Trzeba podkreślić, że neopogaństwo w pewnym stopniu przewijało się u nas przez cały okres panowania chrześcijaństwa. Nie miało ono jednak, ani tak widocznego, jak dziś zasięgu, ani sprecyzowanej, wyrazistej świadomości. Pojawiało się jako poszukiwanie korzeni kultury, jako resentyment, aby po zrealizowaniu postawionemu pamięci o nim zadania usunąć się w z powrotem w potencjalny, ale nie wykorzystywany obszar dziedzictwa. Pojawiało się też niepostrzeżenie w ramach Kościoła, jako elementy pogańskiego dziedzictwa włączane w chrześcijańską tradycję obrzędowość.

Neopogaństwo natomiast wyrosłe u schyłku dwudziestego wieku jest już zjawiskiem innego rodzaju. Pozostaje ono w wyraźnym związku z upadkiem ideologii programu nowoczesności. Wyrosło ono jako jedna z niezliczonych propozycji poszukiwania tożsamości, systemu wartości i kierunków transgresji, w obliczu pustki duchowej jaką pozostawił wygasły mit nowoczesności, a dokładniej – wszystkie jego wersje.

W warunkach naturalnego rozwoju kultury proces poszukiwania nowych dróg postępowałby powoli i towarzyszyłaby mu dogłębna analiza poszukiwań, oraz ostrożne eksperymentowanie z nowymi ideami. Sytuację zaostrzyły jednak odkrycia socjotechnicznych możliwości kreowania wirtualnych tożsamości i wykorzystywanie ich do manipulowania społeczeństwem dla instrumentalnych celów – głównie do zniewolenia go. To wzmogło niepokoje egzystencjalne i związało procesy poszukiwania nowych dróg kultury z rozpaczliwą obroną przed odbierającym tożsamość i stwarzającym zagrożenia egzystencji zniewalaniem.

Panujący system polityczno-ekonomiczny, dysponujący przemocą fizyczną (przemoc materialna też ma charakter przemocy fizycznej) i symboliczną (lobby polityczno-ekonomiczne, które ma do swojej dyspozycji media) zaczął u schyłku XX w. demonstrować swoją siłę przez pokazowe wojny, nachalną propagandę skompromitowanych ideologii, co spowodowało w społeczeństwach odczucie wtórnego znalezienia się w epoce niewolnictwa.

Reakcją na to było masowe pojawienie się opozycji w wobec ideologii propagowanych przez niewolący system. Ruchy kontestacyjne prowadziły walkę z systemem z różnym skutkiem, a próbie czasu oparły się jedynie te, które podjęły walkę głównie w przestrzeni symbolicznej.

W grupach neopogańskich organizowanych przez ideę kontestacji systemu wyrosła dość typowa świadomość rewolucyjna. W tożsamości liczą się głównie treści skrajnie przeciwstawiające się propagandzie wspierania systemu – u nas są nimi skompromitowane idee chrześcijańska i liberalna. Mała dbałość o własną ideologię powoduje, że grupy takie łatwo wchodzą w porozumienie z grupami deklarującymi bardzo odległe im profile ideowe, natomiast bliskie w praktyce kontestacji systemu.

Tu ma swoje źródło niezrozumiała dla szerszej publiczności współpraca neopogan deklarujących się jako wyznawców Zadrugi z katolickim NOP. Jednak ani NOP, jako organizacja narodowo-katolicka nie ma nic wspólnego z kosmopolitycznym z założenia chrześcijaństwem, ani neopoganie wspominający słowiańskich bogów nie mają nic wspólnego z kulturalizmem Stachnika, jako idei skrajnie bezbożnej. Obie jednak współpracujące ze sobą organizację, kontestują naciski systemu na wyhodowanie w społeczeństwach płytkiej, pozbawionej historii, konsumpcyjnej tożsamości. Brak własnej głębszej refleksji teoretycznej i gotowość do współpracy z innej maści kontestatorami, czyni te ruchy słabymi wewnętrznie i podatnymi na prowokacje i manipulacje z zewnątrz, z których (przepraszam za wyrażenie) „kreatywne dziennikarstwo” jest najłagodniejszą, ale jednocześnie najszerzej stosowaną formą.

Podobny charakter – symulakrum pustych znaków – przedstawia sobą nurt budowania struktur organizacji religijnych. Struktury te opierają się na deklarowanej przynależności i wierności znakom wprowadzanym do dokumentów programowych i praktyki działań. Zestaw znaków stara się pokryć obszary, w których powinny znaleźć się duchowość, sacrum, i narracja tożsamościowa i w ten sposób organizacje te stają się podobnymi do symulakrów tradycyjnych kościołów czym stały się one po śmierci ontologii – śmierci ich bogów. O ile jednak kontestowanie systemu, posiadającego realną siłę i władzę polityczną i ekonomiczną jest wyzwaniem, to kontestowanie zamarłych kościołów poprzez budowę równie martwych struktur wyzwaniem już nie jest. Neopogańskie organizacje religijne byłyby więc zupełnie bez znaczenia, gdyby nie towarzyszyły im inne rodzaje zainteresowań, jak idea słowiańska czy folklorystyka. One jednak skuteczniej realizowane są poza religijnymi organizacjami neopogańskimi.

W grupie tożsamości kontestacyjnych, gdzie głównym motorem poszukiwań są emocje sprzeciwu wobec systemu, do wypełnienia jej treści wystarczają znaki, nadające się na emblematy manifestujące kontestację, stąd zamiast wiedzy o swojej (posiadanej czy poszukiwanej) duchowości, wartości nabierają deklaracje wierności znakom i deklaracje przynależności. Tożsamość taka łączy w sobie bezrefleksyjność właściwą dawnym ekskluzywnym kulturom, z brakiem narracji i stabilizujących ją mitów. Ich miejsce zajmuje idea kontestacji. Tożsamość taka wpisuje się w ponowoczesny kulturę jako jeden z symulakrów, których jest dodatkowym niezamierzonym efektem – odpowiedzią na symulakry już propagowane.

Inną formą radzenia sobie z opresją nacisków na utratę tożsamości jest odwoływanie się neopogan do rodzimego folkloru. System narzucając jako obowiązujący amerykański styl życia – najbardziej, jak się wydaje wyprany z duchowości i najbardziej zniewolony zarówno duchowo jak i materialnie. Dodatkowo wejście do wspólnoty europejskiej każe z jednej strony zaprezentować w nowym międzynarodowym towarzystwie, coś swojego – to tylko może być źródłem szacunku dla nas przez inne narody. Z drugiej strony Wspólnota pokazała oblicze, w którym obok jedności daje się w coraz większym stopniu zauważyć rywalizację, i próby wykorzystywania jej dla interesów partykularnych, głównie w sferze materialnej.

Tu połączyły się satysfakcja z budowanej rodzimej tożsamości z rosnącym i docenianym z zewnątrz poczuciem własnej wartości. Sama religijność pogańska w tych folklorystycznych ruchach ma równie niewielkie znaczenie jak chrześcijaństwo od którego ich członkowie odchodzą. Obie religie bowiem, traktowane jako spektakl, stały się uczuciowo zobojętniałe.

W ramach tego nurtu wyróżnić można dwa kierunki. Jeden – masowy i płytki, koncentrujący się na zabawie i festynach folkowych nastawiony jest na kreowanie poczucia tożsamości i przynależności, i przy okazji popularyzuje rodzime dziedzictwo skłaniając niektórych uczestników do głębszego zainteresowania się nim. Drugi kierunek, rekrutuje się z tych, którzy dostrzegli w tym dziedzictwie głębsze treści i w celu zbliżenia się do nich pieczołowite odtwarzają przejawy naszej dawnej kultury i sztuki. Obcowanie z tymi treściami, oraz profesjonalizm w sięganiu i interpretacji materiału źródłowego daje efekt w postaci odkrywania pogańskiej duchowości, natomiast wysoki poziom indyferencji religijnej, jaki właśnie umożliwił wejście w ten nurt powoduje, że jego uczestnicy stronią od deklarowania się jako poganie i od neopogańskich organizacji religijnych, co ma ten pozytywny skutek, że duchowość pogańska wzrasta w nich bez emocji kontestacyjnych, bezwiednie nawet, i od razu powstaje w formie dostosowanej do poziomu cywilizacji w której wyrasta oraz nie kłóci się ze współczesnym intelektem. Kierunek ten rodzi się więc jako odporny na instytucjonalizację, fundamentalizm

i ekskluzywizm. Jako taki zdobywa sobie miejsce w łonie konformistycznej większości społeczeństwa i jest w stanie przyciągać do siebie jednostki z szerszej ale płytszej odmiany folkowego nurtu.

Oba kierunki nurtu folklorystycznego zdążają jednak do jego celu – zbudowania nowej tradycji, która zapewni ciągłość narracji tożsamościowej sięgającej korzeniami dawnego pogaństwa i uzgodnienie jej z obliczem duchowym człowieka współczesnego. Do celu tego zbliżają się one z dwóch pozycji. Obcując z okruchami zachowanego dziedzictwa stwarzają szansę na odnalezienie zawartej w nich duchowości, czasem jawi się to jako idea, którą się realizuje – czyli kierunek od dziedzictwa do treści duchowych. Natomiast współczesne przeświadczenia na temat kierunku w którym powinien podążać rozwój kultury, czynione w kontakcie ze zgłębianym dziedzictwem pozwalają na odnalezienie ich w nim i włączenie dziedzictwa do pierwotnie zarysowanej już przeświadczeniem duchowości – czyli kierunek od duchowości do dziedzictwa.

Rekonstruowana w myśl obu zasad tradycja stanowi pomost łączący dawną kulturę pogańską ze współczesnym obliczem kultury.

Mówiąc o zjawisku odradzania się neopogaństwa nie sposób pominąć najszerszego frontu działań na tym polu, który jednak jest pomijany przy analizach zjawiska. Chodzi o wszelkie działania na polu kultury, które realizują funkcję renesansu pogańskiej duchowości, bez deklarowania, a często i bez świadomości realizowanej funkcji. Zapaść systemów normatywnych, do niedawna zawężająca pole poszukiwań kulturowych, uczyniła idee niesione przez pogańską duchowość dostępnymi dla całego społeczeństwa i w ramach naturalnych procesów rozwoju kultury zaczęły stawać się przedmiotem zainteresowań naukowców, twórców kultury, artystów, działaczy władz lokalnych i organizatorów życia zbiorowego. Otwarcie kraju na świat dodatkowo podniosło rangę rodzimego dziedzictwa jako dobrego towaru eksportowego, a za obiegiem jego treści, nawet komercyjnym, rośnie przecież świadomość i wiedza na jego temat. Rodzime treści włączane więc zostają do tożsamości, a coraz liczniejsze kontakty międzykulturowe uwypuklają ją jeszcze bardziej.

Na tle kontaktów międzykulturowych odżyła idea słowiańska, ale już nie na płaszczyźnie politycznej lecz kulturowej, i odkryła wspólny trzon duchowości w kulturze z czasów, sprzed rozdzielenia się Słowian na różne narody. W ten sposób zainteresowania neopogaństwem połączyły się z ideą zbliżania narodów słowiańskich. Straciły natomiast swoje znaczenie czynniki dotychczas rozdzielające narody słowiańskie. Różne w krajach słowiańskich kościoły chrześcijańskie wycofały się na pozycje symulakrum oferujących jedynie przynależność, co otworzyło w tożsamości miejsce zarówno na ideę jedności słowiańskiej jak i na obecny w niej wspólny element – sentyment dla dawnej, dodatkowo często idealizowanej religii pogańskiej. Narracja tożsamościowa buduje się więc z elementów wspólnych Słowiańszczyźnie, a przy odrzuceniu dzielących je zarówno podziałów politycznych ukształtowanych przez historię, jaki i religijnych związanych z uwiądem chrześcijaństwa.

Globalizacja, ze swoimi naciskami na eliminację odrębności i odbierająca tożsamość wywołała reakcję w postaci utrzymywania rodzimej tożsamości, i to także wiedzie do naszych korzeni kulturowych. Odkrywane jest zatem wspólnym dla wszystkich Słowian zadaniem, a realizacja jego staje się cenna jako dzieło nadające im poczucie własnej wartości.

Budowanie nowej narracji zachodzi więc w warunkach angażowania wszystkich wymiarów duchowości. Odnajdywanie i wymiana przechowanych w tradycji ludów słowiańskich elementów dziedzictwa owocuje odkrywaniem i wypełnianiem treścią słowiańskiej tożsamości, odkrywanie religii pogańskiej daje refleksję nad układem odniesienia – refleksję nad systemem wartości, który i tak musi zostać wypracowany po upadku chrześcijaństwa i projektu nowoczesności. Upadek systemu kulturowego, zagrożenia ekologiczne i globalna destabilizacja polityczna każe podejmować wątki charakterystyczne dla kierunku w którym powinna rozwijać się kultura i cywilizacja oraz stawia wyzwania jednostkom – przyjęcia postawy wobec zachodzących zmian i wyboru drogi życiowej w nowej nieznanej jeszcze bo rodzącej się dopiero postaci jutra.

Angażowanie się pełnej duchowości w jedną ideę to już pełny mit – mit dziejotwórczy w formie opisanej przez teorię kultury.

Mit ten staje się dziś motorem działań wielu inicjatyw kulturotwórczych, nie tylko i nie głównie w środowiskach neopogańskich, więcej w artystycznych i naukowych, i jak przystało na żywy mit przeważnie bywa on nierozpoznany w swojej istocie, działa jako przeświadczenie każące podejmować konkretne działania w konkretnych sytuacjach, a nie jako uświadomiona ideologia czy doktryna, a odszukać go można dopiero wtórnie analizując powstałe pod jego wpływem działania czy gotowe dzieła.

Przykładem takich działań podejmowanych pod wpływem mitu słowiańskiego była twórczość Stanisława Szukalskiego, a dziełem, które pozwoli nam na odtworzenie fundującego je mitu, dramat Krak syn Ludoli.

Stanisław Szukalski Krak syn Ludoli, Toporzeł, Wrocław 2007 s 5. cyt:
Nie mając skąd zaczerpnąć bliższych wieści o Kraku, sam je dopełniam własnym domysłem. A prawo do tego mam takie samo, jakie mieliby nasi poeci, gdyby tysiąc lat temu jako ludołazy.ględziarze chcieli wymyślać i dalej rozwinąć do Dziejawy rozmiarów małe plećby o patronie Młodzi sławiańskiej. Gdyż tylko ten ma prawo wymyślać nowe rzeczy, kto je po sobie Ludowi zostawia na uwielczenie Ducha i Dziejów rozjaśnienie. Zjawienie się danego dzieła daje owe prawo samo sobie.

Stanisław Szukalski Krak syn Ludoli, Toporzeł, Wrocław 2007 s. 36. cyt:
Lepsi? – to ci, co ważą się być, bo stając się kapłanami swej woli i wiary w swe przeznaczenie, zostają potem bohaterami, a po śmierci – Bogorłami ŚwiatOwida. Czynami za życia – owocem swej woli – przynoszą Ludowi z klęsk uwolnienie za życia, a po śmierci uwielczają wielkolisko Bogorłów i pomnażają wiarę Sławian, czyli wiarę w siebie samych. Brak rodzimych mitów Autor właśnie uzupełnia.

W micie założycielskim jest od początku wszystko co trzeba: powstanie życia na Ziemi, wyłonienie się ludzi ze świata zwierząt, w tym rasy

słowiańskiej ze sobie właściwą mentalnością agrarną. Przy czym Szukalski stoi na gruncie współczesnej wiedzy, lokując powstanie życia w wodzie zasilanej ciepłem słonecznym, i ewolucję zwierząt przed powstaniem ludzi.

Mit początku, w swojej symbolice, każe pamiętać ludziom o przyrodniczych korzeniach, wspólnej historii ze zwierzętami, a w szczególności Słowianom o wykształceniu się ich kultury i cywilizacji rolniczej wśród podmokłych łąk i bagien.

ŚwiatOwid Szukalskiego nie jest bogiem w znaczeniu teistycznym natomiast urządzeniem całkowicie wirtualnym, co jest na kartach dramatu o Kraku ukazane bez stosowania, powstałej pół wieku po napisaniu dzieła, terminologii teorii systemów. ŚwiatOwid jest bowiem ideą jedności Słowian, odzywającą się w ludach „wielkimi odłomami”, oraz „małymi okruchami” w sercach szlachetnych jednostek.

Taki wirtualny bóg żyje, jeżeli posiada cechy podmiotu, tj. w sensie kartezjańskim zdolność do wpływania na rzeczywistość, a to wymaga, by idea, którą niesie była żywą w ludziach. Filozoficzny aspekt podmiotowości konstruowanego boga jest tu spełniony.

ŚwiatOwid nie jest tylko jakąś wąską ideą, ale jak przystało na (wirtualnego, a więc prawdziwego) boga jest nośnikiem całej kultury słowiańskiej łącznie z kulturą materialną, czyli obejmuje swoją duchowością wszystkie aspekty życia.

ŚwiatOwid jest zakorzeniony w przyrodzie i w ludzkich losach, a więc nawet całkowicie zapomniany (umarły) może ożyć na nowo, odrodzić się z tej samej przyrody i żyjących w niej ludzi,

to różni go od bogów zakorzenionych w abstrakcji, którzy umierają bezpowrotnie, kiedy przestają być obecni jako podmiot w ludzkich umysłach.

Wszystkie postacie i sytuacje w dramacie mają znaczenie symboliczne, natomiast dla konstruktu duchowości, a więc i religii ważne są: Bajbajoc,

będący symbolem dziedzictwa kulturowego – wspólnego dla wszystkich Słowian, stąd nie zna on kraju swojego pochodzenia; Ludola

– symbolem doli ludów słowiańskich,pełnego ciężkiej pracy, dającej siłę duszy (żelaznej , bo taką wykuwa Ludola), ale przy tym nieszczęśliwego; Gniewatra,

co wybucha płomieniami gniewu na krzywdę Młodzi sławiańskiej; Bogobrzęd, czyli zbiorowe emocje nadające rangę świętości zarówno treściom duchowości jak i ważnym wydarzeniom życia człowieka; Bogorły,

jako pamięć o bohaterach, którzy dokonali swoim życiem wielkich i trwałych dla kultury czynów, a także i Smok,

który poprzez wzbudzanie lęków zniewala lud do ulegania przeciwnościom losu miast im się przeciwstawiać.

Smok działa nie tylko poprzez wzbudzanie lęku, ale też zwodzi ideą swojej potęgi i zaszczytem służenia jej. Fałszywe ścieżki kultury za jego podszeptami mamią najlepszych z ludu, by za cenę krótkiego okresu komfortu i poczuwania się elitą doznać tragedii zatraty osobowości, czyli pożarcia przez smoka.

Oba aspekty smoka są aktualne i dziś, choć zmieniają się źródła generowanych lęków i zwodnicze idee prowadzące na manowce dającym się uwieść ich blichtrowi.

Religia skonstruowana przez Szukalskiego wypełnia wszystkie wymiary duchowości. Jest tu i konkretna tożsamość, zanurzona w przyrodzie oraz mentalności agrarnej, jest system wartości oparty na służeniu rozwojowi społeczno-kulturowemu, są też zarysowane kierunku poszukiwań transgresji, zarówno w aspekcie kształtowania osobowości jak i programu dla rozwoju kultury i cywilizacji. Jest też sakralizacja dokonań kulturowych,

heroizmu życia,

rozwoju świadomości. Jest też i program transformacji kulturowej, ciągłej transformacji chroniącej przed zapadaniem w starczość dusz,

i niebezpieczeństwem nierozpoznania nowych kierunków

w których należy podążać.

Wszystkie aspekty wirtualnego świata Szukalskiego to już nie system znaków odnoszcących się tyko do siebie samych, to symbole, które możemy i mamy odnaleźć w naszym życiu. Jawnie każe zebranym na Chełmowej Górze, poszukiwać i zabijać Smoki dręczące ich ludy. Ukryte lęki bowiem, tak charakterystyczne dla naszej epoki, to efekt poddania się zniewoleniu i akceptacji niefortunnej przestrzeni symbolicznej jaką zgotowała nam współczesność. Szukalski pokazuje jak można zbudować przestrzeń symboliczną taką, która będzie źródłem radości życia i wyzwaniem do realizacji wielkich zadań, jakim jest np. u niego odbudowa jedności Słowian. Opowieść o Kraku jawi się więc jako przepis na dokonywanie przemian kulturowych i budowę systemu religijnego, niekoniecznie w kształcie przewidzianym przez epikę dramatu. Przepis ten bowiem operuje symbolami, których treść ma być wypełniona stosownie do miejsca i czasu w których ma być on realizowany. Skonkretyzowane są jedynie ogólne ramy projektu, jak: wirtualność całego obszaru religii i duchowości, sieciowa – funkcjonalna, a nie strukturalna organizacja społeczeństwa, społeczna kontrola przestrzeni symbolicznej. Świat ten nie może więc być zrealizowany wszędzie, np. w kulturze zachodniej, gdyż nie znajdzzie tam odwołań do obecnych w ludziach przeświadczeń, co do istoty świata i człowieka. Kilka lat poźniej od Szukalskiego piszący Tolkien, dał obraz Śródziemia jako kultury strukturalnej, z transcendencją typu metafizycznego, obliczony jedynie na trwanie, nie rozwój, a zatem mogą w nim zachodzić jedynie wydarzenia. Tolkien zatrzymał się więc razem z kulturą Zachodu, natomiast Szukalski dał wizję przełamania atrofii w jakiej znalazła się kultura po klęsce mitu nowoczesności.

Szukalski uwodzi nas swoją wizją religii, uwodzi w sensie baudrillardowskim,

tj. przeciwstawiając ją powszechnie panującej histerii. Pytanie, czy damy się mu uwieść? Istniejące kierunki czy grupy neopogańskie znajdują się jeszcze daleko poza jasną świadomością, że kultura stanowi symulakrum, a religia powinna stanowić wyzwanie duchowe, któremu trzeba dać się uwieść. Gotowość na wejście neopogaństwa na tę drogę jednak jest, i o niej świadczą choćby pozdrowienia słowami „Tum ja” przesyłane w mailach do Wydawnictwa przez zafascynowanych książką czytelników drugiego wydania „Kraka syna Ludoli”

nie tylko z Polski ale i z innych słowiańskich krajów. Dryft idei odrodzenia neopogaństwa w kierunku zaproponowanym przez Szukalskiego, powodowany jest też przez coraz liczniejsze kontakty działaczy ruchów pogańskich i intelektualistów sprzyjających tej idei z różnych stron Słowiańszczyzny. Sama konieczność zaprezentowania własnych poglądów na ideę, znajdowania obszarów podobnego jej rozumienia, czy odmienności, zmusza do wejścia na poziom filozoficznej wirtualizacji poglądów religijnych i kształtów duchowości funkcjonujących w inaczej nieco ukształtowanej miejscowej tradycji.

Stanisław Szukalski

Przebudowa tradycji określającej narrację tożsamościową to proces mocno już zaawansowany. Przede wszystkim rozmaite prawdy ustępują w niej miejsca wyborom dokonywanym z poznawanego coraz lepiej naszego dziedzictwa kulturowego, w tym dziedzictwa dawnej religii pogańskiej. Nowe treści nie przybierają jednak postaci nowej prawdy, jak to jeszcze miało miejsce w budowaniu tożsamości dyskursywnej, tylko postać obowiązywania właściwego tożsamości wirtualnej.

W powstającej tradycji wypracowuje się znaki i ich wzajemne odniesienia, co jest typowe dla symulakrów, natomiast w związku z tym, że znaki te pochodzą, czy są dołączane do dziedzictwa kulturowego, powstaje więc symulakrum narracji, łudząco podobne do narracji budowanej przez ciągłość rozwoju kulturowego, a różniące się od niego jedynie świadomością sztuczności procesu jej tworzenia. W tej świadomości leży wyższość narracji symulowanej od naturalnej – daje ona właściwą dla współczesności perspektywę patrzenia na kulturę jako na twór wirtualny, i zaniechanie stawiania ontologicznych pytań.

Nowa tożsamość poddawana jest jednak nieustannemu testowi doświadczania świata, i jest przez to doświadczanie modyfikowana. Nie zamyka się ona więc w samodeferecyjnym świecie znaków, natomiast zachodzi proces odnajdywania przez znaki symbolicznej treści doświadczenia, czyli odwrotny niż w przypadku wirtualizacji tożsamości. Koło zataczane jest jednak na wirtualnym piętrze obowiązywania, co dodaje do powstającej tradycji i konstruowanej narracji tożsamościowej świadomość zrozumienia jej miejsca w kulturze i oczywiście wirtualności całej kultury. Dlatego też, dla podkreślenia jakościowo różnego charakteru nowej tożsamości celowe jest określenie jej nowym terminem np. tożsamość konstruktywna. Termin ten nie tylko podkreśla fakt, że tożsamość taka powstaje jako świadomie budowany konstrukt duchowy, ale też sugeruje związek z nie przywoływanym w tej pracy konstruktywizmem zwłaszcza w jego systemowej odmianie. Jawne przywołanie tego związku czyniłoby jednak nieodzowną dyskusję z konstruktywizmem, ze względu na nieadekwatność niektórych jego tez, szczególnie w luhmannowskim wydaniu, na co brak miejsca w niniejszym opracowaniu.

Tożsamość to jednak tylko jeden z elementów duchowości. Do zbudowania nowej kultury (w tym religii) opartej na tej tożsamości potrzebne jest wykształcenie się pozostałych wymiarów duchowości, tj. układu odniesienia i transgresji. Proces ten powoli postępuje, w tym kierunku podąża wiele myśli zarówno z kręgu ruchów neopogańskich, organizacji kulturalnych, jak i z intelektualnej refleksji społeczno kulturowej.

Wymiana paradygmatu z prawdy na obowiązywanie wymaga przepracowania całej humanistyki, zarówno w kierunku wypracowania nowej metodologii dostosowanej do jakościowo innej perspektywy poznawczej jak i w stronę poszukiwania nowych kształtów życia społecznego.

Dyskusja wokół wymiany paradygmatu rozpoczyna się i trwać jeszcze będzie przez jakiś czas koncentrując się wokół treści i pojęć, a jako taka wpisuje się dobrze we współczesność, gdzie przestrzeń symboliczna okazuje się najważniejsza, ważniejsza niż triumfujące do niedawna cywilizacja przemysłowa i ekonomia.

Dokonania w przestrzeni symbolicznej podporządkowują sobie cywilizację i to jest naturalnym rozwojem kultury.

Wrocław, marzec 2009

Zdzisław Słowiński

Bibliografia