Uherce Mineralne (dopełniacz: Uherzec Mineralnych; w latach 1977-1981 Nowa Wieś) – wieś w Polsce położona w województwie podkarpackim, w powiecie leskim, w gminie Olszanica.

Widok ogólny i niebanalny

Wieś znajduje się w Kotlinie Uherczańskiej u podnóża pasma Żukowa. Określają je współrzędne geograficzne: 22°24’15” długości wschodniej i 49°27’54” szerokości północnej. Miejscowość położona jest na wysokości 360 m n.p.m. na pograniczu dwóch regionów geograficznych: Bieszczadów i Pogórza Przemyskiego. Dno Kotliny stanowi płaska terasa o wysokości 5 m nad poziom Sanu, przechodząca powoli w łagodne stoki. Kotlina odwadniana jest przez rzekę Olszankę i cztery mniejsze potoki.

Ciekawsze obiekty i zabytki.

Murowany kościół barokowy z 1757 r., z odnowionym wystrojem wnętrza, dzwonnicą wolnostojącą, otoczony unikatowym murem obronnym z otworami strzelniczymi z tego samego okresu. Kościół parafialny pw. św. bp Stanisława wzniesiony został w latach 1754-57 z fundacji ks. Jakuba Jaworskiego w stylu późnobarokowym. Osobliwością krajoznawczą w skali kraju jest dwumetrowy mur obronny z otworami strzelniczymi otaczający wokół świątynię.

Budowniczym kościoła i stojącej oddzielnie dzwonnicy był architekt śląski Gotfryd Hoffman, który nadał obiektom cechy późnobarokowej architektury śląskiej. W rzucie poziomym kościoła zwraca uwagę symetria całego układu. Oś przechodząca przez dzwonnicę, kościół i środek niszy w murze obronnym za absydą dzieli całość na dwie odpowiadające sobie części. Polichromia malowana na przełomie XVIII i XIX przez Antoniego Stroińskiego została przemalowana w 1901 roku przez Jana Tabińskiego. Wyposażenie wnętrza kościoła późnobarokowe z ornamentami rokokowymi jest jednolite i pochodzi z II połowy XVIII wieku. Nagrobki właścicieli ziemskich okolicznych wsi z XIX w. w otoczeniu kościoła.

Uherce, dwór obronny Herburtów.
foto: P. Szechyński

Dwór obronny Herburtów – wzniesiony w II połowie XVI wieku jako późno renesansowy dwór w typie kasztelu z basztami alkierzowymi. Po pożarze w 1830 roku odbudowany został przez Karola Skibińskiego. Sprowadzono wówczas do dworu wspaniały dębowy parkiet we wzory arabeskowe, pochodzący z zamku Mniszchów w Laszkach Murowanych. Obiekt murowany, założony na rzucie prostokąta posiada nieregularny układ wnętrza. Na parterze, w niektórych pomieszczeniach, zachowały się sklepienia krzyżowe i kolebkowe z lunetami z II połowy XVI wieku. Elewacja frontowa jest siedmioosiowa i wyróżnia się wieżami alkierzowymi po bokach, wyodrębnionymi w górnej kondygnacji. Między nimi mieściła się oszklona ściana. Elewację tylną, dziewięcioosiową, cechuje boniowanie na narożnikach. Obiekt przykrywa dach czterospadowy a nad alkierzami dwuspadowy, kryty blachą. Obecnie w rękach prywatnych.

Miejscowość graniczy z sześcioma wsiami: od północy z Rudenką, od zachodu z Glinnem, na południu z Myczkowcami i Zwierzyniem, od wschodu z Orelcem, a od północnego wschodu z Olszanicą.

Obszar administracyjny Uherzec Mineralnych obejmuje zwartą zabudowę i siedem przysiółków: Podkamionkę, Wygnankę, Łazy, Żołobiny, Podmagurę, Sosnianiec i Kostryń.

Powierzchnia geodezyjna wsi wynosi 1116 ha.

Uherce Mineralne leżą na szlaku komunikacyjnym, jakim jest droga wojewódzka z Leska do Ustrzyk Dolnych, tzw. wielka obwodnica bieszczadzka. W miejscowości krzyżują się drogi w kierunku na: Lesko, Ustrzyki Dolne, Myczkowce i Solinę, i wzdłuż tych dróg skupia się budownictwo. Przez wieś przebiega linia kolejowa z Zagórza do Chyrowa na Ukrainie.

XIX czy XXI wiek ?

Takie położenie miejscowości na skrzyżowaniu lokalnych szlaków komunikacyjnych daje mieszkańcom dogodne połączenie z najbliższymi miastami, takimi jak: Ustrzyki Dolne, Lesko, Sanok, Krosno, Rzeszów oraz możliwość dogodnego połączenia w kierunku na Kraków i Warszawę.

Jaka przyjaźń między narodami taka łączność

W miejscowości znajdują się: przedszkole, szkoła podstawowa, gimnazjum, stacja kolejowa, sklepy spożywcze, poczta, parafia rz.-kat., stacja paliw, warsztaty samochodowe, serwisy ogumienia, stacja diagnostyczna pojazdów, Gminny Ośrodek Kultury, minigaleria KGW „Pod Jesionami”, Ochotnicza Straż Pożarna, Koło Polskiego Związku Wędkarskiego „Pstrąg”, Ludowy Klub Sportowy „Szarotka”, Zakład Karny, Pracownicze Ogrody Działkowe, zakłady fryzjerskie, hurtownie materiałów budowlanych, skład opału, przesypownia cementu, tartak, przedsiębiorstwo usługowo-budowlane, parafialny dom rekolekcyjny, szkolna baza noclegowa w gimnazjum, gospodarstwa agroturystyczne i pokoje gościnne.

50 lat temu było tak samo

Historia

Uherce Mineralne są jedną z najstarszych bieszczadzkich miejscowości. Istniały prawdopodobnie już w czasach książąt ruskich. Nazwa miejscowości wskazuje na udział ludności sprowadzonej zza granicy węgierskiej w powstawaniu wsi.

• 1436 – pierwsza źródłowa wzmianka o miejscowości. Ponownej lokacji wsi dokonali przed 1436 rokiem Kmitowie, panowie na pobliskim Sobniu.– Jan Goligyan w imieniu żony Małgorzaty wystąpił do sądu grodzkiego w Sanoku przeciw Mikołajowi Kmicie kasztelanowi przemyskiemu, który zajął gwałtem dobra ojczyste Małgorzaty Goligyan, przypadłe jej po bracie zm. Janie Kmicie i jego dzieciach z Bachórza, tj. zamek Sobień z wsiami doń należącymi Rajskie, Olszanica, Myczkowce, i inne. Spór ten trwał do 1441 r., aż gdy doszło do ugody między Małgorzatą a jej stryjem Mikołajem Kmitą z Wiśnicza, kasztelanem przemyskim. Małgorzata była wtedy żoną Mościca z Wielkiego Koźmina. Odstąpiła Mikołajowi i jego synom zamek Sobień z wsiami do niego należącymi jak Huzele, Myczkowce, Uherce
• 1437 – wymieniony jest pierwszy sołtys Mikołaj Orzechowski.
• 1491 – przed rokiem 1491 wieś została przeniesiona ponownie na prawo wołoskie.
• 1520 – jedną z głównych dróg przecinających ziemię sanocką była droga z zachodu na wschód. Mamy o niej wczesną wiadomość, bo z roku 1345, kiedy to król Kazimierz Wielki w przywileju dla kupców sądeckich wyznaczył im drogę na Ruś przez Biecz, Żmigród i Sanok.
  • Od Sanoka na wschód droga ta prowadziła bądź lewym brzegiem Sanu przez Zagórz (gdzie odłączała się od niej droga do Przełęczy Łupkowskiej) i Lesko do Uherzec, bądź po przekroczeniu Sanu jego prawym brzegiem koło zamku Sobień, również do Uherzec.
  • Tym drugim odgałęzieniem według Jana Długosza, podróżował król Władysław Jagiełło w 1417 roku ze Lwowa przez Felsztyn i Sobień do Sanoka.
  • Od Uherzec droga na wschód prowadziła doliną rzeki Olszanka, a następnie po przekroczeniu granicy ziemi przemyskiej, doliną rzeki Strwiąż w kierunku Sambora. Odcinek jej na rzeką Olszanką zwano w 1520 roku „via publika”. W tym roku Piotr Kmita Sobieński otrzymał od króla Zygmunta I prawo pobierania myta w Ustjanowej na utrzymanie drogi w należytym stanie. Przywilej królewski mówi, że są liczne bagniste miejsca na tej drodze i nie jest łatwo przejechać przez nie wozami obciążonymi towarami kupieckimi i solą.
  • „Wielkim gościńcem” zwano tę drogę w roku 1689, gdy sejmik starał się o pobór myta w Uhercach na jej naprawę.
• 1526- przy zapisie podatku podymnego źródła historyczne podają, iż wieś posiadała młyn i karczmę
• 1530 – Uherce były siedzibą parafii obrządku wschodniego. Z tego okresu zachowała się ikona Daesis malowana na jednym podobraziu, znajdująca się w Muzeum Sztuki Ukraińskiej we Lwowie.
• 1531 i 1536- źródła dwukrotnie podają, że Myczkowce i pobliskie Uherce rządziły się prawem wołoskim i posiadały dworzyszcza wołoskie („ville iuris valachici). Posiadały też 15 i 1 łana „areae valachicae, 2 młyny, 2 karczmy, 2 popów.

Zakola rzeczki Myczkowce w Uhercach

• 1553 – po bezpotomnej śmierci Piotra Kmity 31 października 1553 roku Uherce przechodzą na własność jego drugiej żony Barbary z Herburtów. * 1579 – do tego roku dobra leskie, w tym Uherce, są dzierżawione przez jej brata Mikołaja Herburta- starostę lwowskiego, a w 1580 roku stały się jego własnością.
  • Herburtowie wznieśli w Uhercach murowany dwór „Fortalitium”

• Pod koniec XVI wieku Dorota Tarnawska z Herburtów wniosła Uherce w wianie Stanisławowi Tarnawskiemu, chorążemu ziemi sanockiej. Chorąży posiadał dość pokaźny majątek składający się z 14 wsi, ale miał też wielkie długi. Jego głównym wierzycielem był referendarz koronny – starosta przemyski Jan Tomasz Drohojowski. Spodziewając się poważnych kłopotów ze strony tej wysoko postawionej osoby, sprytny podchorąży aktem wieczystej donacji (darowizny) przekazał cały swój majątek nieruchomy kasztelanowi przemyskiemu Stanisławowi Stadnickiemu z Leska. W 1601r. – w czasie prywatnej wojny między jej właścicielem Stanisławem Tarnawskim -chorążym sanockim, a jego wierzycielem Janem Tomaszem Drohojowskim, referendarzem wielkim koronnym, między Glinnem a Uhercami założony został przez Drohojowskiego, obóz warowny, otoczony fosami napełnionymi wodą i stąd nękał przeciwnika i z którego referendarz najeżdżał włości Tarnawskiego oraz jego sprzymierzeńca Stadnickiego w Uhercach. I tak zaczęła się prywatna wojna trwająca cztery lata. Żołnierze referendarscy łapali rzemieślników i kupców jadących z Leska na jarmark do Chyrowa, zabierali bydło i konie z pól, i dopuszczali się zbójeckich napadów w okolicy. W tym okresie Tarnawski kilkakrotnie bronił się lub ukrywał w uherczańskim dworze przed oddziałami referendarza – za każdym razem skutecznie. Nic nie osiągnąwszy, w 1605 roku Jan Drohojowski zginął z rąk ludzi Stanisława Stadnickiego. O rodzie Stadnickich można więcej przeczytać w artykule historia Łańcuta.

Pałacyk w Olszanicy

• 1672 – podczas ostatniego najazdu tatarskiego na historyczną ziemię sanocką w Uhercach ocalało 5 domów, natomiast w okolicznych wsiach: Orelcu – 2, a w Rudence – 3. Czambułem tatarskim rabującym, mordującym ludność i palącym jej mienie dowodził Nuradyn-Sołtan. Wieś była wówczas własnością Bukowskich.
• XVII i XVIII wiek – właścicielami Uherzec byli Maliccy
• 1710 – zachował się opis lustracji cerkwi greckokatolickiej.
• 1745 – Józef Malicki, podskarbi, następnie podczaszy i kasztelan sanocki, ufundował tutejszą parafię rzymskokatolicką i przeznaczył na ten cel plac leżący w bezpośrednim sąsiedztwie dworu.
• 1749 – 2 czerwca następuje aprobata fundacji Malickiego i formalne wydzielenie nowej parafii pw. świętego Stanisława, biskupa męczennika. Zostaje wzniesiony drewniany kościół.
  • W skład parafii wchodziły, wyłączone z parafii w Lesku, następujące miejscowości: Bereźnica Niźna, Brelików, Bóbrka, Myczkowce, Olszanica, Orelec, Rudenka, Serednica, Stefkowa, Wańkowa i Zwierzyń.
• 1754-1757 – Zostaje wzniesiony murowany kościół parafialny z wolno stojącą dzwonnicą, otoczony murem obronnym z otworami strzelniczymi z tego samego okresu. Jest to jeden z dwóch tego typu obiektów w Polsce. Wybudowany został w stylu późnego baroku według projektu Gotfryda Hoffmana z fundacji ks. Jakuba Jaworskiego, kanonika przemyskiego i prepozyta leskiego.
• 1760 – konsekracja kościoła przez biskupa przemyskiego Hieronima Sierakowskiego.
• Na początku XIX wieku właścicielami wsi stali się Skibińscy.
• 1807 – z opisu wizytacji cerkwi przeprowadzonego przez księdza Laureckiego wiemy, że cerkiew w Uhercach pw. Narodzenia św. Jana Chrzciciela miała formę „grecką”, z jedną kopułą pośrodku, zbudowana była na rzucie prostokąta o wymiarach 12 x 7 m i była już mocno podniszczona.
  • Ksiądz Laurecki pisał dalej: „w Uhercach jest wielki ołtarz z drzewa jak stolik, ale bardzo się chwiejący tak, że niebezpieczeństwo jest wywrócenia się kielicha, na nim jest obraz Rozdestwa Xetowa i cymborium sanctissimum się tu konsekrują w cynowej puszce, na ołtarzu wielkim tylko cztery świc”.
  • Natomiast ówczesny proboszcz stwierdza, że ” nieposłusznych jest wiele, obrządku jak się należy zachowywać nie chcą, święta gwałcą, do cerkwi wielu chodzić nie chce”.
• 1810 – Wielkie spustoszenie w skarbcu kościelnym wyrządziła austriacka konfiskata z dnia 3 stycznia. Zabrano wtedy pro aerario 28 grzywien i 2 łuty srebrnych oraz złotych naczyń.

Wspomniana wyżej dzwonnica

• 1816 – wojskowy spis ludności cyrkułu sanockiego obrazuje stan miejscowości po zniszczeniach wojen napoleońskich. Wieś liczyła wówczas 575 mieszkańców ogółem, było w niej 91 domów, 141 rodzin, 1 duchowny, 1 szlachcic, 1 urzędnik, 58 chłopów zdolnych do służby wojskowej, 1 ogrodnik, 11 mniej użytecznych i 72 nieużytecznych mężczyzn do służby wojskowej, 1 czasowo zwolniony od służby, 1 wdowiec z dziećmi bez opieki, 1 szeregowy, 3 nieżonatych do regimentu, 109 chłopców do 14 lat, 22 chłopców w wieku od 15 do 17 lat, 259 kobiet i dziewcząt, 111 mężczyzn żonatych, 175 nieżonatych i wdowców. 3 osoby podczas spisu były nieobecne we wsi. W inwentarzu wsi spisano ponadto 8 koni (1 klacz, 1 źrebak, 6 wałachów), 56 wołów, 131 krów. We wsi nie było w ogóle ogierów i owiec.
• 1830 – Karol Skibiński przebudowuje dwór zniszczony przez pożar. Budynek otrzymał czterospadowy dach, natomiast alkierze osobne nakrycia dachem dwuspadowym.
• 1834 – zbudowano nową drewnianą cerkiew pw. św. Jana Chrzciciela Baptysty, którą rozebrano po 1947 r. Do parafii greckokatolickiej w Uhercach należały wsie z cerkwiami filialnymi w Orelcu i w Rudence.
• 1846 – na terenie Bieszczadów szerokie kręgi zataczał ruch spiskowy. Powstanie krakowskie miało również swój epizod w Uhercach. 21 lutego 1846 roku powstańcy z południowej części obwodu sanockiego szli na północ w celu opanowania Sanoka trzema szlakami: z Cisnej przez Baligród, z Lutowisk oraz z Ustrzyk Dolnych i z Ustianowej. Wymienione grupy spotkały się w Uhercach licząc łącznie 180 uczestników. Tu zaczęto ich porządkować i dzielić na oddziały. Odebrano od wszystkich przysięgę, a dowództwo nad nimi objął major Jerzy Bułharyn. Ten powstańczy oddział, nękany po drodze przez chłopów ze Stefkowej, dotarł do wsi Zahutyń pod Sanokiem. Tutaj czekał na oddziały z północnej części powiatu, miało bowiem zebrać się ok. dwóch tysięcy powstańców. Jednak umówiony sygnał nie został dany. Wobec słabych sił powstańczych i nieprzychylnej postawy chłopów, powstańcy postanowili się rozwiązać.
• W II poł. XIX wieku Uherce stały się własnością Anny Świeykowskiej. Dobra te składały się wówczas z dwóch części: większej w środku wsi / 306 roli, 33 łąk, 4 morgi 678 sążni ogrodu, 47 pastwisk, 397 lasu, 23 nieużytków i 2 morgi 1130 sążni parcel budowlanych oraz mniejszej w części zwanej Łazy / 636 roli, 126 łąk i ogrodów, 90 pastwisk i 15 mórg lasu/. Obecna nazwa miejscowości sięga połowy XIX wieku, kiedy to funkcjonował mały zakład zdrojowy, tzw. „Łazienki”, na bazie miejscowych wód mineralnych. Kąpieli zażywali tu biskupi i księża Kurii Przemyskiej. Zlikwidowano go pod koniec wieku, gdy wiercenia poszukiwawcze za ropą naftową naruszyły poziomy wodonośne źródeł mineralnych. W chwili obecnej istnieje kilka naturalnych, nie eksploatowanych źródeł wód solankowych i siarczkowych.
  • Ówczesna nazwa Uherce Mineralne pozostała i funkcjonuje do dziś.
• 1860 – to początki szkolnictwa powszechnego. Wtedy to obywatel ziemski Świeykowski ofiarował „mórg” ziemi i drewno na budowę szkoły ludowej. Wzniesiono budynek o jednej sali lekcyjnej i mieszkaniu dla nauczyciela. Pierwszym nauczycielem był Wojciech Potała, a po jego śmierci Jan Dąbrowiecki.
• 1866 – Uherce były pierwszą miejscowością Bieszczadów, w której przed 1866 r. rozpoczęto poszukiwanie oleju skalnego.
• 1870 – pierwsze szyby kopane powstały w sąsiedztwie naturalnych wycieków, które musiały być bardzo obfite, albowiem w tym roku określane są jako źródła nafty.

Jeszcze raz wjazd na stację

• 1872 – przez Uherce przebiega linia kolejowa Przemyśl – Chyrów – Zagórz – Łupków. Jest to najstarsza z polskich transkarpackich linii kolejowych. Kolej ta, tzw. „galicyjsko-węgierska” miała znaczenie strategiczne, ponieważ w momencie budowy łączyła twierdzę Przemyśl z wnętrzem monarchii Austro-Węgierskiej.
• 1877 – rozpoczęto eksploatację złoża ropy naftowej na skalę przemysłową. Początkowo kopano doły o głębokości kilkudziesięciu metrów i zbierającą się na ich dnie ropę czerpano wiadrem. Jej rozwój zdynamizował przyjazd amerykańskiego przemysłowca Wiliama Sztockera. Obszar naftowy podzielony był na trzy pola górnicze „Turgieniew”, „Kraszewski”, „Siemiradzki”.
• 1880 – było tutaj 9 takich szybów kopanych, a rocznie czerpano z nich 120 ton ropy przerabiając ją w zbudowanej na miejscu destylarni. W tym roku przeprowadzono pierwsze wiercenie do głębokości 127 m, następne – 146 m i 186 m. Kopalnia Uherce należała wówczas do Spółki „Bergbau Gesellschaft”, której udziałowcami byli Ignacy Łukasiewicz, Stocker, Zaykowski i Beuen. Wydobycie ropy wzrosło do 144 ton.
• 1881 – osiągnięto w odwiercie 200 m głębokości, a kopalnia posiadała własną rafinerię rozmieszczoną w dwóch budynkach.
• 1883 – z inicjatywy Adolfa barona Rhade – kierującego kopalnią – oraz właściciela terenów naftowych Augusta Hr. Bellagarde kopalnia w Uhercach stała się miejscem wprowadzenia w Galicji nowej metody wiertniczej (zwanej kanadyjską), która zmieniła oblicze przemysłu naftowego. Pierwszego wiercenia tym sposobem dokonano przy pomocy przeszkolonych robotników niemieckich z Hanoweru, a od następnego roku prowadził je kanadyjski specjalista wiertniczy William Mac Garvey.
• 1884 – 2 maja „Gazeta Narodowa” (nr 102) we Lwowie w kronice miejscowej zamieściła ciekawą notatkę: „Od trzech tygodni pokazała się nafta w Uhercach pod Liskiem, we własności Stanisława Świejkowskiego w tak znacznej ilości, iż formalnie zalewa Uherce. Nie można było nastarczyć naczyń do wyłapywania ropy. Co najciekawsze, nafta wytryska w Uhercach grubym promieniem, jakby studnia artyzejska, i to w nadzwyczaj regularnych odstępach czasu. Co 15 minut wytryska przez niejaki czas słup ropy, dostateczny do napełnienia 5 beczek – następnie ustaje, by po kwadransie znowu rozpocząć tę samą czynność. Dziurę 150 metrów głęboką wyświdrowali tutaj amerykańscy robotnicy, sprowadzeni z Kanady w sześciu dniach.”
• 1895 – powstało Galicyjsko-Karpackie Naftowe Towarzystwo Akcyjne z siedziba w Glinniku Marianpolskim, które prowadziło liczne wiercenia poszukiwawcze na terenie Podkarpacia, w tym i w Uhercach.
• 1896 – w miejscowości była czynna kopalnia składająca się z 18 szybów i rafinerii, które uległy pożarowi i nie zostały odbudowane.
• 1900 – umiera właściciel tej miejscowości hr. Włodzimierz Niezabitowski h. Lubicz.
• 1910 – wzniesiono pierwszy murowany budynek szkolny. Miał wymiary 12×15 m i mieścił dwie duże sale lekcyjne oraz mieszkanie dla nauczyciela. Do 1920 roku szkoła była dwuklasowa, następnie trzyklasowa, a od 1937 sześcioklasowa. Wówczas to kierownikiem szkoły był Franciszek Kawa.
• 1912 – Angielskie Towarzystwo Finansowe Cansfield et Company ponownie przystąpił do eksploatacji ropy wiercąc 2 szyby na głębokość do 400 m, jednak z chwilą wybuchu I wojny właściciel został aresztowany przez Austriaków i zaniechano dalszego wydobycia. Jednak do chwili obecnej miejscowa ludność korzysta z naturalnych wypływów ropy, używając jej do prac konserwatorskich w gospodarstwach.
• Z końcem XIX wieku właścicielem dóbr uherczańskich został profesor Wydziału Prawa Uniwersytetu Lwowskiego Ernest Till, którego syn Artur  w roku 1930 wydzierżawił, większą część majątku. Zmarł w roku 1936 i wtedy sprzedano majątek. Od 1930 do 1936 Artur Till mieszkał w mniejszej części majątku – na Łazach.
• Po wojnie  majątek przejęło Państwo (pytanie co się stało z prawowitym właścicielem – czy go gdzieś zatłuczono w Rosji, czy w UBeckich kazmatach – ta sprawa wymaga wyjaśnienia, czy zginął na którymś z frontów?) – a we dworze miało siedzibę Państwowe Gospodarstwo Rolne, funkcjonowało kino oraz mieszkali ludzie. W chwili obecnej zdewastowany dwór wraz z niemal 1 hektarową działką został wykupiony przez Zofię Deviron z Krakowa, która pragnie przywrócić mu dawny blask.
• 1921 – wieś liczyła 183 domy i 1043 mieszkańców (483 grekokatolików, 506 łacinników, 44 Żydów wyznania mojżeszowego i 10 ewangelików. W dworze mieszkało wówczas 39 osób, co razem stanowi 1082 osoby. Wśród nich było 505 mężczyzn i 577 kobiet. Polacy liczyli 613 osób, Rusini – 415, Żydzi – 44, Niemcy – 10 osób.
• 1933 – zarządzeniem Ministra Spraw Wewnętrznych ustalono obszar gminy wiejskiej zbiorowej z siedzibą w Uhercach Mineralnych. W jej skład weszły: Bereźnica Niżna, Myczkowce, Olszanica, Orelec, Rudenka, Stefkowa i Zwierzyń.
• 1936 – 5 lipca we wsi założono Koło Gospodyń Wiejskich, które jest widoczne i aktywne do dziś.
• 1939 – czerwiec wg lustracji wsi sporządzonej przez Antoniego Kowalskiego we wsi działały następujące organizacje:
  • polskie o charakterze oświatowym: Czytelnia TSL, Związek Strzelecki i Orlęta, Związek Szlachty Zagrodowej, Chór Związku Szlachty Zagrodowej; o charakterze gospodarczym: Kółko rolnicze, Kasa Stefczyka, Koło Gospodyń Wiejskich, Przysposobienie Gospodarcze Młodzieży.
  • ruskie o charakterze oświatowym: Czytelnia Kaczkowskiego, o charakterze gospodarczym: Kooperatywa „Nasz Trud”,
  • ukraińskie o charakterze gospodarczym: Krużok Silskoho Gospodaria,
  • Ochotnicza Straż Pożarna zrzeszająca całą społeczność wiejską bez względu na poczucie narodowe.

Uherce – widok na Bieszczady

• 1939 – w rejonie miejscowości walki obronne z nacierającymi wojskami hitlerowskimi toczyła 3 Brygada Górska dowodzona przez płk. Jana Kotowicza wchodząca w skład grupy operacyjnej gen. bryg. Kazimierza Orlika-Łukoskiego. 9 września pod Uhercami została obsadzona przez żołnierzy batalionu Obrony Narodowej Sanok (dowódca batalionu kpt. Tadeusz Kuniewski) pozycja opóźniająca marsz Niemców na wschód. 10 września o 11:00 batalion został zaatakowany przez niemiecką kolumnę zmotoryzowaną i po stoczeniu krótkiej walki wycofał się. Pamiątką po tych walkach są znajdujące się na miejscowym cmentarzu cztery groby i krzyż z napisem: Tu leżą żołnierze walki wrześniowej 1939 roku porucznik i ośmiu żołnierzy.
• 29 września 1939 – do Uherzec Mineralnych wkroczyli Rosjanie, zajmując obszar do linii Sanu.
  • W dworku Tilla na Łazach został zorganizowany sierociniec. W dworze w centrum wsi Rosjanie zorganizowali Maszyno-Traktorną Stancję, w której było kilka ciągników i dwa duże zbiorniki na paliwo. Wiosną utworzono kołchoz. Pozwolono także na otwarcie szkoły, w której obok nauczycieli rosyjskich mogli również pracować nauczyciele polscy, a uczniowie musieli obowiązkowo powtórzyć klasę szóstą. W miejsce dotychczasowego sołtysa Stanisława Braczkowskiego „gołową derewni” został Antoni Czerniga. W domu Aldony Caputy mieściła się sześcioosobowa placówka NKWD. Aresztowano i wysiedlono wówczas 16 rodzin, a dalsze deportacje przerwał atak Hitlera na ZSRR.
• 1941 – 22 VI – po krótkim ostrzale do Uherzec ponownie wkroczyli Niemcy. W dworze zorganizowano Liegenschaft. Rządy we wsi przejęli Ukraińcy. Kierownikiem szkoły został Szumyłowicz, a sołtysem Dmytro Bindas. Dzieci polskie uczyła Apolonia Haftek w dwuklasowej szkole w budynku gminy.
• 1944 – wiosną powstaje grupa samoobrony mająca za zadanie chronić ludność polską przed oddziałami UPA. Uzbrojenie grupy składało się z 1 strzelby oraz kos i wideł. Dopiero po przejściu frontu wszyscy posiadali broń palną, którą zdano w 1947 roku po zniknięciu zagrożenia.
• 1944 – 14 września z rejonu Manasterca i Gór Słonnych została wprowadzona do walki 237 dywizja 11 korpusu piechoty 4 frontu ukraińskiego. Nacierając na Uherce Mineralne złamała ona opór Niemców na rubieży Bezmiechowa Dolna – Bezmiechowa Górna, posunęła się o 6 km i do końca dnia zdobyła Jankowce i Olszanicę. Osiągnięcie przez 276 i 237 dywizje piechoty wyznaczonych rubieży rozszerzyło wyłom w obronie nieprzyjaciela do 12 kilometrów i umożliwiło wprowadzenie do walki sił głównych 11 korpusu piechoty z rubieży Lesko – Jankowce – Rudenka.

Lachawy

• 1944 – 15 września Uherce zostały wyzwolone przez 276 Dywizję Piechoty gen. mjr. P. Bieżki.
• 1945 – podczas spisu powszechnego ludności w gminie Olszanica przeprowadzonego w Uhercach Mineralnych przez sołtysa Franciszka Kurka we wsi mieszkało 601 dorosłych i 467 dzieci (wykazy imienne).
  • przy kolejnym spisie ludności przeprowadzonym w dniu 13 VI wykazano, iż we wsi mieszkały 432 osoby dorosłe pow. lat 18 (172 Polaków i 260 Ukraińców) oraz 676 dzieci (231 Polaków i 345 Ukraińców). Stosowano kryterium wyznaniowe.
  • do końca 1945 r. ewakuowano na wschód do USRR 316 osób deklarujących narodowość ukraińską. We wsi pozostało 61 rodzin mieszanych liczących z dziećmi 226 osób.
• 1945 – gmina Uherce Mineralne powiększa się o gromadę Bóbrka i Zabrodzie.
• 1947 – podczas Akcji „Wisła” wysiedlono na Ziemie Odzyskane 553 osoby wyznania greckokatolickiego, narodowości rusińskiej i ukraińskiej.
• 1948 – 1951 – Przeprowadzenie elektryfikacji miejscowości.
• 1949 – do gminy Uherce Mineralne włączono gromady Łobozew i Ustjanową.
• 1951 – gromady Ustjanowa i Łobozew zostają wyłączone z gminy w Uhercach Mineralnych i włączone do gminy w Ustrzykach Dolnych.
• 1954 – w wyniku reformy administracyjnej z 25 września zlikwidowano wiejskie gminy zbiorowe i utworzono mniejsze gromady. W skład gromady w Uhercach Mineralnych wchodziły Myczkowce i Zwierzyń.

Z Uherzec nad Jezioro Solina  – jest 7 kilometrów, do Jeziora Myczkowce jeszcze mniej

• 1957 – została otwarta nowa, piętrowa szkoła licząca 8 sal lekcyjnych, a w starym budynku do 1980 roku funkcjonował internat dla uczniów spoza obwodu. W chwili obecnej mieści się w nim przedszkole.
• 1961 – w wyniku kolejnej reformy, skład gromady w Uhercach Mineralnych został powiększony o Bóbrkę, Orelec i Zabrodzie. Obszar gromady liczył wówczas 4 859 ha i 4 700 mieszkańców, i w tej wielkości utrzymał się do momentu rozwiązania gromadzkich rad narodowych.
• 1973 – zostaje przeprowadzona kolejna reforma w podziale administracyjnym. Uherce Mineralne wraz z Orelcem i Zwierzyniem zostały włączone w skład nowo organizowanej gminy w Olszanicy. Decyzja ta wywołała spore rozgoryczenie wśród mieszkańców, którzy w większości nie akceptują jej do dnia dzisiejszego.
• 1974 – powstał ludowy zespół „Uherczanki”.
• 1977 – w miejscowym Zakładzie Karnym otwarto Zespół Szkół składający się ze szkoły podstawowej i zasadniczej szkoły zawodowej. Jego uczniami są osoby odbywające karę pozbawienia wolności i nie posiadające wykształcenia. (jakoś się do tej pory nie doczytałem kiedy Komuniści postawili więzienie w majątku Tillów)
• 1981 – w miejscowym Zakładzie Karnym powstaje obóz dla internowanych po wprowadzeniu stanu wojennego działaczy Solidarności

Normalny obóz koncentracyjny Jaruzelskiego

To się nazywa internowanie – człowiek przebywa w obozie koncentracyjnym  na zadupiu  – przepraszam, ale co mu tam, przecież i tak nie wychodzi do lasu na spacer – może jeszcze gorzej w takim fajnym letniskowym miejscu jak Uherce – całe dwa lata – zdajecie sobie sprawę ile to jest czasu? – (1981 – 1983). Komuniści nazywali ich Internowanymi – byli to normalni więźniowie polityczni. Używajmy słów we właściwym znaczeniu.

• W latach 1975-1998 miejscowość położona była w województwie krośnieńskim.

Zabytki

1. Kościół barokowy z 1754-57 roku z odnowionym wystrojem wnętrza, dzwonnicą wolno stojącą, otoczony murem obronnym z otworami strzelniczymi z tego samego okresu. Kościół parafialny po wezwaniem św. bp Stanisława – murowany, wzniesiony został w latach 1754-57 z fundacji ks. Jakuba Jaworskiego w stylu późnobarokowym. Osobliwością krajoznawczą w skali kraju jest dwumetrowy mur obronny z otworami strzelniczymi otaczający wokół świątynię. Budowniczym kościoła i stojącej oddzielnie dzwonnicy był architekt śląski Gotfryd Hoffman, który nadał obiektom cechy późnobarokowej architektury śląskiej. W rzucie poziomym kościoła zwraca uwagę symetria całego układu. Oś przechodząca przez dzwonnicę, kościół i środek niszy w murze obronnym za absydą dzieli całość na dwie odpowiadające sobie części. Polichromia malowana na przełomie XVIII i XIX przez Antoniego Stroińskiego została przemalowana w 1901 roku przez Jana Tabińskiego. Wyposażenie wnętrza kościoła późnobarokowe z ornamentami rokokowymi jest jednolite i pochodzi z II połowy XVIII wieku. Nagrobki właścicieli ziemskich okolicznych wsi z XIX w. w otoczeniu kościoła.
2. Dom ubogich – murowany, wzniesiony w II połowie XIX wieku w pobliżu murów obronnych kościoła przez właścicieli dworu w celu niesienia pomocy ubogim, którzy mogli tu dostać darmowe pożywienie oraz przebywać przez kilka dni. W chwili obecnej obiekt przejęty przez KGW na zorganizowanie mini galerii „Pod Jesionami” prezentującej twórczość miejscowych artystów.
3. Cmentarz na wzgórzu Lachawa pochodzący z I wojny światowej,
4. Kapliczki przydrożne, drewniane konstrukcji zrębowej, na rzucie zbliżonym do kwadratu i zamknięte trójbocznie, wzniesione zostały w XIX wieku. Posiadają dachy trójspadowe, kryte blachą i zwieńczone baniastą wieżyczką. Jedna z nich została przeniesiona do Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, a na jej miejscu powstała replika.
5. Groby żołnierzy poległych w walkach obronnych w 1939 roku na cmentarzu parafialnym.
6. Dwór obronny Herburtów, – wzniesiony w II połowie XVI wieku jako późno renesansowy dwór w typie kasztelu z basztami alkierzowymi. Po pożarze w 1830 roku odbudowany został przez Karola Skibińskiego. Sprowadzono wówczas do dworu wspaniały dębowy parkiet we wzory arabeskowe, pochodzący z zamku Mniszchów w Laszkach Murowanych. Obiekt murowany, założony na rzucie prostokąta posiada nieregularny układ wnętrza. Na parterze, w niektórych pomieszczeniach, zachowały się sklepienia krzyżowe i kolebkowe z lunetami z II połowy XVI wieku. Elewacja frontowa jest siedmioosiowa i wyróżnia się wieżami alkierzowymi po bokach, wyodrębnionymi w górnej kondygnacji. Między nimi mieściła się oszklona ściana. Elewację tylną, dziewięcioosiową, cechuje boniowanie na narożnikach. Obiekt przykrywa dach czterospadowy, a nad alkierzami dwuspadowy, kryty blachą.
7. Pozostałości parku dworskiego przy dworze obronnym z rzędem 16 lip przy granicy parku i potoku oraz pojedynczymi egzemplarzami pozostałymi jeszcze w centralnej jego części. Częściowo czytelne są jeszcze pozostałości fos, platform obronnych i ramp ziemnych. Po II wojnie światowej w okresie użytkowania obiektu przez PGR całkowitemu zniszczeniu uległy zbiorowiska roślinne w centralnej części ogrodu wraz z kwaterami drzew owocowych. Ocalały jedynie pojedyncze jesiony wyniosłe, graby pospolite, topole balsamiczne i klony polne.
8. Miejsce po dawnej cerkwi parafialnej pw. Narodzenia św. Jana Chrzciciela z 1834 roku, odnawianej w 1899 roku i rozebranej po 1947 roku Pierwotna cerkiew wzmiankowana była tutaj już w 1530 roku Kolejną wzniesiono w 1586 roku Wskutek wydarzeń wojennych w minionych wiekach, a ostatnio niszczenia cerkwi greckokatolickiej po II wojnie światowej nie ocalało wiele pamiątek z tych świątyń. W muzeum przemyskim znajduje się cenny mandylion z XVI/XVII w. z tutejszej cerkwi. Na cmentarzu cerkiewnym zachowały się 4 stare nagrobki i 3 zabytkowe pomnikowe lipy.

Obrządek wyznaniowy

• 1872 – grekokatolików 571, rzymskich katolików 300, wyznawców judaizmu 62,

Liczba wiernych obrządku greckokatolickiego

• 1890 – 631
• 1918 – 753
• 1938 – 741

Osobliwości przyrodnicze i pomniki przyrody 

• 0,6 km – pomnikowa lipa przy szosie. Zaraz za nią w lewo skręca droga gruntowa prowadząca do ciekawego pomnika przyrody „Wodospadu na rzece Olszanka” (odległość – 1,2 km).
• 0,9 km – zaraz za kościołem po lewej stronie pozostałości parku podworskiego. Ocalało w nim do dziś 16 lip, pojedyncze jesiony wyniosłe, graby pospolite, topole balsamiczne i klony polne.
• 1,4 km – przy placu po cerkwi zachowały się 3 pomnikowe lipy.
• 2,9 km – po lewej stronie przy smażalni ryb przy ogrodzeniu stawów rybnych w lewo na pasmo Żukowa wprowadza z szosy zielona ścieżka przyrodnicza. Po 30 minutach podejścia łączy się ona z żółtym szlakiem spacerowym na tzw. Dużej „Olszanickiej polanie” zarastającej coraz bardziej samosiejkami brzozowymi.
• rezerwat przyrody faunistyczny „Bobry w Uhercach” – (skręt w prawo przy przedszkolu, w odległości 1,3 km).

 

Uherce we mgle

Ciekawostki

Uherce, Uhryń oraz Uhrynowce obecnie Zboiska, nazwy wsi wskazują na etymologię węgierską i jej związek z nazwą historycznego regionu Węgier oraz przepływającej przez nią rzeki Ung. (bzdurna etymologia – tak jakby ten ktoś nie znał słowiańskiego pojęcia Uhorze, ugór – a zaraz w następnym zdaniu ta etymologia pada, no ale skoro profesor dowodził węgierskości…) W języku słowackim oraz czeskim Uhorsko. Jak wskazuje prof. Przemysław Dąbkowski „Ludność węgierska w ziemi sanockiej (na początku XIV w.) była to ludność albo na stałe tam osiadła, albo też czasowo przebywająca. Jest rzeczą wielce prawdopodobną, iż podobnie jak w innych ziemiach, tak samo i w ziemi sanockiej, znajdowały się pewne osady, zaludnione pierwotnie przez Węgrów, którzy z biegiem czasu ulegli polonizacji^[1],^[2].

Przypisy

1. ↑ Przemysław Dąbkowski. Węgrzy [w:] „Stosunki narodościowe ziemi sanockiej w XV wieku” (1921) str. 2-3.
2. ↑ Liczne nazwy wsi o toponimii węgierskiej występują również na całym obszarze tzw. Grodów Czerwieńskich; Uhorce k. Złoczowa, Uhorniki k. Stanisławowa, Uhorsk k. Krzemieńca, Uhorska Dolina k. Lwowa, Uhryn k. Czortkowa, Uhryńkowce k. Zaleszyków, Uhrynów k. Podhajec, Uhrynów k. Sokala, Uhrynów k. Stanisławowa, Uhrynów k. Kałusza itp. (to ma być węgierskie -??? Jakaś paranoja etymologiczna).

Jezioro Myczkowce – przystań

Inaczej o Uhercach – bardziej po ludzku

Uherce to jedna z najstarszych wsi w Bieszczadach. Istniała prawdopodobnie już w czasach książąt ruskich. Ponownej lokacji wsi, na prawie wołoskim, dokonali przed 1436 r. Kmitowie. Osadzono tu ludność sprowadzoną zza granicy węgierskiej – stąd nazwa wsi (ukr. uhorski – węgierski). W połowie XVI w. Uherce stały się wlasnością Herburtów z Dobromila, którzy wybudowali tu rnurowany dwór obronny. Pod koniec tego stulecia Dorota z Herburtów wniosła wieś w wianie Stanisławowi Tarnawskiemu, chorążemu ziemi sanockiej: Chorąży był mocno zadłużony u referendarza koronnego Jana Tomasza Drohojowskiego. Nie mogąc go spłacić, ofiarował swój majątek kaszteIanowl przemyskiemu Stanisławowi Stadnickiemu z Laska i poprosił go w zamian o opiekę.

Tak zaczęła się prywatna wojna trwająca cztery lata. Tarnawski kilkakrotnie skutecznie bronił się w dworze w Uhercach przed hajdukami referendarza. Rozwścieczony Drohojowski na parę miesięcy założył pod Uhercemi oszańcowany i otoczony fosami obóz, by stąd nękać przeciwnika. Nic nie osiągnąwszy, zginął z rąk ludzi Stadnickiego w 1805 r. W XVllI i XIX w. wieś była w rękach Malickich i Skibińskich. W 1921 r. Uherce liczyły 183 domy i 1043 mieszkańców. Istniała tu drewniana cerkiew (zb. 1834).

Ozdobą wsi jest murowany kościół parafialny pw. Św. Stanisława Biskupa, wzniesiony w latach 1754-57 z fundacji ks. Jakuba Jaworskiego, otoczony obronnym murem za strzelnicami, Wokół świątyni nagrobki miejscowych ziemian. Za kościołem budynek dawnego dworu, przebudowany i zdewastowany przez miejscowy PGR. Dwór wybudowali w XVI w. Herburtowie, a restaurował po pożarze ok. 1830 r. Karol Skibiński. Sprowadzono wówczas do dworu wspaniały dębowy parkiet we wzory arabeskowe, pochodzący z zamku Mniszchów w Laszkach Murowanych. Wokół zdewastowany park dworski. Na wzgórzu zw. „Na Lachawie”, na północ od wsi, cmentarz wojskowy z I wojny św.

Uherce Mineralne – rys historyczny i walory turystyczne.

Uherce Mineralne to miejscowość położona w Kotlinie Uherczańskiej na wysokości ok. 380m n.p.m., u podnóża pasma Żukowa nad rzeką Olszanką przy trasie dużej obwodnicy. bieszczadzkiej oraz przy linii kolejowej Zagórz – Krościenko – Chyrów na Ukrainie.

Ciekawsze obiekty i zabytki.

Murowany kościół barokowy z 1757r., z odnowionym wystrojem wnętrza, dzwonnicą wolnostojącą, otoczony unikatowym murem obronnym z otworami strzelniczymi z tego samego okresu. Kościół parafialny pw. św. bp Stanisława wzniesiony został w latach 1754-57 z fundacji ks. Jakuba Jaworskiego w stylu późnobarokowym. Osobliwością krajoznawczą w skali kraju jest dwumetrowy mur obronny z otworami strzelniczymi otaczający wokół świątynię.

Budowniczym kościoła i stojącej oddzielnie dzwonnicy był architekt śląski Gotfryd Hoffman, który nadał obiektom cechy późnobarokowej architektury śląskiej. W rzucie poziomym kościoła zwraca uwagę symetria całego układu. Oś przechodząca przez dzwonnicę, kościół i środek niszy w murze obronnym za absydą dzieli całość na dwie odpowiadające sobie części. Polichromia malowana na przełomie XVIII i XIX przez Antoniego Stroińskiego została przemalowana w 1901 roku przez Jana Tabińskiego. Wyposażenie wnętrza kościoła późnobarokowe z ornamentami rokokowymi jest jednolite i pochodzi z II połowy XVIII wieku. Nagrobki właścicieli ziemskich okolicznych wsi z XIX w. w otoczeniu kościoła.

Wciąż wątpliwa atrakcja (2009)

Uherce, dwór obronny Herburtów.
foto: P. Szechyński

Dwór obronny Herburtów – wzniesiony w II połowie XVI wieku jako późno renesansowy dwór w typie kasztelu z basztami alkierzowymi. Po pożarze w 1830 roku odbudowany został przez Karola Skibińskiego. Sprowadzono wówczas do dworu wspaniały dębowy parkiet we wzory arabeskowe, pochodzący z zamku Mniszchów w Laszkach Murowanych. Obiekt murowany, założony na rzucie prostokąta posiada nieregularny układ wnętrza. Na parterze, w niektórych pomieszczeniach, zachowały się sklepienia krzyżowe i kolebkowe z lunetami z II połowy XVI wieku. Elewacja frontowa jest siedmioosiowa i wyróżnia się wieżami alkierzowymi po bokach, wyodrębnionymi w górnej kondygnacji. Między nimi mieściła się oszklona ściana. Elewację tylną, dziewięcioosiową, cechuje boniowanie na narożnikach. Obiekt przykrywa dach czterospadowy a nad alkierzami dwuspadowy, kryty blachą. Obecnie w rękach prywatnych (własność Zofii de Viron z Krakowa), zaniedbany i niszczejący.

Cmentarz z I wojny światowej na wzgórzu Lachawa – w okresie walk I wojny potyczki lat 1914/15 toczyły się również nad Uhercami. Pamiątka po nich jest odnowiony obecnie cmentarz wojenny na wzgórzu Lachawa (nieopodal Zakładu Karnego). Obecnie znajduje się tu 17 bezimiennych zbiorowych mogił, nie jest znana liczba pochowanych tu żołnierzy, gdyż nie zachowały się żadne dokumenty o tym świadczące.

Cerkwisko – miejsce po dawnej cerkwi parafialnej pw. Narodzenia św. Jana Chrzciciela z 1834r., odnawianej w 1899r. i rozebranej po 1947r. Pierwotna cerkiew wzmiankowana była tutaj już w 1530r. Kolejną wzniesiono w 1586r. Wskutek wydarzeń wojennych w minionych wiekach, a ostatnio niszczenia cerkwi gr. kat. po II wojnie światowej nie ocalało wiele pamiątek z tych świątyń. W muzeum Przemyskim znajduje się cenny mandylion z XVI/XVII w. z tutejszej cerkwi. Na cmentarzu cerkiewnym zachowały się 4 stare nagrobki i 3 zabytkowe pomnikowe lipy. Liczba wiernych obrządku greckokatolickiego: 1890r. – 631, 1918r. – 753, 1938r. – 741.

Cmentarz obok miejsca po cerkwi, grób miejscowego parocha.
foto: P. Szechyński

Pozostałości parku dworskiego przy dworze obronnym z rzędem 16 lip przy granicy parku i potoku oraz pojedynczymi egzemplarzami pozostałymi jeszcze w centralnej jego części. Częściowo czytelne są jeszcze pozostałości fos, platform obronnych i ramp ziemnych. Po II wojnie światowej w okresie użytkowania obiektu przez PGR całkowitemu zniszczeniu uległy zbiorowiska roślinne w centralnej części ogrodu wraz z kwaterami drzew owocowych. Ocalały jedynie pojedyncze jesiony wyniosłe, graby pospolite, topole balsamiczne i klony polne.

Dom ubogich – murowany, wzniesiony na początku XX wieku w pobliżu murów obronnych kościoła przez właścicieli dworu – Tillów (a właściwie przez Adolfinę I Till – przyp. mój)  – głównie dla pracowników dworskich i w celu niesienia pomocy ubogim, którzy mogli tu dostać darmowe pożywienie oraz przebywać do końca swoich dni. W chwili obecnej obiekt przejęty przez KGW na zorganizowanie mini galerii prezentującej twórczość miejscowych artystów.

Wodospad na Olszance.
foto: P. Szechyński

Osobliwości przyrodnicze i pomniki przyrody.

– pomnikowa lipa przy szosie
– pomnik przyrody „Wodospad na rzece Olszance” (odległość: 1.2km od pomnikowej lipy, za którą prowadzi w lewo do wodospadu droga gruntowa, można dojsć również na przełaj od cmentarza na Lachawie). Jest on od 2001r. pomnikiem przyrody.
– rezerwat przyrody „Bobry Uhercach” – skręt w prawo przy przedszkolu, w odl. 1,3km.
– Pozostałości parku podworskiego zaraz za kościołem po lewej stronie. Ocalało w nim do dziś 16 lip, pojedyncze jesiony wyniosłe, graby pospolite, topole balsamiczne i klony polne.
– 3 pomnikowe lipy na cerkwisku.

 

Uherce Bieszczady

Rys historyczny Uherzec.

(nie pomijajcie tego fragmentu  – historia w datach i to nazbyt chyba szczegółowa i prawie identyczna już była, ale tutaj jest trochę inaczej o Tillach i dowiecie się, jak to się stało, że w 1945 roku Komuniści mogli tu zrobić z majątku PGR. Ten szczegół rzuca też światło na proweniencje autora poprzedniego rysu historycznego, który pewnych szczegółów unikał.)

Uherce są jedną z najstarszych bieszczadzkich miejscowości. Istniały prawdopodobnie już w czasach książąt ruskich. Nazwa miejscowości wskazuje na udział ludności sprowadzonej zza granicy węgierskiej w powstawaniu wsi.

1436r. – pierwsza źródłowa wzmianka o wsi. Ponownej lokacji wsi dokonali przed 1436 rokiem Kmitowie, panowie na pobliskim Sobniu.

1491r. – przed rokiem 1491 wieś została przeniesiona ponownie na prawo wołoskie.

1530r. – Uherce były siedzibą parafii obrządku wschodniego. Z tego okresu zachowała się ikona Daesis malowana na jednym podobraziu , znajdująca się w Muzeum Sztuki Ukraińskiej we Lwowie.

1553r. – po bezpotomnej śmierci Piotra Kmity 31 października 1553 roku Uherce przechodzą na własność jego drugiej żony Barbary z Herburtów.

1579r. – do tego roku dobra leskie, w tym Uherce, są dzierżawione przez jej brata Mikołaja Herburta, starostę lwowskiego, a w 1580 roku stały się jego własnością. Wówczas to został wzniesiony okazały murowany dwór. Pod koniec XVI wieku Dorota z Herburtów wniosła Uherce w wianie Stanisławowi Tarnawskiemu, chorążemu ziemi sanockiej. Chorąży posiadał dość pokaźny majątek składający się z 14 wsi, ale miał też wielkie długi. Jego głównym wierzycielem był referendarz koronny Jan Tomasz Drohojowski. Spodziewając się poważnych kłopotów ze strony tej wysoko postawionej osoby, sprytny podchorąży aktem wieczystej donacji (darowizny) przekazał cały swój majątek nieruchomy kasztelanowi przemyskiemu Stanisławowi Stadnickiemu z Leska. Drohojowski założył formalny, oszańcowany obóz między Glinnem a Uhercami, otoczył go fosami napełnionymi wodą i stąd nękał przeciwnika. I tak zaczęła się prywatna wojna trwająca cztery lata. Żołnierze referendarscy łapali rzemieślników i kupców jadących z Leska na jarmark do Chyrowa, zabierali bydło i konie z pól, i dopuszczali się zbójeckich napadów w okolicy. W tym okresie Tarnawski kilkakrotnie bronił się lub ukrywał w uherczańskim dworze przed oddziałami referendarza – za każdym razem skutecznie. Nic nie osiągnąwszy, w 1605 roku Drohojowski zginął z rąk ludzi Stadnickiego.

1672r. – podczas ostatniego najazdu tatarskiego na historyczną ziemię sanocką w Uhercach ocalało 5 domów, natomiast w okolicznych wsiach Orelcu – 2, a w Rudence – 3. Czambułem tatarskim rabującym, mordującym ludność i palącym jej mienie dowodził Nuradyn-Sołtan. Wieś była wówczas własnością Bukowskich.

1745r. – Józef Malicki (Maliccy byli w XVII i XVIII wieku właścicielami Uherzec) ufundował tutejszą parafię rzymskokatolicką i wzniósł drewniany kościół.

1754-57r. – z fundacji ks. Jakuba Jaworskiego został wzniesiony murowany kościół parafialny z wolnostojącą dzwonnicą, otoczony murem obronnym z otworami strzelniczymi z tego samego okresu. Jest to jeden z dwóch tego typu obiektów w Polsce. Wybudowany został w stylu późnego baroku według projektu Gotfryda Hoffmana. Na początku XIX wieku właścicielami wsi stali się Skibińscy.

1807r. – z opisu wizytacji cerkwi przeprowadzonego przez księdza Laureckiego wiemy, że cerkiew w Uhercach pod wezwaniem Narodzenia św. Jana Chrzciciela miała formę „grecką” z jedną kopułą pośrodku i zbudowana była na rzucie prostokąta o wym. 12 x 7m.

1816r. – wojskowy spis ludności cyrkułu sanockiego obrazuje stan miejscowości po zniszczeniach wojen napoleońskich. Wieś liczyła wówczas 575 mieszkańców ogółem, było w niej 91 domów, 141 rodzin, 1 duchowny, 1 szlachcic, 1 urzędnik, 58 chłopów zdolnych do służby wojskowej, 1 ogrodnik, 11 mniej użytecznych i 72 nieużytecznych mężczyzn do służby wojskowej, 1 czasowo zwolniony od służby, 1 wdowiec z dziećmi bez opieki, 1 szeregowy, 3 nieżonatych do regimentu, 109 chłopców do 14 lat, 22 chłopców w wieku od 15 do 17 lat, 259 kobiet i dziewcząt, 111 mężczyzn żonatych, 175 nieżonatych i wdowców. 3 osoby podczas spisu były nieobecne we wsi. W inwentarzu wsi spisano ponadto 8 koni (1 klacz, 1 źrebak, 6 wałachów), 56 wołów, 131 krów. We wsi nie było w ogóle ogierów i owiec.

1834r. – zbudowano nową drewnianą cerkiew pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela Baptysty, którą rozebrano po 1947 r. Do parafii greckokatolickiej w Uhercach należały wsie z cerkwiami filialnymi w Orelcu i w Rudence.

1846r. – na terenie Bieszczadów szerokie kręgi zataczał ruch spiskowy. Rabacja miała również swój epizod w Uhercach. 21 lutego 1846 roku powstańcy z południowej części obwodu sanockiego szli na północ w celu opanowania Sanoka trzema szlakami: z Cisnej przez Baligród, z Lutowisk oraz z Ustrzyk Dolnych i z Ustianowej. Wymienione grupy spotkały się w Uhercach licząc łącznie 180 uczestników. Tu zaczęto ich porządkować i dzielić na oddziały. Odebrano od wszystkich przysięgę, a dowództwo nad nimi objął major Jerzy Bułharyn. Ten powstańczy oddział, nękany po drodze przez chłopów ze Stefkowej, dotarł do wsi Zahutyń pod Sanokiem. Tutaj czekał na oddziały z północnej części powiatu, miało bowiem zebrać się około dwóch tysięcy powstańców. Jednak umówiony sygnał nie został dany. Wobec słabych sił powstańczych i nieprzychylnej postawy chłopów, powstańcy postanowili się rozwiązać.

XIX w. – w drugiej połowie tego stulecia Uherce stały się własnością Anny Świeykowskiej. Dobra te składały się wówczas z dwóch części: większej w środku wsi oraz mniejszej w części zwanej Łazy. Obecna nazwa miejscowości sięga połowy XIX wieku, kiedy to funkcjonował mały zakład zdrojowy, tzw. „Łazienki”, na bazie miejscowych wód mineralnych. Kąpieli zażywali tu biskupi i księża Kurii Przemyskiej. Zlikwidowano go pod koniec stulecia, gdy wiercenia poszukiwawcze za ropą naftową naruszyły poziomy wodonośne źródeł mineralnych. W chwili obecnej istnieje kilka naturalnych, nie eksploatowanych źródeł wód solankowych i siarczkowych. Ówczesna nazwa Uherce Mineralne pozostała i funkcjonuje do dziś.

1860r. – to początki szkolnictwa powszechnego. Wtedy to obywatel ziemski Świeykowski ofiarował „mórg” ziemi i drewno na budowę szkoły ludowej. Wzniesiono budynek o jednej sali lekcyjnej i mieszkaniu dla nauczyciela. Pierwszym nauczycielem był Wojciech Potała, a po jego śmierci Jan Dąbrowiecki.

1866r. – Uherce były pierwszą miejscowością Bieszczadów, w której przed 1866r. rozpoczęto poszukiwanie oleju skalnego.

1870r. – pierwsze szyby kopane powstały w sąsiedztwie naturalnych wycieków, które musiały być bardzo obfite, albowiem w tym roku określane są jako źródła nafty.

1872r. – przez Uherce przebiega linia kolejowa Przemyśl – Chyrów – Zagórz – Łupków. Jest to najstarsza z polskich transkarpackich linii kolejowych. Kolej ta, tak zwana „galicyjsko-węgierska” miała znaczenie strategiczne, ponieważ w momencie budowy łączyła twierdzę Przemyśl z wnętrzem monarchii Austro-Węgierskiej.

1877r. – rozpoczęto eksploatację złoża ropy naftowej na skalę przemysłową. Początkowo kopano doły o głębokości kilkudziesięciu metrów i zbierającą się na ich dnie ropę czerpano wiadrem. Jej rozwój zdynamizował przyjazd amerykańskiego przemysłowca Wiliama Sztockera. Obszar naftowy podzielony był na trzy pola górnicze „Turgieniew”, „Kraszewski”, „Siemiradzki”.

1880r. – było tutaj 9 takich szybów kopanych a rocznie czerpano z nich 120 ton ropy przerabiając ją w zbudowanej na miejscu destylarni. W tym roku przeprowadzono pierwsze wiercenie do głębokości 127m, następne – 146m i 186m. Kopalnia Uherce należała wówczas do Spółki „Bergbau Gesellschaft”, której udziałowcami byli Łukasiewicz, Stocker, Zaykowski i Beuen. Wydobycie ropy wzrosło do 144 ton. W 1881r. osiągnięto w odwiercie 200m głębokości a kopalnia posiadała własną rafinerię rozmieszczoną w dwóch budynkach. W roku 1883 z inicjatywy Adolfa barona Rhade – kierującego kopalnią – oraz właściciela terenów naftowych Augusta Hr. Bellagarde kopalnia w Uhercach stała się miejscem wprowadzenia w Galicji nowej metody wiertniczej (zwanej kanadyjską), która zmieniła oblicze przemysłu naftowego. Pierwszego wiercenia tym sposobem dokonano przy pomocy przeszkolonych robotników niemieckich z Hanoweru, a od następnego roku prowadził je kanadyjski specjalista wiertniczy William Mac Garvey.

1884r. – 2 maja Gazeta Narodowa (nr 102) we Lwowie w kronice miejscowej zamieściła ciekawą notatkę: „Od trzech tygodni pokazała się nafta w Uhercach pod Liskiem, we własności Stanisława Świejkowskiego w tak znacznej ilości, iż formalnie zalewa Uherce. Nie można było nastarczyć naczyń do wyłapywania ropy. Co najciekawsze, nafta wytryska w Uhercach grubym promieniem, jakby studnia artyzejska, i to w nadzwyczaj regularnych odstępach czasu. Co 15 minut wytryska przez niejaki czas słup ropy, dostateczny do napełnienia 5 beczek – następnie ustaje, by po kwadransie znowu rozpocząć tę samą czynność. Dziurę 150 metrów głęboką wyświdrowali tutaj amerykańscy robotnicy, sprowadzeni z Kanady w sześciu dniach.” W 1895r powstało Galicyjsko-Karpackie Naftowe Towarzystwo Akcyjne z siedziba w Glinniku Marianpolskim, które prowadziło liczne wiercenia poszukiwawcze na terenie Podkarpacia, w tym i w Uhercach. W roku 1896 w Uhercach była czynna kopalnia składająca się z 18 szybów i rafinerii, które uległy pożarowi i nie zostały odbudowane.

1910r. – wzniesiono pierwszy murowany budynek. Miał wymiary 12x15m i mieścił dwie duże sale lekcyjne oraz mieszkanie dla nauczyciela. Do 1920 roku szkoła była dwuklasowa, następnie trzyklasowa, a od 1937 sześcioklasowa. Wówczas to kierownikiem szkoły był Franciszek Kawa.

1912r. – Angielskie Towarzystwo Finansowe Cansfield et Company ponownie przystąpiło do eksploatacji ropy wiercąc 2 szyby na głębokość do 400m, jednak z chwilą wybuchu I wojny właściciel został aresztowany przez Austriaków i zaniechano dalszego wydobycia. Jednak do chwili obecnej miejscowa ludność korzysta z naturalnych wypływów ropy, używając jej do prac konserwatorskich w gospodarstwach.v Na początku XX wieku właścicielem dóbr uherczańskich został doktor Ernest Till, który wkrótce wydzierżawił, a następnie sprzedał większą część majątku, a sam mieszkał do II wojny światowej w mniejszej na Łazach. Po wojnie w dworze miało siedzibę Państwowe Gospodarstwo Rolne, funkcjonowało kino oraz mieszkali ludzie. W chwili obecnej zdewastowany budynek został wykupiony przez Zofię de Viron z Krakowa, która pragnie przywrócić mu dawny blask.

1921r. – wieś liczyła 183 domy i 1043 mieszkańców (483 grekokatolików, 506 łacinników, 44 Żydów wyznania mojżeszowego i 10 ewangelików. W dworze mieszkało wówczas 39 osób, co razem stanowi 1082 osoby. Wśród nich było 505 mężczyzn i 577 kobiet. Polacy liczyli 613 osób, Rusini – 415, Żydzi – 44, Niemcy – 10 osób.

1930r. – dotychczasowy właściciel majątku Ernest Till  (błąd – Ernest nie zył od 1926, a sprzedał Artur Till) sprzedał większą część majątku Żydowi Ringelowi a sam zamieszkał w mniejszej jego części na Łazach. (otóż i mamy tajemniczego właściciela majątku po którym Komuniści zrobili PGR – był Żydem, a więc problem własności rozwiązał się w Oświęcimiu)

1936r. – 5 lipca we wsi założono Koło Gospodyń Wiejskich, które jest widoczne i aktywne do dziś.

1939r. – czerwiec, wg. lustracji wsi sporządzonej przez Antoniego Kowalskiego we wsi działały następujące organizacje:

• polskie o charakterze oświatowym: Czytelnia TSL, Związek Strzelecki i Orlęta, Związek Szlachty Zagrodowej, Chór Związku Szlachty Zagrodowej; o charakterze gospodarczym: Kółko rolnicze, Kasa Stefczyka, Koło Gospodyń Wiejskich, Przysposobienie Gospodarcze Młodzieży.
• ruskie o charakterze oświatowym: Czytelnia Kaczkowskiego, o charakterze gospodarczym: Kooperatywa „Nasz Trud”,
• ukraińskie o charakterze gospodarczym: Krużok Silskoho Gospodaria.
• Ochotnicza Straż Pożarna zrzeszająca całą społeczność wiejską bez względu na poczucie narodowe.

1939r. – w rejonie miejscowości walki obronne z nacierającymi wojskami hitlerowskimi toczyła 3 Brygada Górska dowodzona przez podpułkownika Zachodnego należąca do grupy operacyjnej generała Kazimierza Łukowskiego. 9 IX 1939 r. pod Uhercami została obsadzona przez żołnierzy batalionu obrony narodowej „Sanok” pozycja opóźniająca marsz Niemców na wschód. 10 IX o godz. 11 batalion został zaatakowany przez niemiecką kolumnę zmotoryzowaną i po stoczeniu krótkiej walki odszedł na boki. Pamiątką po tych walkach są znajdujące się na miejscowym cmentarzu cztery groby i krzyż z napisem: „tu leżą żołnierze walki wrześniowej 1939 roku porucznik i ośmiu żołnierzy”.

29 IX 1939r. – do Uherzec wkroczyli Rosjanie zajmując obszar do linii Sanu. W dworku Tilla na Łazach został zorganizowany sierociniec. W dworze w centrum wsi Rosjanie zorganizowali Maszyno Traktorną Stancję, w której było kilka ciągników i dwa duże zbiorniki na paliwo. Wiosną utworzono kołchoz. Pozwolono także na otwarcie szkoły, w której obok nauczycieli rosyjskich mogli również pracować nauczyciele polscy a uczniowie musieli obowiązkowo powtórzyć klasę szóstą. W miejsce dotychczasowego sołtysa Stanisława Braczkowskiego „gołową derewni” został Antoni Czerniga. W domu Aldony Caputy mieściła się sześcioosobowa placówka NKWD. Aresztowano i wysiedlono wówczas 16 rodzin, a dalsze deportacje przerwał atak Hitlera na ZSRR.

1941, 22 VI – po krótkim ostrzale do Uherzec ponownie wkroczyli Niemcy. W dworze zorganizowano Liegenschaft. Rządy we wsi przejeli Ukraińcy. Kierownikiem szkoły został Szumyłowicz a sołtysem Dmytro Bindas. Dzieci polskie uczyła Apolonia Haftek w dwuklasowej szkole w budynku gminy.

1944r. – 14 września z rejonu Manasterca i Gór Słonnych została wprowadzona do walki 237 dywizja 11 korpusu piechoty 4 frontu ukraińskiego. Nacierając na Uherce złamała ona opór Niemców na rubieży Bezmiechowa Dolna – Bezmiechowa Górna, posunęła się o 6 km i do końca dnia zdobyła Jankowce i Olszanicę. Osiągnięcie przez 276 i 237 dywizje piechoty wyznaczonych rubieży rozszerzyło wyłom w obronie nieprzyjaciela do 12 kilometrów i umożliwiło wprowadzenie do walki sił głównych 11 korpusu piechoty z rubieży Lesko – Jankowce – Rudenka. 15 września wyzwolone zostały Uherce.

1945r. – podczas spisu powszechnego ludności w gminie Olszanica przeprowadzonego w Uhercach przez sołtysa Franciszka Kurka we wsi mieszkało 601 dorosłych i 467 dzieci (wykazy imienne). Przy kolejnym spisie ludności przeprowadzonym w dniu 13 VI wykazano, iż we wsi mieszkały 432 osoby dorosłe pow. lat 18 (172 Polaków i 260 Ukraińców) oraz 676 dzieci (231 Polaków i 345 Ukraińców). Stosowano kryterium wyznaniowe. Do końca 1945 ewakuowano na wschód do USRR 316 osób deklarujących narodowość ukraińską. We wsi pozostało 61 rodzin mieszanych liczących z dziećmi 226 osób.

1946r. – nocą z 27/28 lutego sotnia UPA dokonała ataku na wieś. W czasie walk z wojskiem zastrzelonych zostało przez banderowców 5 osób cywilnych.

1947r. – podczas akcji „Wisła” wysiedlono na Ziemie Odzyskane 553 osoby wyznania greckokatolickiego, narodowości rusińskiej i ukraińskiej.

1957r. – została otwarta nowa, piętrowa szkoła licząca 8 sal lekcyjnych a w starym budynku do 1980 roku funkcjonował internat dla uczniów spoza obwodu. W chwili obecnej mieści się w nim przedszkole.

1974r. – powstał ludowy zespół „Uherczanki”.

opr. Stanisław Orłowski
zdjęcia: P. Szechyński

Solina

Relacja internetowa z otwarcia na nowo Domu Ubogich, ufundowanego przez Adolfinę I Till w Uhercach. Uherce przeszły w ręce Tillów z końcem XIX wieku.

Urząd Gminy w Olszanicy przekazał w dniu 24 stycznia 2002 r. dla potrzeb Koła Gospodyń Wiejskich w Uhercach Mineralnych budynek, który od lat nie miał konkretnego przeznaczenia ze względu na stan techniczny tego obiektu.
Oto krótka historia i bliższe dane go dotyczące. W pobliżu kościoła i szkoły stoi nieduży murowany domek z ganeczkiem. Został on wybudowany w końcu XIX w. z inicjatywy dziedziczki ze dworu. Umieszczano tam starych, wysłużonych, chorych wyrobników dworskich. Był to tzw. Dom Ubogich. Otrzymywali oni jedzenie z dworskiej kuchni, opał i odzież na grzbiet. Tam dożywali swoich dni. W 1912 r. na budynku tym, po śmierci dziedziczki, umieszczono tabliczkę z napisem, która wisi do dziś: „Pamięci nieodżałowanej naszej najlepszej żony i matki Adolfiny Tillowej, przedwcześnie zmarłej w 59 roku życia we Lwowie, budynek ten poświęcamy – mąż i synowie”. Mężem owym był Ernest Till, właściciel dworu w Uhercach do czasów II Wojny Światowej. W okresie międzywojennym w tym budynku mieściła się „Kasa Stefczyka”. Po wojnie, gdy już powstały GS, przez długie lata mieścił się tam sklep mięsny. Potem założono prywatny sklep spożywczy. Na koniec był sklep przemysłowy. Gdy kolejni właściciele go opuścili, budynek stał pusty.

 

A ogrom pracy, jaki czekał na nowego gospodarza był tak duży, że każdy kolejny chętny nie chciał się tego podjąć. Budynek nie posiadał ogrzewania, dach zaczął przeciekać i wilgoć osiadła. Wtedy to wójt Gminy Olszanica, znając chętne do pracy członkinie KGW, przekazał im w użytkowanie ten budynek. Nie czekały długo! Zaraz dach został naprawiony. Zakupiły również gumolit do nakrycia zniszczonej podłogi, postarały się o piękne zasłony i firany. Pomieszczenie zyskało na wyglądzie. Na ścianach rozmieszczono plakaty i gazetki, świadczące o osiągnięciach Koła, dotychczasowej pracy i samym Zespole Ludowym „Uherczanki”, który powstał w 1974 r. Gospodynie na wiosnę planują ogrodzenie obiektu, odmalowanie dachu i zewnętrznych elewacji. Ponieważ z czterech stron budynku rosną okazałe jesiony, nowi właściciele chcą tam urządzić małą galerię pod nazwą „Galeria pod jesionami”. Mają też zamiar wystawiać różne prace miejscowych artystów: rzeźby, gobeliny, malarstwo, prace ręczne, obrazy pięknie wyszywane kolorowymi nićmi i inne. Jedno jest pewne – zrobią wszystko, aby ten obiekt przyciągał ciekawymi pomysłami.

Na otwarciu oprócz nowych gospodarzy, czyli KGW z przewodniczącą p. Józefą Rachwał, zagościli: wójt Gminy Tadeusz Franczyk, członkowie zarządu – Mirosław Turkawski i Wiesław Kozicki, radny Kazimierz Bigos, sołtys wsi Eugeniusz Urbaniak, dyrektor gimnazjum Wojciech Orłowski, ksiądz Edward Stopyra, który dokonał poświęcenia oraz sponsorzy: Józefa Guzik, dyrektor oddziału Podkarpackiego Banku Spółdzielczego w Lesku i Zdzisław Różycki, dyrektor przedsiębiorstwa „Prohambud” z Uherzec.
Biorąc pod uwagę radość i entuzjazm, jaki dało się odczuć na otwarciu, należy mieć nadzieję, że tym razem przez długie lata budynek będzie się znajdował w godnych rękach.

W ten sposób powstał obszerny reportaż o Uhercach i uprzejmie dziękuję autorom wszystkich zamieszczonych tutaj zdjęć i tekstów, którzy mam nadzieję, potraktują ich bezpłatne wykorzystanie, jako formę równie bezpłatnej popularyzacji ich własnej twórczości  i bezpłatną promocję Uherzec, a także wspólną próbę dojścia do historycznej prawdy o dziejach tego miejsca.

Kraków 28 08 2009

Artykuł zawiera informacje z dnia publikacji