Rozkownik, Raskovnik, Razkownicze

Razkovnicze to nazwa pochodząca z języka języka bułgarskiego. Identyfikuje się z tym magicznym zielem najczęściej prawdziwą roślinę znaną jako Marsilea quadrifolia (marsylia czterolistna), która ma być owym legendarnym raskovnikiem.

Do końca jednak nie wiadomo jak to z tym rozkownikiem jest – czy to marsylia czy nie, bo rozkownik można znaleźć niezwykle rzadko i prawie żaden zwykły człowiek nie może go odnaleźć bez pomocy zwierząt.

Po polsku rozkownik albo rozkownicze – co znaczy Ziele Które Wszystko Rozkuwa. Jak wszystko to wszystko – za chwilę przekonamy się co to znaczy, ale już teraz muszę zaznaczyć, iż wydaje mi się, że jednego nie udało mu się rozkuć – zakutych ludzkich głów, przez które to ziele zostało w Polsce prawie całkowicie wytępione. No a skoro zostało wytępione to nic dziwnego że trudno je znaleźć.

Co ciekawe wszystkie inne ludy słowiańskie twierdzą to samo – że bez pomocy zwierząt nie idzie tego znaleźć, a przecież u nich ta roślina gdzieniegdzie rośnie częściej niż w naszym kraju – im dalej na południe tym obficiej.

A więc to podanie nie jest podaniem południowym. Wiara we właściwości magiczne – rozkuwające wszelkie okowy pochodzi z północy. Encyklopedie słowiańskie twierdzą,  że to mitologiczna magiczna roślina Słowian Południowych, ale podają jej ruską nazwę, więc są niekonsekwentne. Przyjmijmy, że jest to roślina o której pamięć przechowali najpełniej Bułgarzy i Serbowie – ale nie Serbowie Łużyccy – ci o niej zapomnieli całkowicie.

Marsilea quadrifolia

rodzina: Marsileaceae – marsyliowate
pochodzenie: Europa (część południowa, zachodnia i środkowa), Japonia, północne Indie
stanowisko: słoneczne, półcieniste; mokre, woda 5 do 40 cm
wysokość: 10-25 cm

Przypominająca do złudzenia czterolistną koniczynę niewielka paproć wodna (na wiosnę jej młode liście – jak u większości paproci – wyrastają na kształt pastorałów). Niegdyś spotykana na terenie Polski na obrzeżach wód stojących, dzisiaj jest już całkowicie wymarła, objęta ścisłą ochroną. Trwają prace nad jej ponowną introdukcją na stanowiskach naturalnych.

Rozkownik, Raskovnik (w serbskiej cyrylicy, rosyjskim, białoruskim i macedońskim: расковник, w ukraińskim: расковнiк) lub razkovniche (Bułgaria: разковниче, wymawiane [rɐskɔvnitʃɛ]) to magiczne zioło w południowosłowiańskiej (bośniackiej, bułgarskiej, chorwackiej, macedońskiej, czarnogórskiej,  serbskiej i słoweńskiej) mitologii.Także w mitologii polskiej,ukraińskiej, białoruskiej  rosyjskiej, litewskiej, łotewskiej i tureckiej.

Według tradycji, raskovnik ma magiczną moc zdolną odblokować lub odkryć coś, co jest zablokowane lub zamknięte. Dotyczy to dosłownie wszystkiego co zamknięte, zakluczone, ukryte. Jednak podania twierdzą, że jest to zioło szczególnie trudne do znalezienia, i podobno tylko niektóre chtoniczne (żyjące w ziemi i blisko wód) zwierzęta potrafią je odróżnić od innych bardzo podobnych roślin. Taką bardzo podobną rośliną może więc być marsylia czterolistna, która niekoniecznie jest rozkownikiem. [1] [2] [3]

Nazwy

Zioło to jest znane pod wieloma mianami w całej Słowiańszczyźnie. Wśród Słowian południowych jego nazwy różnią się znacznie zależnie od regionu. Podczas gdy nazwy zwyczajowe w języku bułgarskim i serbskim brzmią: razkovnicze i raskovnik , a roślina ta jest tam darzona wielkim szacunkiem, wysoko ceniona jako zioło lecznicze i szczególnie pamiętana, gdzie indziej miewa inne miana, a jej pamięć nie jest tak powszechna.

W dialekcie Leskovac nazywana jest  raskov, w niektórych częściach Macedonii jest znana jako ez trava – jeżtrawa. W pobliżu Baru (Czarnogóra południowo-wschodnia), nazywają ją z turecka demir-bozan co oznacza „żelazołamacz”. W Syrmii, roślina jest nazywana špirgasta trava, w Slawonii jest znana jako zemaljski ključ („ziemski klucz”), w Dolinie Savinja w Słowenii mówią na nią koren mavričin („korzeń Tęczy”) [3].

Korzeń Mawriczin czyli Tęczy, a więc roślina związana z Dażbogami Panami Światła, Nieba – czyli mająca moce rozkuwające

Opis i właściwości

Tradycyjnie uważa się według podań, że kilka osób w dziejach może odnalazło to ziele, bez niczyjej pomocy. Żadna z nich nie przekazała jednak jak ono naprawdę wygląda.[4] W Bułgarii gdzie znajduje się źródło tej opowieści powiadają że raskovnik to trawa która przypomina czterolistną koniczynę. Rośnie na mokrych łąkach lub w pobliżu wody i może być zbierane zarówno kiedy jest zielone, kiedy kwitnienie i kiedy się ją znajdzie w zżętym sianie. Można ją zasuszyć i nie traci swoich czarownych właściwości. Chociaż zawsze jest bardzo rzadkie i trudne do znalezienia, bo rośnie tylko w dzikich odległych od ludzkich siedzib miejscach, to i tak jest zupełnie niemożliwe do rozpoznania przez niewtajemniczonych. [2] Według słów serbskiego językoznawcy i folklorysty Vuka Stefanovicia Karadżicia, „To jest jakieś (być może wyimaginowane) ziele, o którym uważa się, że dzięki niemu każdy zamek i wszystkie inne zamknięcia same się otwierały. „[5]

Według legendy, raskovnikiem można odblokować bramę lub kłódkę, niezależnie od jej wielkości, oraz bez względu na materiał z jakiego jest zrobiona i bez względu na rodzaj klucza. Przy jego pomocy można również odkryć skarby zakopane w ziemi.

W podaniach serbskich i bułgarskich powtarza się przekonanie, że można przy pomocy rozkownika wydobyć z ziemi zakopane skarby w ten sposób, że sprowadza się  człowieka ubranego w czarne szaty i usmolonego sadzą z komina na tajemne miejsce , tam wiąże się go łańcuchami i czeka się w noc pełnego księżyca aż do skutku. W pewnej chwili rozkownik sam znajdzie takiego człowieka i zerwie z niego pęta porywając go w głąb ziemi a na wierzchu w miejscu gdzie był człowiek pojawić się kocioł pełen złota. Ten człowiek idzie tym sposobem na służbę do podziemnego świata [3]. Inne nadprzyrodzone właściwości przypisywane były ziołu przez Bułgarów, według nich rozkownik mógł przemienić żelazo w złoto, a w bardziej ogólnym znaczeniu miał zdolność do tego, żeby uczynić kogoś na zawsze szczęśliwym [2] lub bogatym. [6] Według niektórych interpretacji, raskovnik jest wspaniałą rośliną, która sprawia, że prawda niezależnie od czyichś intencji i pragnień zawsze będzie okazana jego właścicielowi [7].

Uzyskanie

W niektórych częściach Serbii, jeże są uważane za zwierzęta będące w stanie zidentyfikować raskovnik i mimo woli pomóc ludziom w jego uzyskaniu.

Raskovnik  był poszukiwany nie tylko przez poszukiwaczy skarbów, ale i przez czarownicy i zielarzy, którzy chcieli wykorzystać jego magiczne moce czasami dla dobra wszystkich ludzi – aby „rozkuć chorobę”, albo rozkuć chorego z gorączki; a czasami dla korzyści ściśle osobistych – aby rozkuć coś zakluczonego, czyli zaczarowanego czarem, albo odkryć zakryte rozwiązanie zagadki, poznać zakazaną formułę magiczną, aby na przykład móc zamienić wodę w wino, kamień w chleb, a żelazo w złoto (biały kamień magów). [4].

Według Bułgarów żeby znaleźć rozkownik przy pomocy żółwia należało znaleźć najpierw żółwie lęgowisko i poczekać aż zółwica odejdzie od gniazda. Gdy odeszła należąło nałożć na gniazdo klatkę żelazną. Wtedy żółwica musi sama znaleźć zioło i otworzyć klatkę żeby się dostać do swoich jaj. [1] [2] [3]

Podczas gdy sposób „na żółwia” był najbardziej popularny w bułgarskich podaniach mitycznych, w Dalmacji podanie to odnosi się do węży, [3], a wśród Serbów w innej wersji także do jeży.

Oto co o razkowniku piszą nasi sąsiedzi Słowacy:

Raskovnik (nebo rusky Расковник) je kouzelná rostlina ve slovanské mytologii, obzvláště v Srbsku.

Rackovik albo po rusku Расковник jest to lecznicza roślina (zioło) w słowiańskiej mitologii – a szczególnie u Serbów.

Wedle słownika Vuka StefanovičaKaradziča:

Je to (imaginární) rostlina, která dokáže otevřít každý zavřený zámek.^[1]

Jest to wyimaginowana roślina, która jest w stanie otworzyć każdy zamek.

Dokud lidé vědí, že raskovnik existuje, nikdo nedokáže ukázat, jak vypadá.^[2].

Jak dotąd ludzie wiedzą, że rozkownik istnieje, ale nikt nie potrafi powiedzieć jak wygląda.

Jest kilka sposobów na pozyskanie rozkownika, jedną z nich opisuje Vuk Karadzicz następująco: „Pewna stara kobieta, która chciała się pozbyć więzów małżeńskich, bo miała dosyć swojego chłopa, poszła w pole w noc pełni księżyca, ubrana w buty zapinane na żelazne klamry. Chodziła po łące przez pół nocy, a kiedy wyszedł Księżyc i w pewnym miejscu buty nagle się same rozpięły, wiedziała że stoi na rozkowniku. ^[2].

Innym sposobemjest użycie jeża albo żółwia: młodego jeża zamyka się w klatce, jego matka sama wtedy znajdzie ziele rozkownika i przyjdzie uwolnić swoje dziecko. trzeba się uważnie przyglądać temu co ona robi żeby się ten rozkownik wtedy gdzieś nie zapodział. ^[2].

Istniało też powszechne wierzenie, że niektóre skarby – jak na przykład skarb cara Radowana Vmożna znaleźć i wydobyć z ukrycia, z zamknięcia przy pomcy ziela rozkownika. Poszukiwali tej rośliny liczni poszukiwacze skarbów i górnicy kopiący srebro i złoto. ^[2].

W Serbii, również potwierdzają, że należy rozkownik szybko odebrać jeżowi po jego użyciu, bo jeż ma taki zwyczaj, że zaraz jak go użyje to zjada. Do odszukania rozkownika można użyć zwierząt chtonicznych – czyli np.  żółwie, węże i jeże, bo wszystkie te zwierzęta sa nosicielami cech podziemnych według południowosłowiańskiej tradycji [3].

Karadżić wspomina także inną serbską metodę uzyskania raskovnika (rozkownika). Nagrał on podanie miejscowości Zemun o kupcu, który chcąc znaleźć zioło nałożył kobiecie kajdany na nogi i stało się z nimi tak samo jak z tamtymi bucikami z żelazną klamrą, w pewnym momencie otworzyły się same w miejscu gdzie stanęła ona na rozkowniku. [4]

Użycie metaforyczne

Legendarne to ziele (zioło)  weszło do nowoczesnego słownictwa bułgarskiego jako metafora magicznego klucza lub panaceum w szerszym znaczeniu.  Sformułowanie „w celu znalezienia razkovniche” („да намериш разковничето” da namerish razkovnicheto „) oznacza znalezienie rozwiązania konkretnego problemu, zazwyczaj złożonego i trudnego [8].

Razkovniche jest także wspólną bułgarską nazwą rośliny europejskiej waterclover (Marsilea quadrifolia), która w wyglądzie ma wiele podobieństw do opisywanego mitycznego raskovnika [9].

We wschodniej Serbii, miano raskovnik również odnosi się do konkretnej rośliny stosowanej w medycynie ludowej, a mianowicie Siler Laserpitium [3].

Siler lasepidium

Źródła

1.Стойнев, Анани; Димитър Попов, Василева Маргарита, Рачко Попов (2006). „Костенурка” (w Bułgarii). митология Българска. Енциклопедичен речник. изд. Захари Стоянов. str. 165. ISBN 954-739-682-X.
2.  Старева, Лилия (2007) (w Bułgarii). Български магии и гадания. Труд. s. 243-244. ISBN 9789545287725.
3.  Раденковић, Љубинко (2000-2001). „Расковник у кругу биљака сличних” (po serbsku).
4. Kulišić, S;. P. Ž. Petrović, N. Pantelic (1970). „Raskovnik” (po serbsku). Srpski mitološki rečnik. Nolit. OCLC 462860728.

5. Миљковић, Бранко (2000-04-07). „Изабране песме” (in Serbian).

6. Бениеш, Мая (2010-01-01). „Какво е това „разковниче”?” (in Bulgarian).

7. Бориславов, Ясен (2009). „Билките – разковниче за добрия…” (in Bulgarian).

8. „Разковниче” (in Bulgarian).

9. Божилова, Е. (2003). „Marsilea quadrifolia L. — Разковниче” (in Bulgarian). Ръководство по систематика на висшите растения. Pensoft Publishers. p. 53. ISBN 9789546421746.

Spróbujmy przywrócić Polsce tę niepozorną, zieloną piękność. Bez niej magiczne zabiegi rozkuwania nie mają dalszej racji bytu. Ale nie chodzi o to abyśmy ją trzymali w akwariach i własnych oczkach wodnych w ogrodach – przywróćmy ją Przyrodzie-Rodżanie, na naszej ziemi.

A może to wcale nie marsilia jest rozkownikiem?

Może podobna do niej cieszynianka wiosenna. Można ją znaleźć w tej chwili w dwóch tylko regionach Europy i nigdzie więcej na świecie. W sumie tylko na stu stanowiskach naturalnych i liczba tych stanowisk systematycznie spada; W Polsce w okolicach Cieszyna, Krakowa i Lublina.

Cieszynianka wiosenna –Hacquetia epipactis

Z Wikipedii:

Cieszynianka wiosenna (Hacquetia epipactis Neck.ex DC.) – gatunek rośliny z rodziny selerowatych (Apiaceae Lindl.). Gatunek monotypowy – jedyny przedstawiciel rodzaju cieszynianka.

Rozmieszczenie geograficzne

Występuje w dwu izolowanych od siebie regionach. Główny ośrodek jej występowania obejmuje północno-wschodnie Włochy, Słowenię, Chorwację i południowo-wschodnie Alpy austriackie, drugi, mniejszy występuje w Karpatach Zachodnich^[2]. Związane są z nim rozproszone i izolowane stanowiska na przyległym niżu.

W Polsce najliczniej występuje na Pogórzu Cieszyńskim, rzadziej na Pogórzu Śląskim, a w Beskidzie Śląskim tylko na pojedynczych stanowiskach. Poza tym podawano ją z rozproszonych stanowisk na przyległych wyżynach (Śląskiej i Lubelskiej), płaskowyżach (Rybnicki i Głubczycki) oraz w dolinie górnej Odry; część z tych stanowisk już nie istnieje^[2].

Morfologia

Pokrój

Tworzy przyziemną rozetkę liści wyrastających z przyziemnego kłącza. Bylina do 20 cm wysokości.

Liście

Trzy – pieciodłoniastozłożone, odziomkowe, na długich ogonkach o ząbkowanych blaszkach.

Kwiaty

W rodzinie baldaszkowatych wyróżnia się nietypowym kwiatostanem, przypominającym baldach, a będącym w rzeczywistości główką, podpartą pięcioma efektownymi podsadkami (bracteae) czyniącymi wrażenie okwiatu. Kwiatostan niewielki, o drobnych żółtych kwiatach.

Owoce

Rozłupki do 3 mm długości, rozpadające się na niełupki.

Biologia i ekologia

Bylina, hemikryptofit. Rośnie w lasach grądowych i w łęgach, preferuje żyzne i wilgotne gleby wapienne. Jest gatunkiem tolerancyjnym wobec pH podłoża, natomiast rośnie najlepiej przy umiarkowanym ocienieniu^[4]. Kwitnie od marca do maja, owocuje w maju, czerwcu. Występuje tylko w niższych partiach, nie wykraczając, z wyjątkiem kilku stanowisk poza piętro pogórza. Najwyżej położone jej stanowisko 605 m n.p.m.) znajduje się w Koniakowie^[2].

Zagrożenia i ochrona

W Polsce podlega ścisłej ochronie. W celu ochrony stworzono w Cieszynie rezerwaty przyrody „Lasek Miejski nad Puńcówką” i „Lasek Miejski nad Olzą”. Poza tym w Cieszynie cieszyniankę spotkać można w rezerwacie „Kopce”. Chroni się ją także w Skoczowie – w rezerwacie „Skarpa wiślicka” oraz w Zamarskach na terenie lasu „Lutnia”. Najbardziej na wschód wysunięte, wyspowe stanowiska cieszynianki wiosennej, jest chronione w rezerwacie „Cieszynianka” w Mogilanach koło Krakowa, stwierdzona została również w województwie Lubelskim w okolicy Świdnika i Krasnegostawu w rezerwacie przyrody „Wodny Dół”).

Roślina umieszczona na Czerwonej liście roślin i grzybów Polski (2006)^[5] w grupie gatunków narażonych na wyginięcie na izolowanych stanowiskach, poza głównym obszarem występowania (kategoria zagrożenia [V]).

Także jako bylina ogrodowa

Dziki irys błotny czyli Perunika

Słowiańskie nazwy roślin związanych z mitologią przetrwały do dzisiaj

Perunika ze Słowenii

Perunika Iliryjska

Perunika serbska

Perunika wodna (irys)

To nie jest irys tylko inna roślina – -zwisająca.

Dwubarwny typowy kosaciec polski czyli Irys albo perunika

Kukavica

Kukavica-Gwiezdnica – inna odmiana

pochód Kukierów w Bułgarii

A oto Kalina krzew boski i święty, na którym często siadają Żar-ptaki

Kalina – a Kalin Car to Pan Ognia Ogni – Swaróg

To święta prawda, że coraz rzadziej można spotkać na Ziemi boguna, boginkę i magiczną roślinkę.

C.B.