Historia okultyzmu w Polsce rozpoczęła się jeszcze przed nastaniem renesansu. Ważną postacią schyłkowego średniowiecza był Witelon (Erazm Ciołek, ur. 1230, niekiedy błędnie utożsamiany z Mistrzem Twardowskim) – urodzony w Legnicy lub we Wrocławiu lub w Borowie uczony o wszechstronnych zainteresowaniach, autor dzieła „O naturze demonów”¹. Pierwsze wzmianki o praktykach alchemicznych na terenie ziem polskich pochodzą z XIII w. Późniejsze relacje wskazują, że dziedziną tą zajmowali się w początkowych stadiach także duchowni, głównie zakonnicy. Przykład tego przekazał Jan Długosz, który odnotował, że w 1462 r., wskutek pożaru przy eksperymencie alchemicznym przeprowadzanym przez krakowskich dominikanów, zniszczonych zostało wiele budynków, w tym dwa klasztory, pałac biskupi i trzy ulice². Witelon był prawdziwym człowiekiem – orkiestrą; uważa się go za prekursora optyki i psychologii, zajmował się też medycyną, filozofią i matematyką. Wynalazł m.in. przyrząd do kreślenia krzywych.W przypadku Polski, większość renesansowych astrologów pełniła równocześnie obowiązki nauczycieli akademickich lub lekarzy. Wśród nich znajdowała się także spora grupa astronomów, którzy obok obserwacji ciał niebieskich zajmowali się studiowaniem ich wpływu na dzieje jednostek i narodów. Byli to zarówno asymilowani obcokrajowcy (jak Marcin Fox czy Jan Głogowczyk), jak i przedstawiciele warstw niższych, którym wykształcenie umożliwiło społeczny awans (np. Maciej Miechowita). Na przełomie XVI i XVII w. spotykamy także szlachciców lub magnatów praktykujących lub wspierających eksperymenty alchemiczne. Należeli do nich m.in. Piotr Gorajski i Michał Sędziwój.

Witelon (1230 – 1314)

, inne formy nazwiska: Witelo, Witello, Vitellio, Vitelo, Vitello, Vitello Thuringopolonis, Erazm Ciołek^[1], (ur. około 1230 na Śląsku legnicko-wrocławskim, zm. pomiędzy 1280 a kwietniem 1314) – mnich, polski fizyk, matematyk, filozof, optyk, twórca podstaw psychologii spostrzegania.

Daty urodzin i śmierci nie są pewne: urodził się na Dolnym Śląsku, prawdopodobnie w Legnicy; inne źródła podają, że urodził się w miejscowości Borów lub Borek^[2][3]; będąc synem Polki z rycerskiego rodu^[4] i kolonisty z Turyngii^[5] (pisał o sobie „syn Turyngów i Polaków” – łac. „Turingorum et Polonorum filius”).  Sam mówił o sobie „syn Turyngów i Polaków – uringorum et Polonorum filius”, „z ziemi naszej, to znaczy polskiej – in nostra terra, scilicet Polonia„. Zmarł pomiędzy rokiem 1280 a kwietniem 1314. Duża rozbieżność dat zgonu wynika prawdopodobnie z faktu, że pod koniec życia jego aktywność naukowa i polityczna nie została udokumentowana, brak o nim wszelkich informacji po roku 1280. Niektórzy historycy identyfikują go z tajemniczym mnichem zmarłym w roku 1314 we Francji, w La Vicogne, w tamtejszym klasztorze norbertanów, co jest raczej mało prawdopodobne. Istnieją przekazy wskazujące, że w roku 1314 za jego duszę odprawiono mszę żałobną w katedrze wrocławskiej, której był kanonikiem.

Początki swojej edukacji uzyskał w szkole klasztornej w Legnicy. Tam też został zakonnikiem. Następnie kształcił się w Paryżu (1250-1260), a od jesieni roku 1262 we Włoszech. W Padwie spotkał m.in.: Rogera Bacona, Tomasza z Akwinu, tłumacza dzieł Arystotelesa i spowiednika papieskiego Wilhelma de Moerbeke (1215-1286). Zapewne w drugiej połowie roku 1268 podążył z Padwy na dwór papieski. Do roku 1271 przebywał w Viterbo pod Rzymem, gdzie m.in. pracował nad dziełem o optyce.

Był on dość ściśle związany z Wrocławiem, przebywając w otoczeniu książąt i biskupów wrocławskich oraz będąc przewodnikiem duchowym księcia wrocławskiego Władysława (około 1237-1270). W warstwie filozoficznej jego dzieła nawiązywały do ożywionej w tym czasie dyskusji pomiędzy systemami św. Augustyna i św. Tomasza z Akwinu, podzielał raczej poglądy św. Augustyna i św. Bonawentury, opierał się potem także na jego teoriach metafizyki światła.

Witelon miał bardzo nowatorskie poglądy na temat anatomii oka i fizjologii widzenia. Jest uznawany za twórcę podwalin wiedzy psychologiczno-psychiatrycznej i psychopatologicznej. Poza zagadnieniami fizycznymi optyki, w których wzorował się na poglądach arabskiego uczonego Alhazena (około 965-1039) oraz Roberta Grosseteste z Oksfordu i rozpatrywał np. prostoliniowe rozchodzenie się światła, jego odbijanie, rozpraszanie, załamanie, świetlne zjawiska meteorologiczne, analizował także psychologiczny aspekt spostrzegania. W swoim dziele o optyce, a także we wcześniejszej rozprawie „Tractatus de primaria causa poenitentiae et de natura daemonum” z roku 1268 wskazywał m.in., że złudzenia wzrokowe są wynikiem warunków obserwacji oraz wyobrażeń i sposobu myślenia, pisząc np. że „oko nie otrzymuje żadnej innej informacji poza światłem, barwą i wielkością kątową”, a dopiero umysł dokonuje „przetworzenia wrażeń z pomocą przedstawień branych z doświadczenia”.

Przyczyn złudzeń wzrokowych upatrywał zarówno w warunkach obserwacji, np. słabego oświetlenia jak i w poprzednich doświadczeniach obserwatora. Jako pierwszy w wyniku swoich badań nad ludzkim wzrokiem (m.in. badania nad anatomią oka) doprowadził do rozróżnienia między mechaniką działania oka a podświadomymi funkcjami umysłu. Jego zdaniem, złudzenia optyczne były wynikiem sposobu myślenia i wyobrażeń, ponieważ oko otrzymywało wyłącznie dane fizyczne: światło, barwę i wielkość kątową. Stąd też uważa się go za prekursora psychologii.

Jednak jeszcze bardziej rewolucyjny pogląd wygłosił przy okazji swoich rozważań nad demonami (Witelo napisał także podręcznik demonologii). Uczony zauważył, że dla chrześcijan, z natury raczej jasnookich i jasnoskórych, diabeł jest wyobrażany z reguły jako istota czarna, jasne są zaś anioły. Odwrotnie Maurowie (czyli wyznający islam Arabowie i inni mieszkańcy Afryki północnej), którzy raczej ciemnoocy i ciemnoskórzy, anioły wyobrażają sobie jako postacie czarne, zaś demony jako jasne. Stanowiło to wyraźne wskazanie na kulturowe podłoże wyobrażeń.

Mimo że Witelon nie negował istnienia demonów, a nawet opisał szczegółowo ich naturę i zachowanie, to niedwuznacznie wskazał, że materialne wyobrażenie demonów może być złudzeniem, mającym swoje uwarunkowania kulturowe, np. związane z samooceną poszczególnych ludów.

Po napisaniu Perspectivorum… Witelon zajął się działalnością dyplomatyczną: brał udział w soborze powszechnym w Lyonie w 1274 r., był posłem księcia Henryka IV Probusa do papieża Jana XXI oraz służył czeskiemu królowi Przemysłowi Ottokarowi II. Następnie prawdopodobnie poświęcił się nauczaniu w szkole parafialnej pod wezwaniem św. Piotra i Pawła w Legnicy. Z innych dokonań Witelona należy wspomnieć o upowszechnianiu przez niego dzieł starożytnych uczonych oraz o konstrukcji przyrządów do kreślenia krzywych.

Po swym powrocie na Śląsk od 1274 roku był kanonikiem wrocławskiej kapituły katedralnej z nadanym przez Henryka IV Probusa uposażeniem w postaci podwrocławskiej wsi Żórawina.

Postać Witelona była dość tajemnicza, stając się źródłem rozmaitych legend, plotek oraz inspiracji literackich. Łódzki prozaik Witold Jabłoński napisał cykl powieści pt.: Gwiazda Wenus, gwiazda Lucyfer (2003-2007), którego bohaterem jest ten właśnie uczony.

Był on pierwszym szeroko znanym polskim uczonym, piszącym o sobie „in nostra terra, scilicet Polonia” – „z naszej ziemi, to znaczy Polski”, autorem dzieła o optyce i fizjologii widzenia pt. Perspectivorum libri decem, którą ukończył około roku 1273, przebywając na dworze papieskim w Viterbo, a opublikowano je po raz pierwszy drukiem w Norymberdze już w 1535. Rozprawa ta była wznawiana jeszcze kilkaset lat po jego śmierci, znali ją m.in.: Leonardo da Vinci, Mikołaj Kopernik i Johannes Kepler.

Ważniejsze dzieła

• … id est de natura, ratione, et proiectione radiorum visus, luminum, colorum atque formarum, quam vulgo Perspectivam vocant, Libri X (obszerne dzieło o optyce), powst. prawdopodobnie w latach 1270-1273, wyd. Norymberga 1535, drukarnia I. Petreius; wyd. następne: Norymberga 1551; pt. Vitellonis Thuringopoloni Opticae Libri decem, Bazylea 1572; fragmenty ogł. K. Bäumker „Witelo. Ein Philosoph und Naturforscher des XIII Jahrhunderts”, Münster 1908, Beiträge z. Geschichte d. Philosophie d. Mittelalters, t. 3, zeszyt 2; przekł. polski fragm. dedykacji Wilhelmowi z Moerbeke ogł. P. Chmielowski Złota przędza, t. 4, Warszawa 1887
• Epistola de causa primaria poenitentiae (pismo psychologiczno-etyczne), wyciąg z rękopisu paryskiego (Cod. Paris. lat. 17796), ogł. A. Birkenmajer „Studia nad Witelonem”, cz. I: Dwa nieznane pisemka Witelona, Archiwum Komisji do Badań Historii Filozofii w Polsce, t. 2 (1926)
• De natura daemonum (pismo fizjologiczno-filozoficzne o demonach), wyciąg ogł. A. Birkenmajer „Studia nad Witelonem”, cz. I: Dwa nieznane pisemka Witelona, Archiwum Komisji do Badań Historii Filozofii w Polsce, t. 2 (1926)
• De ordine entium, zaginione (por. Utwór o autorstwie niepewnym)
• De elementis conclusionibus, zaginione (o wnioskach z Elementów Euklidesa, wyprowadzonych w mniemaniu Witelona przez następców Euklidesa)
• De partibus universi, zaginione (w formie listu do przyjaciół)
• Philosophia naturalis, zaginione (część o meteorologii, część o wzajemnym oddziaływaniu ciał i sił fizycznych)
• Naturales animae passiones, zaginione (traktat o treści fizjologicznej)
• Scientia motuum caelestium, zaginione (wykład astronomii).

Utwór o autorstwie niepewnym

• De intelligentiis, wyd. krytyczne na podstawie 6 rękopisów K. Bäumker „Witelo. Ein Philosoph und Naturforscher des XIII Jahrhunderts”, Münster 1908, Beiträge z. Geschichte d. Philosophie d. Mittelalters, t. 3, zeszyt 2; rękopisy m.in.: Biblioteka Laurencjańska we Florencji, (traktat filozoficzny o duchach czystych; W. Rubczyński i K. Bäumker uważają ten traktat za identyczny z zaginionym De ordine entium; A. Birkenmajer przesuwa natomiast czas jego powstania na lata 1220-1230).

Dziedzictwo Witelona

Fasada Muzeum Miedzi w Legnicy

• W roku 1430 optykę witelońską na Akademii Krakowskiej wykładał Sędziwój z Czechla.
• W roku 1935 Międzynarodowa Unia Astronomiczna imieniem Witelona nazwała jeden z kraterów na Księżycu, Vitello.
• W roku 1975 w Żórawinie przebudowano pomnik ofiar I wojny światowej na monument ku czci Witelona.^[6]
• Imieniem Witelona nazwano Państwową Wyższą Szkołę Zawodową w Legnicy.^[7]
• Imieniem Witelona nazwano lożę eksperymentalną „Witelon” – 10. lożę WWP:wolnomularstwo.pl
• Witelon Music Night – Legnica- jazzowy festiwal organizowany w PWSZ w Legnicy
• Witelon – portal historyczny miasta Legnicy: http://www.liegnitz.pl
• Radio WitelON – internetowe radio studentów PWSZ: radiowitelon.pl
• Instytut-Witelon.pl – firma zajmująca się ewaluacją, badaniami społecznymi, szkoleniami
• Fundacja na rzecz Rozwoju Optometrii i Ochrony Wzroku w Polsce Witelo: fundacjawitelo.pl

Przypisy

Bibliografia

• Birkenmajer A.:
  • Studia nad Witelonem, PAU, 1918, 1920, 1922 i 1925, Dwa nieznane pisma Witelona
  • Witelo Najdawniejszy Śląski Uczony, Katowice 1936
• Burchardt J., – List Witelona do Ludwika we Lwówku Śląskim. 1979
• Czermiński A., Światło Witelona, Katowice 1964
• Bystrzycki J., – O wzroście nauk fizycznych w Polsce. Rocznik Tow. Przyjaciół Nauki, Warszawa 1818
• Korotyński W., – Ciołek, optyk z XIII wieku, Warszawa 1867
• Starzyński W., – Witello, wielki polski uczony XIII w. „Po prostu”, 1953.
• Szokalski W.F., – Stanowisko naukowe Ciołka (Witelliona) w średniowiecznej optyce. „Ateneum” 1877.
• Trzebiatowski P.:
  • O mistrzu Witelonie „Wiedza i Życie” 1956
  • O poglądach medycznych Witelona ze Śląska. „Wiadomości Lekarskie”, 1956.
• „Witelonis Perspectivae liber primus”, Wrocław 1977
• Wituski L., – O Życiu i dziele optycznem Vitellona, Poznań 1870
• Wojciechowski K., – Witello, pierwszy optyk polski. „Problemy” 1953
• Wróblewski W.:
  • Witelona Perspektywy, księga VIII,IX, Studia Copernicana. Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2009
  • Witelona Perspektywy, księga V,VI,VII, Studia Copernicana. Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2009
• Bibliografia Literatury Polskiej – Nowy Korbut, t. 3 Piśmiennictwo Staropolskie, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1965, s. 401-403

Kim był Erazm Ciołek zwany Witelonem?

http://aszera.wordpress.com/2012/03/30/kim-byl-erazm-ciolek-zwany-witelonem/