Łużycka wizja słowiańskiej Baji – Měrcin Nowak-Njechorński  (1900-1990)

Podczas pracy, w domu – 1985

Z Wikipedii

Měrćin Nowak-Njechorński (ur. 13 czerwca 1900 w Njechorniu, urodził się pod nazwiskiem Martin Sodan zm. w Njechorniu 6 lipca 1990). Był serbołużyckim malarzem, pisarzem i działaczem narodowym. Studiował w Lipsku, Dreźnie oraz Pradze i w latach 1927–1929 na Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Pierwszą wystawę swojej twórczości malarskiej miał w Zgorzelcu w 1920 roku. Jako ponad 20-letni człowiek odnalazł swoją przynależność do narodu serbołużyckiego i postanowił poświęcić mu całe swoje życie.

Chleb od Ludków (czyli skrzętów)

W okresie 20-lecia międzywojennego redaktor czasopism serbołużyckich m.im. „Serbski Student”, „Sokołske Listy”, „Serbske Nowiny”. W latach 1935-39 współpracownik Związku Polaków w Niemczech. Ilustrator i współredaktor czasopisma „Młody Polak w Niemczech”. Polonofil i słowianofil. Człowiek bardzo kontrowersyjny. W okresie powojennym zwolennik idei socjalistycznej. Po wojnie redaktor naczelny czasopism: „Nowej Doby” oraz czasopisma kulturalnego „Rozhladu”. Autor reportaży, bajek alegorycznych, opowiadań. Publikował pod pseudonimami Njechorński, Wohnjoš, Bobak. Jako pisarz niezwykle płodny. Bardzo czynny i utalentowany jako dziennikarz. Działacz narodowy w okresie przed- i powojennym. W latach 30. za artykuły o treści patriotycznej dwukrotnie więziony. W czasie II wojny światowej wcielony do Wehrmachtu. Odznaczony m.in. Orderem Zasług dla Ojczyzny.

Król Wężów

Jego styl artystyczny był inspirowany folklorem serbołużyckim. Tak w malarstwie, jak i w literaturze preferował małe formy. Twórca narodowego stylu serbołużyckiego w malarstwie i rysunku. W jego domu w Njechorniu znajduje się muzeum poświęcone jego życiu i twórczości.

Dorobek literacki

• Ruskie byliny. Praha 1927
• Po serbskich pućach. Budyšin 1936
• Wusaty Krjepjel a druhe bajki. Budyšin 1950
• Wuknimy dolnoserbski. Krótki kurs delnjoserbšćiny za hornjołužiskich Serbow. Budyšin 1952
• Zapiski Bobaka. Budyšin 1952
• Serbski Wšudźebył. Budyšin 1954
• Mišter Krabat. Budyšin 1954
• Kołowokoło Błotow. Budyšin 1957
• Bołharske podlěćo. Budyšin 1958
• Wot wčerawša na jutřiše. Budyšin 1960
• Molerjo, spěwarjo, podróżnicy. Budyšin 1961
• Pod Pamirom a za Kaukazom. Budyšin 1961
• Baćon a žaby a druhe bajki. Budyšin 1967

Bibliografia

• Moler serbskeho luda. Bautzen 1959 (mit Texten von Měrćin Nowak-Njechorński und Alfred Schneider)
• Wubrane spisy, zwjazk 1 (pućowanske wobrazy). Bautzen 2000, ISBN 3-7420-1822-1
• Wubrane spisy, zwjazk 2 (bajki). Bautzen 2000, ISBN 3-7420-1824-8
• Helmut Kaltšmit: Leksikon awtorow serbskich knihow 1945–1978. Bautzen 1979

Měrćin Nowak-Njechorński

ze strony: http://mercin.solarte.waw.pl/

Měrćin Nowak-Njechorński to jedna z najwybitniejszych osobowości kultury i sztuki łużyckiej. Świetny pisarz, malarz, tłumacz, działacz społeczny, dziennikarz i redaktor wielu czasopism, ilustrator książek, polonofil i słowianofil. Ślad jego twórczej działalności odnaleźć można w niemal wszystkich dziedzinach życia kulturalnego i społeczno-politycznego. To artysta wszechstronnie uzdolniony, ale przede wszystkim człowiek zaanagażowany w życie narodowe Łużyczan, ich nauczyciel i przewodnik. Wielki patriota, symbol zarówno zbiorowej walki narodu łużyckiego w obronie swoich praw, jak i kultywowania świadomości narodowej i tradycji. Człowiek o niezwkłej osobowości, powszechnie szanowany. Odegrał niezwykle istotną rolę w historii Łużyczan.

Narzeczona Wodnego Muża

Życie i twórczość

Měrćin Nowak-Njechorński urodził się 13 czerwca 1900 roku w małej wiosce Njechorń na obszarze ewangelickich Górnych Łużyc. Jego ojciec – Emil Neumann – był z pochodzenia Niemcem, natomiast matka – Maria Ernestina Sodanec (Sodan) – Łużyczanką. Rodzina Měrćina Nowaka nie należała do zamożnych. Dziadek trudnił się chałupniczo tkactwem.

Walka ze smokiem, Měrćin Nowak-Njechorński. Źródło ilustracji: Krawc-Dźěwinski A.: Serbscy tworjacy wuměłcy. Budziszyn, 1975, s. 53.

Ojciec początkowo pracował jako młynarz, później założył własny sklep oraz wyrabiał cygara. Zdolności malarskie Měrćina ujawniły się już w pierwszych latach szkoły. Niestety, rodzice nie mogli zapewnić mu prywatnego nauczyciela rysunku. Měrćin ćwiczył sam, zachęcany przez ojca oraz nauczycieli. Podczas pierwszej wojny światowej pracował jako pomocnik listonosza w Njechorniu i okolicach. Wychowywał się wśród łużyckiego ludu, w bliskim kontakcie z przyrodą rodzimych stron. Odkrywał stopniowo piękno łużyckiej kultury ludowej, objawiające się w języku, stroju, wiejskim budownictwie, bajkach, podaniach oraz pieśniach. Efektem zainteresowań Měrćina były zarówno piękne rysunki, utwory literackie, jak i ogromne zżycie się z ludem łużyckim oraz fascynacja rodzimą przyrodą.¹
Měrćin Nowak-Njechorński zaprezentował swoją pierwszą wystawę malarską w 1919 roku w Zgorzelcu. W tym okresie również zaczął zamieszczać swoje rysunki w prasie łużyckiej i niemieckiej. Od 1920 roku studiował malarstwo na czterech bardzo dobrych uczelniach artystycznych: lipskiej Akademii Sztuki Graficznej (1920), drezdeńskiej Akademii Przemysłu Artystycznego (1921), praskiej Akademii Sztuk Pięknych (1922-1925) u znakomitego artysty Maxa Švabinskiego oraz w warszawskim Studium Drzeworytnictwa u mistrza polskiej grafiki – Władysława Skoczylasa, który wywarł na sztukę rytowniczą Nowaka najsilniejszy wpływ.

Marzanna, Měrćin Nowak-Njechorński. Źródło ilustracji: Dobrucký B.: Wuměłc serbskeho luda Měrćin Nowak-Njechorński. Budziszyn, 1950, s. 39.

W ciągu długich lat nauki Měrćin Nowak powoli wypracowywał swój własny, niepowtarzalny, świetnie oddający specyfikę łużyckiej ludowości styl. Stał się mistrzem małych form. Nie malował farbami olejnymi. Najchętniej tworzył akwarele, rysunki piórkiem, drzeworyty. Tematykę jego twórczości, a zwłaszcza obrazków, stanowią motywy ludowe, świat pełen fantastycznych postaci z bajek, podań i mitów, żywej, zaczarowanej przyrody, strojów ludowych, prac i zabaw, historii i współczesności łużyckiej ziemi. Malował skrzaty, krasnoludki, południce, smoki, nimfy wodne, postaci wodników, swatów, narzeczonych. Jest autorem malarskich przedstawień słowiańskiego boga Światowita. Njechorński tworzył ilustracje do legend słowiańskich, rosyjskich bajek o zwierzętach (Lis i kotka, Wilk i lis, Głupi niedźwiedź itd.), do powieści Boženy Němcowej Babunia oraz wielu czasopism. Malował również barwne cykle obrazków, m.in. Polskie lato, Łużyckie lato, Lato ogrodnicze, Ptasie wesele, Noc świętojańska. Ogromną część swoich prac poświęcił ukazaniu obyczajów łużyckich i najważniejszych elementów kultury ludowej. Malował barwne i bogate stroje Łużyczan, wesela łużyckie, ludowe zwyczaje (m.in. Boże dziecię, Łapanie koguta, Święty Marcin na białym koniu, Łużyckie Boże Narodzenie). Był przede wszystkim artystą ludowym, który wypracował charakterystyczny tylko dla niego styl. W jego sztuce można jednak zauważyć wpływy niemieckiego ekspresjonizmu. Nowak używał wielu typów kompozycji, od statycznej do silnie zdynamizowanej, w której mamy do czynienia z nawarstwieniem różnych elementów. Także paleta barw Njechorńskiego jest mocno zróżnicowana. Artysta często stosował kolory typowo słowiańskie (odcienie czerwieni, niebieskiego, białego itp.).

Wizyta krasnoludków, Měrćin Nowak-Njechorński. Źródło ilustracji: Dobrucký B.: Wuměłc serbskeho luda Měrćin Nowak-Njechorński. Budziszyn, 1950, s. 57.

Podczas studiów w Pradze Měrćin Nowak przez trzy lata (1926-1928) przewodniczył związkowi studentów łużyckich Serbowka (stowarzyszenie powstałe w środowisku Łużyczan w Pradze, kultywujące kulturę i język narodu łużyckiego) oraz redagował czasopismo Serbski student. Przystąpił też do organizacji sportowej Sokół i od 1932 roku był redaktorem czasopisma Sokołske listy. Wydawał również przez wiele lat Serbske Nowiny dla Dzieci. Debiutem pisarskim Měrćina Nowaka była relacja z wędrowki po Łużycach Oj, ty moja puszczo opublikowana w Serbskich Nowinach. Pisarz bronił w niej łużyckiej puszczy i wiosek zagrożonych w wyniku rozbudowy kopalnictwa węgla brunatnego. Nowak bardzo chętnie podróżował po krajach słowiańskich, przywożąc ze swoich wypraw cykle reportaży i rysunków. Zwiedził Górne i Dolne Łużyce, Polskę, gdzie poznał nie tylko Kraków i Warszawę, ale także Tatry, Pomorze, Prusy Wschodnie oraz Polesie; Macedonię, Czechy, dawną Jugosławię, Związek Radziecki i Bułgarię.

Artysta tworzył zarówno poezję, jak i prozę. Jego twórczość literacka stanowiła charakterystykę łużyckiej obyczajowości, wydobywała z przeszłości wspomnienia, cechowała się humorem i dowcipem. Njechorński pisał polemiki, artykuły polityczno-społeczne oraz reportaże z podróży. Wiele spośród jego utworów ma charakter wyraźnie polityczny i głęboko satyryczny zmysł. Jest tak na przykład w bajce Bocian i żaby, wyśmiewającej za pomocą paraboli politykę niemiecką wobec Łużyczan. Njechorński stawał w obronie łużyckich wsi zagrożonych rozbudową kopalnictwa węgla kamiennego. Zwracał uwagę na czynnik niszczący łużycką ludność i jej dorobek narodowy na ścisłym obszarze jej zasiedlenia.² Jest tak na przykład w przetłumaczonym na język polski utworze Gród w Zuborniczce.
Nowak pisał także pełne subtelności i wdzięku powiastki dla dzieci, świetnie ilustrowane oryginalną, opartą na motywach ludowych ornamentyką i stylizacją. Njechorński szybko stał się ulubionym autorem łużyckich dzieci. Przez długi czas ilustrował dziecięcy dwutygodnik Płomjo. Przygotował również serie rysunków o krasnoludkach. Motyw więzi łączącej artystę z łużyckimi dziećmi wykorzystali łużyccy filmowcy, tworząc o nim film Wujek Marcin, malarz.

Měrćin Nowak nieustannie wzbogacał język swoich utworów własnymi konstrukcjami słowotwórczymi. Autor poszerzał zakres swojego słownika, analizując nie tylko stare dzieła leksykograficzne, lecz przede wszystkim czerpiąc z autentycznych tekstów łużyckich. W jego języku pojawiają się dawno zapomniane zwroty i wyrażenia, ludowe przysłowia oraz stara ludowa terminologia przyrodnicza, rolnicza, rzemieślnicza… Njechorński opublikował również własne wspomnienia. Zauważyć w nich można malarski sposób patrzenia na świat, charakteryzujący się wyborem pewnego tematu, a następnie jego artystycznym szkicem. W rezultacie tomy wspomnień Njechorńskiego są barwną panoramą kraju, ludzi i wydarzeń.³ Podzielone są na dwie części. W pierwszej – Chłopczyk, chłopiec, listonosz – autor opisuje wczesny okres swojego dzieciństwa, miejsce, w którym się wychowywał, wiejskie zwyczaje, poznanych ludzi. W drugiej części – Uczeń, malarz, wędrowiec – Nowak przedstawia świat swojej młodości, kończąc opowieść na wymarzonych studiach artystycznych u praskiego mistrza Maxa Švabinskiego. Wspomnienia Nowaka zostały przetłumaczone na język polski przez Stanisława Marciniaka, a następnie wydane w 1989 roku i noszą tytuł Życie pisane i malowane.

Toczenie jajek, Měrćin Nowak-Njechorński. Źródło ilustracji: Dobrucký B.: Wuměłc serbskeho luda Měrćin Nowak-Njechorński. Budziszyn, 1950, s. 49.

W publicystyce literackiej Njechorński poruszał problemy najbardziej istotne dla Łużyczan. Miał odwagę stawać w obronie praw narodu łużyckiego zarówno w republice weimarskiej, jak i potem w hitlerowskich Niemczech. W okresie międzywojennym za swoją działalność był dwukrotnie aresztowany. Po zwolnieniu z więzienia otrzymał zakaz wszelkiej działalności malarskiej i literackiej. Pozbawiono go więc pracy i środków do życia. Nowak nie zaprzestał jednak swojej działalności i pod pseudonimem Bobak (Zjawa) pisał artykuły drukowane do Serbskich Nowin. Od 1935 roku na łamach wychodzącego w Berlinie Młodego Polaka w Niemczech pojawiały się cykle osobiście przez artystę ilustrowanych artykułów i przysłów polskich. W marcu 1941 roku Njechorński został zmuszony do służby w Wehrmachcie. Pełnił ją także na terenie Polski. Nawet w takiej sytuacji starał się pomagać Polakom, dawał żywność, relacjonował wydarzenia na froncie i w polityce. Po zakończeniu wojny trafił do niewoli amerykańskiej. W 1946 roku wrócił na Łużyce i kontynuował swoją działalność. W roku 1947 przyjął kierownictwo pierwszej powojennej gazety łużyckiej Nowa Doba. Powołał także do życia w 1948 roku Koło Łużyckich Artystów Plastyków. Był jego wielokrotnym przewodniczącym. W latach 1952-1969 kierował redakcją miesięcznika społeczno-kulturalnego Rozhlad.⁴

Światowit, Měrćin Nowak-Njechorński. Źródło ilustracji: Dobrucký B.: Wuměłc serbskeho luda Měrćin Nowak-Njechorński. Budziszyn, 1950, s. 72.

Praca społecznika i organizatora łużyckiego życia kulturalnego była zaledwie częścią rozwiniętej w okresie powojennym działalności Měrćina Nowaka. Znacznie więcej znaczyła dla niego twórczość pisarska i malarska. Coraz bardziej uwidoczniało się ludowe tło zarówno jednego, jak i drugiego rodzaju twórczości. Sztuka Nowaka zdobyła uznanie również za granicą. Świadczą o tym liczne wystawy dzieł malarza w Zgorzelcu i Budziszynie, w Dreźnie, Lipsku, Berlinie, Pradze, Lublanie czy Paryżu. Czerpanie ze skarbnicy łużyckiej kultury ludowej znalazło odbicie w pisarstwie Njechorńskiego. Zwróciło się ono bowiem w kierunku świata baśni i dawnych wierzeń ludu łużyckiego.

Malowanie wielkanocnych jajek, Měrćin Nowak-Njechorński. Źródło ilustracji: Krawc-Dźěwinski A.: Serbscy tworjacy wuměłcy. Budziszyn, 1975, s. 64.

Jego głębokie zainteresowanie istotą kultury ludowej poparte było gruntowną wiedzą zdobytą dzięki wielokrotnym wędrówkom krajoznawczym i etnograficznym po Łużycach i innych krajach słowiańskich oraz w wyniku samodzielnych studiów literatury słowiańskiej. Dążenie do poznania i zrozumienia innych Słowian skłoniło Njechorńskiego do przyswojenia kilku języków słowiańskich. Poza górnołużyckim znał dolnołużycki, czeski, polski, rosyjski i serbsko-chorwacki. W oryginale czytał Erbena, arcydzieła epoki romantyzmu polskiego (Mickiewicz), rosyjskiego (Puszkin) czy chorwackiego (Vraz). Nie były mu obce wielkie powieści i dramaty rosyjskich mistrzów: Turgieniewa, Gogola, Czechowa, Gorkiego oraz powieści Prusa i Reymonta. Zaczytywał się w bylinach ruskich i bohaterskich pieśniach serbsko-chorwackich. W dorobku artystycznym Měrćina Nowaka znajduje się również wiele prac przekładowych. Tłumaczył z czeskiego – Čapka, z rosyjskiego – Gorkiego, Paustowskiego i Priszwina, a z serbsko-chorwackiego – Nazora. Dokonał także szeregu przekładów pisarzy polskich.
Na tle podejmowanej od młodzieńczych lat działalności Měrćin Nowak-Njechorński prezentuje się jako artysta niepowszedni, którego rozwój odbywał się poprzez coraz ściślejsze zespolenie trzech kierunków pracy (pisarstwa, malarstwa i etnografi terenowej). W wieku pełnej dojrzałości artystycznej nastąpiła u Nowaka synteza tych trzech kierunków zainteresowań.⁵

Wodny Muż i Jagodzianka

Měrćin Nowak-Njechorński, pierwszy łużycki artysta narodowy, zmarł 6 lipca 1990 roku w wieku 90 lat w swym atelier w Njechorniu. Obecnie uznawany jest przez Łużyczan za jednego z najwybitniejszych przedstawicieli tego narodu. Był artystą niezwykle płodnym. Aktywnie działał w życiu społeczno-politycznym Łużyc. Stał się twórcą stylu serbołużyckiego w malarstwie i rysunku. Obecnie w jego domu w Njechorniu znajduje się muzeum poświęcone jego życiu i twórczości.

Żmij-Bogacz (Jaskier)

Przypisy

Bibliografia

1. Dobrucký B.: Wuměłc serbskeho luda Měrćin Nowak-Njechorński. Budziszyn, 1950.
2. Grabowski T. S.: Pierwszy łużycki artysta narodowy. Kraków, 1951.
3. Jurkonis-Rogers A.: Rola Krabata w łużyckiej kulturze (garść faktów i refleksji) [w:] Zeszyty Łużyckie. Warszawa, 1994,  t. 8, s. 62-67.
4. Leszczyński R.: O przekładach Měrćina Nowaka-Njechorńskiego z literatury polskiej [w:] Zeszyty łużyckie. Warszawa, 2000, t. 31, s. 104-111.
5. Kijo K.: Kontakty Měrćina Nowaka-Njechorńskiego z Polską na podstawie polskiej prasy z lat 1960-1990 [w:] Zeszyty Łużyckie. Warszawa, 2001, t. 32/33, s. 83-89.
6. Kijo K.: Odkrywanie Łużyc wraz z Marcinem Nowakiem [w:] Zeszyty Łużyckie. Warszawa, 2000, t. 30, s. 11-17.
7. Kijo K.: Życie dla sztuki i ojczyzny [w:] Zeszyty Łużyckie. Warszawa, 2003, t. 35/36, s. 172-173.
8. Kłos Z.: Njechorński na nowo odczytany [w:] Zeszyty Łużyckie. Warszawa, 2003, t. 35/36, s. 168-171.
9. Młyńk J.: Problematyka polska w literackiej i artystycznej działalności Marcina Nowaka-Njechorńskiego o okresie międzywojennym [w:] Pamiętnik Słowiański. Wrocław-Warszawa-Kraków, 1965, t. 15, s.129-158.
10. Krawc-Dźěwinski A.: Serbscy tworjacy wuměłcy. Budziszyn, 1975.
11. Nowak-Njechorński M.: Baćon a žaby. Budziszyn, 1967.
12. Nowak-Njechorński M.: Gród w Zuborniczce [w:] Zeszyty Łużyckie. Warszawa, 2000, t. 30, s. 76-79.
13. Nowak-Njechorński M.: Mišter Krabat. Budziszyn, 1978.
14. Nowak-Njechorński M.: Życie pisane i malowane. Warszawa, 1989.
15. Siatkowska E.: Co to za kraj – Łużyce? [w:] Studia łużycoznawcze. Warszawa, 2000, s. 559-562.
16. Siatkowska E.: Literatura łużycka [w:] Studia łużycoznawcze. Warszawa, 2000, s. 574-581.
17. Zmeškalova V.: K 75. narozeninám Měrćina Nowaka-Njechorńského [w:] Přehled lužickosrbského kulturního žívota. Praga, 1976, nr 26, s. 12-13.

Wiry-Błęty

Serbskie pola

Skrzat i Król Wężów

Skrzat

Měrcin Nowak-Njechorński (1900-1990)

Górnołużycki pisarz i malarz. 1927-1929 studiował malarstwo u W. Skoczylasa. 1948 założyciel i przewodniczący Koła Łużyckich Artystów Plastyków. W swojej twórczości odwoływał się bardzo często do serbo- łużyckich podań i legend, a także do kultury ludowej. Współpracownik czasopism „Serbskie Nowiny” i „Młody Polak w Niemczech”; autor reportaży (zbiory: W carstwie Duszana Mocnego, Po łużyckich drogach), bajek (Wąsaty Krjepjel, Notatki Bobaka, Mistrz Krabat), powiastek satyrycznych, wspomnień, zbiorów prozy, tłumacz lit. pol. (m.in. S. Żeromskiego i K. Przerwy-Tetmajera).