych miejsc przeszło bez większego echa w środowisku archeologicznym.