Klasyczne ilustracje słowiańskie – Skrzynia B

Grudzień to miesiąc prezentów, przez to że taki mroczny staramy się go rozjaśnić jak najmocniej i ubarwić. Dlatego rozpoczęliśmy od Siedmiu Cudów Królestwa SIS, czyli reportażu z Plitwic-Plątwic Chorwackich. Żeby rozjaśniło nam się w duszach jeszcze bardziej, w prezencie na Święto Mora-Mroza (znanego powszechnie jako Mikołaj), który sam dziwnymi dary (raz rózgami raz łakociami – jak przystało na starodawnego boga Zamętu – Mąda-Mętlika, Mikułę-Wikułę) wszystkich obdarowuje, od nas, ze Skrzyni B Klasycznych ilustracji słowiańskich w prezencie:

 

Русскиe  былины

Georgij Judin – Dobrynia Nikitycz i Żmij

Wszystko o ruskich bylinach, ale niestety po rosyjsku znajdziecie tutaj:

http://www.byliny.ru/

 

ruskie byliny do posłuchania – niestety też tylko po rosyjsku no i itrzeba ściągnąć

 

chomikuj ruskie byliny

 

Z  Wikipedii polskiej (jak zwykle prawie, prawie nic, NIC!)

Bylina (ros. былина, inna nazwa: Starina) – tradycyjna ruska lub rosyjska epicka opowieść, opiewająca czyny bohaterów epoki średniowiecza i kilku wieków późniejszych.

Słowo bylina pochodzi od rosyjskiego słowa „byl'” (быль) oznaczającego historię prawdziwą, w przeciwieństwie do fikcyjnych.

Byliny były tworzone w formie wiersza białego, posiadały jednak charakterystyczny rytm. Większość z zachowanych bylin pochodzi z północnych regionów Rosji. Ich styl był naśladowany przez wielu późniejszych pisarzy i poetów, m.in. przez Aleksandra Puszkina.

Najważniejsze cykle bylin:

• o najdawniejszych bohaterach (Wołch Wsiesławiewicz, Mikuła Sielaninowicz, Swiatogor),
• o Włodzimierzu Wielkim i złotym wieku Rusi Kijowskiej, o Ilji Muromcu, Aloszy Popowiczu i Dobryni Nikityczu,
• o Nowogrodzie (Wasyl Busłajewicz, kupiec Sadko),
• o Moskwie (Jermak Timofiejewicz, Iwan Groźny),
• o historii ukraińskich Kozaków, inwazjach Turków i Tatarów, powstaniach hajdamaków,
• o powstaniach kozackich (Stieńka Razin),
• o Piotrze I Wielkim.

Georgij Judin – Mikuła Sieljanowicz i  Wolga Wsiesławiewicz

Więc z rosyjskiej Wikipedii znacznie, znacznie więcej

Былины — русские народные эпические песни о подвигах богатырей. Основным сюжетом былины является какое-либо героическое событие, либо примечательный эпизод русской истории (отсюда народное название былины — «ста́рина», «старинушка», подразумевающее, что действие, о котором идёт речь, происходило в прошлом).

Былины, как правило, написаны тоническим стихом с двумя-четырьмя ударениями.

Впервые термин «былины» введён Иваном Сахаровым в сборнике «Песни русского народа» в 1839 году, он предложил его исходя из выражения «по былинам» в «Слове о полку Игореве», что значило «согласно фактам».

Историзм

В центре множества русских былин стоит фигура киевского князя Владимира, которого можно отождествить с Владимиром Святым. Илья Муромец упоминается в XIII веке в норвежской «Саге о Тидреке»^[1] и немецкой поэме «Ортнит», а в 1594 году немецкий путешественник Эрих Лассота видел его гробницу в Софийском соборе в Киеве. Алеша Попович служил у ростовских князей, потом перебрался в Киев и погиб в битве на реке Калке. В Новгородской летописи рассказывается о том, как Ставр Годинович навлек на себя гнев Владимира Мономаха, и его утопили за то, что он обокрал двух граждан Новгорода; в другом варианте той же летописи говорится, что его сослали. Дунай Иванович часто упоминается в летописях XIII века в качестве одного из слуг князя Владимира Васильковича, а Сухмана Долмантьевича (Одихмантьевича) отождествляли с псковским князем Домантом (Довмонтом).

Происхождение былин

Для объяснения происхождения и состава былин существует несколько теорий:

1. Теория мифологическая видит в былинах рассказы о стихийных явлениях, в богатырях — олицетворение этих явлений и отождествление их с богами древних славян (Орест Миллер, Афанасьев).
2. Теория историческая объясняет былины как след исторических событий, спутанных порой в народной памяти (Леонид Майков, Квашнин-Самарин).
3. Теория заимствований указывает на литературное происхождение былин (Теодор Бенфей, Владимир Стасов, Веселовский, Игнатий Ягич), причём одни склонны видеть заимствования через влияние Востока (Стасов, Всеволод Миллер), другие — Запада (Веселовский, Созонович).

В итоге — односторонние теории уступили место смешанной, допускающей в былинах присутствие элементов народного быта, истории, литературы, заимствований восточных и западных. Первоначально предполагали, что былины, которые группируются по месту действия на циклы киевские и новгородские, главным образом, южнорусского происхождения и только позже перенесены на север; по другим былины явление местное (Халанский). В течение веков былины претерпевали различные изменения, причём постоянно подвергались влиянию книжному и заимствовали многое из средневековой русской литературы и устных сказаний Запада и Востока. Приверженцы мифологической теории делили богатырей русского эпоса на старших и младших; позже было предложено (Халанским) деление на дотатарскую, времён татарщины и послетатарскую эпохи.

Чтение былин

Былины написаны тоническим стихом, в котором может быть разное количество слогов, но приблизительно одинаковое количество ударений. Некоторые ударные слоги произносятся со снятым ударением. При этом не обязательно, чтобы во всех стихах одной былины сохранялось равное количество ударений: в одной группе их может быть по четыре, в другой — по три, в третьей — по два. В былинном стихе первое ударение, как правило, попадает на третий слог от начала, а последнее — на третий слог от конца.

Как скака́л-то Илья́ да со добра́ коня,
Припада́л-то он ко ма́тушке сыро́й земле:
Как стучи́т ведь ма́тушка сыра́ земля
Да под то́й же как сторо́нушкой восто́чной.
Былины составляют одно из самых замечательных явлений русской народной словесности; по эпическому спокойствию, богатству подробностей, живости колорита, отчётливости характеров изображаемых лиц, разнообразию мифических, исторических и бытовых элементов они не уступают немецкому богатырскому эпосу и эпическим народным произведениям всех других народов.

Былины являются эпическими песнями о русских богатырях; именно здесь мы находим воспроизведение общих, типических их свойств и историю их жизни, их подвиги и стремления, чувства и мысли. Каждая из этих песен говорит, главным образом, об одном эпизоде жизни одного богатыря и таким образом получается ряд песен отрывочного характера, группирующихся около главных представителей русского богатырства. Число песен увеличивается ещё вследствие того, что имеется по несколько вариантов, более или менее различных, одной и той же былины. Все былины, кроме единства описываемого предмета, характеризуются ещё единством изложения: они проникнуты элементом чудесного, чувством свободы и (по мнению Ореста Миллера) духом общины. Миллер не сомневается в том, что независимый дух былевого русского эпоса является отражением старой вечевой свободы, сохранённой вольными казаками и свободными олонецкими крестьянами, не захваченными крепостным правом. По взгляду этого же учёного, дух общины, воплощённый в былинах, является внутренней связью, соединяющей русский эпос и историю русского народа.

Georgij Judin – Mikuła Sieljanin i Światogor

Стилистика

Кроме внутреннего, замечается ещё и внешнее единство былин, в стихе, слоге и языке: стих былины состоит или из хореев с дактилическим окончанием, или из смешанных хореев с дактилями, или, наконец, из анапестов; созвучий нет совсем и всё основано на музыкальности стиха; тем, что былины писаны стихами, они отличаются от «побывальщин», в которых уже давно стих разложился в прозаический рассказ. Слог в былинах отличается богатством поэтических оборотов; он изобилует эпитетами, параллелизмами, сравнениями, примерами и другими поэтическими фигурами, не теряя вместе с тем своей ясности и естественности изложения. Былины сохраняют довольно большое количество архаизмов, особенно в типических частях. Гильфердинг каждую былину делил на две части: одну — изменяющуюся сообразно воле «сказателя»; другую — типическую, которую рассказчик должен передавать всегда с возможной точностью, не изменяя ни одного слова. Типическая часть заключает все существенное, что говорится про богатыря; остальное представляется только фоном для главного рисунка.

Формулы

Былины сложены на основе формул, построенных либо с применением устойчивого эпитета, либо как нарративные клише из нескольких строк. Последние используются почти в любой ситуации. Некоторые формулы:

Он скорешенько скочил как на резвы ножки,
Кунью шубоньку накинул на одно плечо,
Шапочку соболью на одно ушко.

Стрелял-то он гусей, лебедей,
Стрелял малых перелетных серых утушек.

Стал он силушку конем топтать,
Стал конем топтать, копьем колоть,
Стал он бить ту силушку великую.
А он силу бьет — будто траву косит.

Ай же ты, волчья сыть, травяной мешок!
Ты идти не хошь аль нести не мошь?

Приезжает он на широкий двор,
Ставит коня да серед двора
Да идет в палаты белокаменны.

Еще день за день ведь, как и дождь дождит,
А неделя за неделей, как трава растет,
А год за годом, как река бежит.

Все за столом призамолкнули:
Меньший хоронится за большего.
Больший хоронится за меньшаго,
А от меньшаго мал ответ живет.

Georgij Judin – Wasilisa Mikuliczna

Количество былин

Чтобы дать понятие о количестве былин, отметим статистику их, приведённую в «Истории Русской Словесности» Галахова. Одних былин киевского цикла собрано: в Московской губернии — 3, в Нижегородской — 6, в Саратовской — 10, в Симбирской — 22, в Сибири — 29, в Архангельской — 34, в Олонецкой — до 300. Всех вместе около 400, не считая былин новгородского цикла и позднейших (московских и других). Все известные нам былины по месту своего происхождении делятся на: киевские, новгородские и общерусские (более поздние).

Хронологически на первом месте, по Оресту Миллеру, следуют былины, рассказывающие о богатырях сватах (см. статью Богатыри). Потом идут те, которые называют киевскими и новгородскими: по-видимому, они возникли до XIV века. Затем идут былины вполне исторические, относящиеся к московскому периоду Русского государства. И, наконец, былины, относящиеся к событиям последних времён.

Последние два разряда былин не представляют особенного интереса и не требуют обширных объяснений. Поэтому ими, до сих пор, вообще мало занимались. Но огромное значение имеют былины так называемого новгородского и, в особенности, киевского цикла. Хотя нельзя смотреть на эти былины как на рассказы о событиях, действительно имевших когда-то место в таком виде, в каком они представляются в песнях: элемент чудесного вполне противоречит этому. Если же былины не представляются достоверной историей лиц, действительно живших когда-то на Русской земле, то их содержание надо непременно объяснять иначе.

 

Georgij Judin – Wolga Wsiesławiewicz i Żmij

Изучение былин

Учёные исследователи народного эпоса прибегали в этих объяснениях к двум методам: историческому и сравнительному. Собственно говоря, оба эти метода в большинстве исследований сводятся к одному сравнительному, и едва ли правильно ссылаться здесь на метод исторический. В самом деле, исторический метод состоит в том, что мы для известного, например языкового, явления путём архивных поисков или теоретического выделения позднейших элементов отыскиваем все более и более древнюю форму и таким образом приходим к первоначальной — простейшей форме. Совсем не так применялся «исторический» метод к изучению былин. Здесь нельзя было сопоставлять новых редакций с более древними, так как мы этих последних вовсе не имеем; с другой стороны, литературная критика отметила в самых общих чертах только характер изменений, каким подверглись с течением времени Б., не касаясь совсем отдельных частностей. Так называемый исторический метод в изучении былин, собственно говоря, состоял в сравнении сюжетов былинных с летописными; а так как сравнительным методом назывался тот, при котором сравнивались сюжеты былин с сюжетами других народных (в основном мифических) или же чужестранных произведений, то и выходит, что здесь разница ничуть не в самом методе, а просто в материале сравнений. Итак, в сущности, только на сравнительном методе и обоснованы четыре главные теории происхождения былин: исторически-бытовая, мифологическая, теория заимствований и, наконец, смешанная теория, пользующаяся теперь самым большим кредитом.

Былинные сюжеты

Прежде чем перейти к изложению в общих чертах самих теорий, следует сказать несколько слов о значении былинных сюжетов. Всякое литературное произведение можно разложить на несколько главнейших моментов описываемого действия; совокупность этих моментов составляет сюжет данного произведения. Таким образом, сюжеты бывают более или менее сложны. На одном и том же сюжете может основываться несколько литературных произведений, которые даже, благодаря разнообразию второстепенных изменяющихся черт, например мотивов действия, фона, сопутствующих обстоятельств и т. п., могут показаться на первый взгляд совсем несходными. Можно даже пойти дальше и сказать, что всякий сюжет без исключения всегда составляет основу большего или меньшего количества литературных произведений, и что очень часто бывают модные сюжеты, которые почти в одно время обрабатываются на всех концах земного шара. Если теперь в двух или нескольких литературных произведениях мы найдем общий сюжет, то допускаются тут три объяснения: либо в этих нескольких местностях сюжеты выработались самостоятельно, независимо друг от друга и составляют таким образом отражение действительной жизни или явлений природы; либо сюжеты эти обоими народами унаследованы от общих предков; либо, наконец, один народ заимствовал сюжет у другого. Уже а priori можно сказать, что случаи самостоятельного совпадения сюжетов должны быть очень редки, и чем сюжет сложнее, тем он должен быть самостоятельнее. На этом главным образом основывается исторически-бытовая теория, упускающая совершенно из виду сходство сюжетов русских былин с произведениями других народов или считающая его явлением случайным. По этой теории богатыри являются представителями разных сословий русского народа, былины же — поэтически-символическими рассказами исторических происшествий или картинами явлений народного быта. На первом же и втором предположениях основана теория мифологическая, по которой сходные сюжеты в произведениях индоевропейских народов унаследованы от общих праарийских предков; сходство же между сюжетами несродных народов объясняется тем, что в различных странах на одно и то же явление природы, послужившее материалом для сходных сюжетов, смотрели люди одинаково и одинаково его толковали. Наконец, на 3-м объяснении основана теория заимствования, по которой сюжеты русских былин перенесены в Россию с Востока и Запада.

Все вышеизложенные теории отличались своей крайностью; так, например, с одной стороны Орест Миллер в своем «Опыте» утверждал, что сравнительный метод служит для того, чтобы в сопоставляемых произведениях, принадлежащих различным народам, тем резче, тем определённее выказались различия; с другой же стороны, Стасов прямо высказал мнение, что былины заимствованы с Востока. В конце концов, однако, учёные исследователи пришли к тому убеждению, что былины составляют весьма сложное явление, в котором перемешаны разнородные элементы: исторически-бытовые, мифические и заимствованные. А. Н. Веселовский дал некоторые указания, которые могут руководить исследователем и обезопасить его от произвола теории заимствований; а именно в CCXXIII номере «Журнала Министерства Народного Просвещения» учёный профессор пишет: «Для того, чтобы поднять вопрос о перенесении повествовательных сюжетов, необходимо запастись достаточными критериями. Необходимо принять в расчет фактическую возможность влияния и его внешние следы в собственных именах и в остатках чуждого быта и в совокупности подобных признаков, потому что каждый в отдельности может быть обманчив». К этому мнению примкнул Халанский, и теперь исследование былин поставлено на правильную точку зрения. В настоящее время главное стремление учёных исследователей былин направлено к тому, чтобы подвергнуть эти произведения самому тщательному, по возможности, анализу, который окончательно должен указать на то, что именно в былинах составляет неоспоримую собственность русского народа, как символическая картина явления естественного, исторического или бытового, и что занято у других народов.

Время складывания былин

Относительно времени происхождения былин определённее всех выразился Леонид Майков, пишущий: «Хотя между сюжетами былин есть и такие, которые можно возвести к эпохе доисторического сродства индоевропейских преданий, тем не менее всё содержание былин, а в том числе и эти древнейшие предания представляется в такой редакции, которая может быть приурочена только к положительно историческому периоду. Содержание былин вырабатывалось в течение X, XI и XII веков, а установилось во вторую половину удельно-вечевого периода в XIII и XIV веках». К этому можно прибавить слова Халанского: «В XIV веке устраиваются пограничные крепости, острожки, устанавливается пограничная стража и в это время сложился образ богатырей, стоящих на заставе, оберегающих границы Святорусской земли». Наконец, по замечанию Ореста Миллера, большая древность былин доказывается тем обстоятельством, что изображается в них политика ещё оборонительная, а не наступательная.

Место возникновения былин

Что касается места, где возникли былины, то мнения разделяются: самая распространённая теория предполагает, что былины — южнорусского происхождения, что их первоначальная основа южнорусская. Только со временем, вследствие массового переселения народа из Южной Руси на Русский Север, перенесены туда былины, а затем на первоначальной своей родине они были забыты, вследствие влияния других обстоятельств, вызвавших казацкие думы. Против этой теории выступил Халанский, осуждая вместе с тем и теорию первоначального общерусского эпоса. Он говорит: «Общерусский древний эпос — такая же фикция, как и древний общерусский язык. У каждого племени был свой эпос — новгородский, словенский, киевский, полянский, ростовский (ср. указания Тверской летописи), черниговский (сказания в Никоновской летописи)». Все знали о Владимире, как о реформаторе всей древнерусской жизни, и все пели о нём, причём происходил обмен поэтическим материалом между отдельными племенами. В XIV и XV веках Москва стала собирательницей русского эпоса, который в это же время всё более и более сосредоточивался в киевский цикл, так как киевские былины произвели на остальные ассимилирующее влияние, вследствие песенной традиции, религиозных отношений и т. п.; таким образом в конце XVI века закончено было объединение былин в киевский круг (хотя, впрочем, не все былины к нему примкнули: к таким принадлежит весь новгородский цикл и некоторые отдельные былины, например о Суровце Суздальце и о Сауле Леванидовиче). Потом из Московского царства распространились былины во все стороны России путём обыкновенной передачи, а не эмиграции на север, которой не было. Таковы в общих чертах взгляды Халанского на этот предмет. Майков говорит, что деятельность дружины, выраженная в подвигах её представителей-богатырей, и есть предмет былин. Как дружина примыкала к князю, так и действия богатырей всегда стоят в связи с одним главным лицом. По мнению этого же автора, былины пели скоморохи и гудошники, приигрывая на звончатых яровчатых гуслях или гудке, слушали же их в основном бояре, дружина.

Насколько изучение былин ещё до сих пор несовершенно и к каким противоречивым результатам оно привело некоторых учёных — можно судить хотя бы только по одному следующему факту: Орест Миллер, враг теории заимствований, старавшийся везде в былинах найти чисто народный русский характер, говорит: «Если отразилось какое-нибудь восточное влияние на русских былинах, так только на тех, которые и всем своим бытовым складом отличаются от склада старославянского; к таким относятся былины о Соловье Будимировиче и Чуриле Пленковиче». А другой русский учёный, Халанский, доказывает, что былина о Соловье Будимировиче стоит в самой тесной связи с великорусскими свадебными пенями. То, что Орест Миллер считал совсем чуждым русскому народу — то есть самосватание девушки, — по Халанскому существует ещё теперь в некоторых местах Южной России.

Приведём здесь, однако, хоть в общих чертах, более или менее достоверные результаты исследований, полученные русскими учёными. Что былины претерпели многие и притом сильные перемены, сомневаться нельзя; но точно указать, каковы именно были эти перемены, в настоящее время крайне трудно. На основании того, что богатырская или героическая природа сама по себе везде отличается одними и те ми же качествами — избытком физических сил и неразлучной с подобным избытком грубостью, Орест Миллер доказывал, что русский эпос на первых порах своего существования должен был отличаться такой же грубостью; но так как, вместе со смягчением народных нравов, такое же смягчение сказывается и в народном эпосе, поэтому, по его мнению, этот смягчительный процесс надо непременно допустить в истории русских былин. По мнению того же учёного, былины и сказки выработались из одной и той же основы. Если существенное свойство былин — историческое приурочение, то чем оно меньше заметно в былине, тем она ближе подходит к сказке. Таким образом выясняется второй процесс в развитии былин: приурочение. Но, по Миллеру, есть и такие былины, в которых ещё вовсе нет исторического приурочения, причём, однако, он не объясняет нам, почему он такие произведения не считает сказками («Опыт»). Затем, по Миллеру, разница между сказкой и былиной заключается в том, что в первой мифический смысл забыт раньше и она приурочена к земле вообще; во второй же мифический смысл подвергся изменениям, но не забвению.

С другой стороны, Майков замечает в былинах стремление сглаживать чудесное. Чудесный элемент в сказках играет другую роль, чем в былинах: там чудесные представления составляют главную завязку сюжета, а в былинах они только дополняют содержание, взятое из действительного быта; их назначение — придать более идеальный характер богатырям. По Вольнеру, содержание былин теперь мифическое, а форма — историческая, в особенности же все типические места: имена, названия местностей и т. д.; эпитеты соответствуют историческому, а не былинному характеру лиц, к которым они относятся. Но первоначально содержание былин было совсем другое, а именно действительно историческое. Это произошло путём перенесения былин с Юга на Север русскими колонистами: постепенно колонисты эти стали забывать древнее содержание; они увлекались новыми рассказами, которые более приходились им по вкусу. Остались неприкосновенными типические места, а все остальное со временем изменилось.

По Ягичу, весь русский народный эпос насквозь проникнут христианско-мифологическими сказаниями, апокрифического и неапокрифического характера; из этого источника заимствовано многое в содержании и мотивах. Новые заимствования отодвинули на второй план древний материал, и былины можно разделить поэтому на три разряда:

1. на песни с очевидно заимствованным библейским содержанием;
2. на песни с заимствованным первоначально содержанием, которое, однако, обработано более самостоятельно
3. на песни вполне народные, но заключающие в себе эпизоды, обращения, фразы, имена, заимствованные из христианского мира.

Орест Миллер не совсем с этим согласен, доказывая, что христианский элемент в былине касается только внешности. Вообще, однако, можно согласиться с Майковым, что былины подвергались постоянной переработке, соответственно новым обстоятельствам, а также влиянию личных взглядов певца.

То же самое говорит Веселовский, утверждающий, что былины представляются материалом, подвергавшимся не только историческому и бытовому применению, но и всем случайностям устного пересказа («Южнорусские былины»).

Вольнер в былине о Сухмане усматривает даже влияние новейшей сантиментальной литературы XVIII в., а Веселовский о былине «Как перевелись богатыри» говорит вот что: «Две половины былины связаны общим местом весьма подозрительного характера, показывающим, как будто, что внешней стороны былины коснулась эстетически исправляющая рука». Наконец, в содержании отдельных былин нетрудно заметить разновременные наслоения (тип Алёши Поповича), смешение нескольких первоначально самостоятельных былин в одну (Вольга Святославич или Волх Всеславич), то есть объединение двух сюжетов, заимствования одной былины у другой (по Вольнеру, начало былин о Добрыне взято из былин о Вольге, а конец из былин о Иване Годиновиче), наращения (былина о Соловье Будимировиче у Кирши), большая или меньшая порча былины (рыбниковская распространённая былина о Берином сыне, по Веселовскому) и т. п.

Остаётся ещё сказать об одной стороне былин, а именно об их теперешней эпизодичности, отрывочности. Об этом обстоятельнее других говорит Орест Миллер, который считал, что первоначально былины составляли целый ряд самостоятельных песен, но со временем народные певцы стали сцеплять эти песни в большие циклы: происходил, словом, тот же процесс, который в Греции, Индии, Иране и Германии привёл к созданию цельных эпопей, для которых отдельные народные песни служили только материалом. Миллер признает существование объединённого, цельного Владимирова круга, державшегося в памяти певцов, в своё время образовавших, по всей вероятности, тесно сплочённые братчины. Теперь таких братчин нет, певцы разъединены, а при отсутствии взаимности никто между ними не оказывается способным хранить в своей памяти все без исключения звенья эпической цепи. Все это очень сомнительно и не основано на исторических данных; благодаря тщательному анализу, можно только допустить, вместе с Веселовским, что «некоторые былины, например Гильфердинга 27 и 127, являются, во-первых, продуктом выделения былин из киевской связи и вторичной попытки привести их в эту связь после развития на стороне» («Южнорусские былины»).

Georgij Judin – Wolga Wsiesławiewicz

Примечания

1. ↑ Главный герой Саги – Дитрих Бернский

Сборники

Главные сборники былин:

• Кирши Данилова, «Древние русские стихотворения» (изданы в 1804, 1818 и 1878);
• Киреевского, Х выпусков, изданы в Москве 1860 г. и сл.; Рыбникова, четыре части (1861—1867);
• Гильфердинга, изд. Гильтебрантом под заглавием: «Онежские былины» (СПб., 1873);
• Авенариуса, «Книга о киевских богатырях» (СПб., 1875);
• Халанского (1885).
• Полный свод киевских былин. Литературная обработка А. Лельчука. http://byliny.narod.ru Былины выстроены хронологически и по смыслу в цельную героическую повесть. Язык современный, но максимально сохранен ритм и стиль оригинала. Персонажи и сюжеты отсортированы, убраны дубли и повторения. Составлена условная карта Былинной Руси.

Кроме того, варианты былин встречаются:

• у Шейна в сборниках великорусских песен («Чтения Московского Общества Истории и Древностей» 1876 и 1877 и отд.);
• Костомарова и Мордовцевой (в IV части «Летописи древней русской литературы Н. С. Тихонравова»);
• былины, печатанные Е. В. Барсовым в «Олонецких Губернских Ведомостях» после Рыбникова,
• и наконец у Ефименко в 5 кн. «Трудов Этнографического отдела Московского Общества любителей естествознания», 1878.

Издания

• Былины: Сборник / Вступ. ст., сост., подгот. текстов и примеч. Б. Н. Путилова. — Л.: Сов. писатель, 1986. — 552 с. (Библиотека поэта. Большая серия. Издание третье)

Исследования

Ряд сочинений, посвящённых изучению былин:

• статья Константина Аксакова: «О богатырях Владимировых» («Сочинения», т. I).
• Фёдора Буслаева, «Русский богатырский эпос» («Русский Вестник», 1862);
• Леонид Майкова, «О Былинах Владимирова цикла» (СПб., 1863);
• Владимира Стасова, «Происхождение русских былин» («Вестник Европы», 1868; причём ср. критику Гильфердинга, Буслаева, В. Миллера в «Беседах Общества любителей российской словесности», кн. 3; Веселовского, Котляревского и Розова в «Трудах Киевской духовной академии», 1871 г.; наконец, ответ Стасова: «Критика моих критиков»);
• Ореста Миллера, «Опыт исторического обозрения русской народной словесности» (СПб., 1865) и «Илья Муромец и богатырство киевское» (СПб., 1869 г., критика Буслаева в «XIV присуждении Уваровских наград» и «Журнале Министерства Народного Просвещения», 1871);
• К. Д. Квашнина-Самарина, «О русских былинах в историко-географическом отношении» («Беседа», 1872);
• его же, «Новые источники для изучения русского эпоса» («Русский Вестник», 1874);
• Ягича, статья в «Archiv für Slav. Phil.»;
• М. Каррьера, «Die Kunst im Zusammenhange der Culturentwickelung und die Ideale der Menschheit» (вторая часть, перев. Е. Коршем);
• Рамбо, «La Russie épique» (1876);
• Вольнера, «Untersuchungen über die Volksepik der Grossrussen» (Лейпциг, 1879);
• Веселовского в «Archiv für Slav. Phil.» т. III, VI, IX и в «Журнале Мин. Народного Просвещения» (1885 декабрь, 1886 декабрь, 1888 май, 1889 май), и отдельно «Южнорусские былины» (часть I и II, 1884 г.);
• Жданова, «К литературной истории русской былевой поэзии» (Киев, 1881);
• Халанского, «Великорусские былины киевского цикла» (Варшава, 1885).
• Григорьев А. Д. «Архангельские былины и исторические песни». 1904, 1910, Санкт-Петербург, 1,3 тома, 1939, Прага, 2 том.

При написании этой статьи использовался материал из Энциклопедического словаря Брокгауза и Ефрона (1890—1907).

Ссылки

• Авенариус, Василий Петрович, Книга былин. Свод избранных образцов русской народной эпической поэзии на сайте „Руниверс”
• Полный свод киевских былин. Литературная обработка А. Лельчука. Былины выстроены хронологически и по смыслу в цельную героическую повесть. Язык современный, но максимально сохранен ритм и стиль оригинала. Персонажи и сюжеты отсортированы, убраны дубли и повторения. Составлена условная карта Былинной Руси.
• Былины на сайте Фундаментальной электронной библиотеки «Русская литература и фольклор» Тексты былин, энциклопедические сведения о былинах, литература о былинах, библиография
• научные работы по былинам
• Константин Васильев — былинный эпос в живописи.
• Русские былины
• Все о русских былинах: самая полная коллекция текстов, переложения, справочник по персонажам.

 Georgij Judin – Sołowiej Budimirowicz

Z Wikipedii angielskiej

Bylina

From Wikipedia, the free encyclopedia

Bylina or Bylyna (Russian: были́на; pl. Russian: были́ны Byliny; Ukrainian: билина Bylyna; pl. Ukrainian: били́ни Bylyny) is a traditional Russian oral epic narrative poem.^[1] Byliny singers loosely utilize historical fact greatly embellished with fantasy or hyperbole to create their songs.^[2] The word Bylina is derived from the past tense of the verb “to be” (Russian: быть byt’) and implies “something that was.”^[3] The term most likely originated with scholars of Russian folklore; in 1839, Sakharov, a Russian folklorist, published an anthology of Russian folklore, a section of which he titled “Byliny of the Russian People,” causing the popularization of the term.^[4] Later scholars believe that Sakharov misunderstood the word bylina in the opening of Igor’ Tale as “an ancient poem.” The folk singers of byliny called these songs stariny (Russian: старины) or starinki (Russian: старинки) meaning stories of old.^[5]

History

Most historians of Russian folklore believe that byliny as a genre arose during the Kievan period, during the tenth and eleventh century; byliny continued to be written till about the arrival of the Tatars in the thirteenth century and the destruction of the Old East Slavic civilization.^[6] Byliny incorporate elements of history from several epochs into their stories. For example, byliny singers refer to many of the enemies of the Kievan people as Tartars though the stories originally referred to other steppe peoples in conflict with Kievan Rus’. The character of Prince Vladimir refers to a generalized “epic Vladimir” rather than an allusion to a specific historical Vladimir.^[7]

Collections

Byliny have been collected in Russia since the seventeenth century; initially they were published for entertainment in prose paraphrases. The Cossack Kirsha Danilov compiled the most notable of the early collections in the Ural region for the mill owner Prokofi Demidov in the middle of the eighteenth century.^[8] In the middle of the nineteenth century Pavel Rybnikov traveled through the region of Lake Onega and rediscovered that the bylina tradition, which was thought to be extinct, still flourished among the peasants of northeast Russia. A storm stranded Rybnikov on an island in Lake Onega where he heard the sound of a bylina being sung; he persuaded the singer to repeat the song and wrote down his words. He proceeded to collect several hundred bylina, all of which he recorded from spoken paraphrase, and published them from 1861 to 1867 in several volumes entitled Songs Collected by P. N. Rybnikov.^[9]

Another influential collector, Alexander Gilferding, published one collection entitled Onega Bylinas Recorded by A. F. Gilferding in the Summer of 1871. He improved upon Rybnikov’s work by transcribing the byliny directly from the sung performance rather than the spoken retellings. He noticed that the rhythm differed between the sung and spoken versions, and asked the performers to pause for a longer period of time between lines to allow him time to record the words from the song itself. He also organized his collection by singer rather than subject and included short biographical sketches of the performers with their collected songs, thus focusing on the singer’s role in the composition of the song.^[10] Following the work of Rybnikov and Gilferding, many more scholars searched for byliny everywhere in northern Russia, and obtained byliny from the shores of the White Sea and the rivers flowing to the north.^[11]

Classifications

There are several ways to categorize bylina, and scholars disagree on which classification to use. Scholars from the mythological school differentiate between byliny about ‘older’ and ‘younger’ heroes. The ‘older’ heroes resembled mythological figures, while the ‘younger’ heroes resembled ordinary human beings. The historical school classifies byliny based on the principality in which the story took place, as in Kivan, Novgorodian, and Galician-Volhynian cycles. The mythological byliny of giants and the like probably originated long before the Kievan state was founded, and cannot be classified easily by principality. Scholars of the historical school often consider mythological byliny separately. Other scholars group byliny based on content, including heroic, fairy tale type, novella type and ballad-byliny. Most scholars prefer classification based on principalities.^[12]

Structure

Because of their nature as performed pieces, byliny singers employ basically linear and easy to follow structure.^[13] Byliny structure typically includes three basic parts, introduction, narrative portion and epilogue. The introduction sometimes includes a verse to entice the audience to listen. Introductions often describe heroes at a feast being given a task or setting out on a mission. The narrative portion relates the adventure with exaggerated details and hyperbole to make the story more exciting. The epilogue refers to the reward for the mission, a moral or a reference to the sea, since byliny were often performed to attempt to calm the sea.^[14] To help listeners grasp the story, singers used ‘tag lines’ to preface speeches or dialogues, setting up for the audience who is talking to whom.^[15]

Common Themes

Scenes common to byliny include a hero taking leave of his mother, saddling a horse, entering a council chamber, bragging, departing over the wall of a city, going on a journey, urging on his horse, in battle, dressing in the morning, exchanging taunts with an enemy, becoming blood brothers with another hero, and asking for mercy. Singers may use their telling of these scenes in many of their songs, incorporating different elements in song after song. Themes in many bylina include the birth and childhood of a hero, father and son fighting, battling a monster, the imprisoned or reluctant hero returning in time to save his city, matchmaking or bride taking, a husband arriving at the wedding of his wife and encounters with a sorceress who turns men into animals.^[16] Christian beliefs mixed with pre-Christian ideas of magic and paganism in byliny, for instance, saints would appear to defend mortals against darkness.^[17]

Adaptations

Vasily Kalinnikov, a famous russian composer from the XIX century composed an overture on this theme, Bylina.

 

Georgij Judin – Alosza Popowicz i Tugarin

 

By poczuć klimat fragmenty:

 

Koń dzielny

Hasał, nosił się koniczek jego dzielny,

Wyżej lasów wyskakiwał szumiących,

Niżej tylko od obłoków płynących,

Mury, wieże konik przeskakiwał,

Małe rzeczki poprzez nogi puszczał,

A te wielkie rzeki przeskakiwał.

Puścił konia Ilja w kłus bohatyrskiego

I pojechał Ilja dróżką prostojezdną.

Dzielny konik jego bohatyrski

Począł z góry na górę przeskakiwać,

Jął ze wzgórza na wzgórek przelatywać,

Małe rzeki poprzez nogi puszczał,

Aż podjechał do rzeczki Smorodyni,

 

Tak dojechał pod sławny pod Czernihów–gród,

A pod grodem tym, pod Czernihowem,

Wojsk zegnano aż czarno–czarniuteńko,

Czarniuteńko–czarno, jak tych kruków czarnych,

Że piechotą tu nikt nie przechodzi,

I na koniu dzielnym nikt nie przejeżdża,

Ptaszek kruk czarny tędy nie przefruwa,

Bury zwierz tą stroną nie pomyka.

Dopadł junak tych wojsk owych wielkich.

Jak nie zacznie wojska one wielkie,

Zacznie koniem tratować, włócznią kłuć a przekłuwać.

Pobił wszystkie wojska one wielkie.

 

 Georgij Judin – Wyprawa Dobrynii Nikitycza na Lutego Żmija

Sadko

 

W sławnym Wielkim Nowogrodzie

Żył był Sadko, kupiec bogaty;

Ale najpierw majętności Sadko nie miał:

Jedne miał gęśliczki jaworowe

I po ucztach Sadko chodził — przygrywał.

Mija dzień, a na ucztę Sadka nie zwą.

Drugi nie zwą na ucztę biesiadną,

Nie zwą trzeci dzień na ucztę biesiadną.

Już i cnić się Sadkowi poczęło:

Poszedł Sadko nad Ilmen–jezioro,

Na kamieniu siadł, na białojarkim,

Począł grać na gęśliczkach jaworowych.

A tu woda w jeziorze wzburzyła się.

Poszedł precz znad jeziora w swój Nowogród.

Znów dzień mija, a na ucztę Sadka nie zwą,

Drugi nie zwą na ucztę biesiadną,

Nie zwą trzeci dzień na ucztę biesiadną.

Znowu cnić się Sadkowi poczęło:

Poszedł Sadko nad Ilmen–jezioro,

Na kamieniu siadł, na białojarkim,

Począł grać na gęśliczkach jaworowych.

A tu woda w jeziorze wzburzyła się

I wychynął z wody car podmorski;

Wyszedł car owo z Ilmen–jeziora

I powiadał słowa takowe:

„Ej, gęślarzu, Sadko nowogrodzki,

Nie wiem, jak mam ciebie udarować

Za uciechy one serdeczne,

Za to granie twoje rzewliwe:

Może skarbem złotym niezmierzonym?

Albo lepiej idź do Nowogrodu

I z kupcami wielki zakład przybijaj:

Bujną głowę stawiaj w poręce,

A niech kupcy nawzamian stawiają

Po trzy kramy towaru przedniego,

I spór wszczynaj, jako w Ilmen–jeziorze

Bywa–pływa rybka–złotopiórka.

Jak przybijesz zasię zakład ten wielki,

Żywo splatajże niewód jedwabny

I na połów idź nad Ilmen–jezioro:

Tedy począł się Sadko przechwalać:

„Ejże, wy kupcowie nowogrodzcy!
Znam ja dziwo dziwne w Ilmen–jeziorze,
Złotopiórka rybka jest w jeziorze.”

Zaciągnęli tonię w Ilmen–jeziorze,
Wyłowili rybkę–złotopiórkę,
Zaciągnęli drugą tonięw jeziorze,
Wyłowili drugą rybkę–złotopiórkę,
Zaciągnęli trzecią tonie w jeziorze,
Wyłowili trzecią rybkę–złotopiórkę.
Tedy owi kupcowie nowogrodzcy
Po trzy kramy towaru oddawali.

 

 Georgij Judin – Ilia Muromiec i Kalin Car

Ilja Muromiec

Byliny staroruskie

Przełożyli:

Czesław Jastrzębiec-Kozłowski

Tadeusz Chróścielewski

Tadeusz Opalewski

Tadeusz Mongird

Podstawa edycji:

Byliny. Wrocław 1955.

Byliny. Warszawa 1957.

Wstęp

 

 

Najdawniejsze zapisy epickich pieśni rosyjskiego ludu pochodzą z XVII wieku. Pieśni te zwane bylinami bądź starinami, wzbudzały i nadal wzbudzają wiele kontrowersji naukowych. I tak według Juliana Krzyżanowskiego „poezja bylinna nie mogła narodzić się wcześniej niż w wieku XVI, gdy Ruś otrząsnęła się z jarzma tatarskiego”[1]. Cytowaną opinię, jakkolwiek godną odnotowania i wspartą silną argumentacją, trudno uznać za aktualną. Obecnie dominuje bowiem pogląd, w świetle którego byliny powstawały już w okresie wczesnofeudalnym – głównie na Rusi Kijowskiej[2]. Oczywiście z biegiem stuleci interesujące nas mikropoematy ulegały różnorodnym modyfikacjom.

W 1904 r. wydrukowano Starożytne wiersze ruskie, wyciąg ze zbioru bylin zapisanych przez Kirszę Daniłowa. Dzieło tego nieznanego bliżej Kozaka owocnie kontynuują rozliczni zbieracze miłośnicy epiki ludowej, folkloryści, etnografowie. W sumie zarejestrowano i opublikowano około 2500 starin.

Najświetniejszą grupę tworzą byliny z cyklu kijowskiego, opowiadające o legendarnych bohaterach związanych z dworem i osobą księcia Włodzimierza – „krasnego sołnyszka”. Wśród owych herosów prym wiodą trzej potężni witeziowie: Ilja Muromiec, Alosza Popowicz, Dobrynia Nikitycz. Natomiast mniej eksponowane miejsce zajmują w kijowskich bylinach takie persony, jak Suchman Odychmantiewicz, Wasilij Pijanica, Czuryło Plenkowicz i inni.

Głównym bohaterem starin jest Ilja (Eliasz) Muromiec, obrońca Świętej Rusi i wiary chrześcijańskiej, pogromca tatarskich czambułów. Jego biografia obfituje w niezwykłe, bajkowe wydarzenia. I tak cudownie uzdrowiony w wieku 30-35 lat otrzymuje „tchnienie mocy” od olbrzyma Swiatogora, pokonuje okropne istoty – rozbójnika Sołowieja, chana Kalina, sprośne Idoliszcze. Pewnego razu stacza ciężką walkę z wyjątkowo krzepkim młodzieńcem, wrogiem Rusi Kijowskiej, a następnie pyta przeciwnika o pochodzenie, rodziców, imię:

Odpowiada zuch dobry i dzielny:

„Jam od morza, od morza sinego,

Od tego od kamienia Łatyrinem zwanego

A ja od tej, od baby, od tej Sałygorki,

Bom ja syn jej ukochany, Podsokolnik.

Oj, zjeździłem, junak dobry i waleczny,

Cały świat na rączym koniu mym”.

Stary Kozak na to zrywa się na równe nogi,

Podsokolnik przed nim na swe równe nogi staje

I w cukrowe go całuje usta Kozak stary,

I nazywa synem swym Podsokolnika,

Synem swoim zwie go ukochanym.

Zapamiętał Podsokolnik słowa matki swojej

[rodzonej,:

„Zanim dojdziesz do starego, złaź wpierw z konia,

Zsiadaj z konia i w mig nisko kłaniaj się”.

I pobratał się z swym synem Kozak stary.

I pojechał stary Kozak w szczere pole,

Tam gdzie bieli się płócienny biały namiot.

Śpi w nim stary Kozak już nockę i dzionek,

Śpi w nim stary Kozak dwakroć noc i dzień.

To się Podsokolnikowi sporą biedą zdało,

I za wielką to sobie szkodę poczytuje:

„Takem się upokorzył przed Kozakiem starym”.

Ku białemu namiotowi Podsokolnik jedzie:

„A starego ja Kozaka, ja Ilję Muromca

Ostrą kopią mą rychło przekłuję”.

I przyjechał Podsokolnik pod ten namiot biały,

I ugodził w białe piersi Kozaka starego.

Stary Kozak miał na piersiach swych ukryty

Krzyż cudowny, miał na piersiach Pański Krzyż

Ani mały, ani duży – tak z półtora puda;

Wyśliznęła się tu kopia z rąk Podsokolnika.

Ze snu swego stary Kozak już przebudza się,

W białe ręce schwytał wnet Podsokolnika,

Jak nie rzuci nim wyżej lasu stojącego,

A niżej obłoka chyżego.

Upadł wtedy Podsokolnik na tę czarną ziemię,

Rozbił się Podsokolnik w drobniusieńki mak.

Sławę w pieśniach Podsokolniczkowi śpiewają,

Stare pieśni dawne dzieje powiadają”[3].

 Georgij Judin – Ilia Muromiec i pogańskie Idoliszcze

[śmieszne bo Ilia to postać mitologii pogańskiej, ale niech będzie, Byliny to takie przekręcone Bajorki Mitologii Słowian. C.B.]

              Tak kończy się bylina, której tematyka została zogniskowana wokół polisemicznego motywu walki ojca z synem, obecnego w przekazach o śmiertelnych zmaganiach Odysa z Telegonosem, Hildebranda z Hadubrandem, Artura z Mordredem itp. Interesującą wersję tej tematyki zawiera starina Ilja Muromiec i córka: w finale utworu tytułowy bohater zabija mocarną dziewczynę-wojowniczkę, spłodzoną przezeń poza granicami Świętej Rusi, należącą, podobnie jak Podsokolnik, do kręgu „obcych”.

W boju Ilji Muromca z synem nie sprecyzowano powodów, dla których młodzieniec postanawia zamordować pogrążonego w śnie rodzica. Może w kompleksie czynników sprawczych zasadniczą rolę odgrywa determinująca amoralne postępki „zła krew obcego”, może nieumiejętność pogodzenia się z odniesioną w pojedynku porażką, może Podsokolnik pragnie wywrzeć zemstę na starym Kozaku uważając, że ów pohańbił Sałygorkę i zgotował mu niechlubny los bękarta. Nawiasem mówiąc, w korpusie zachowanych bylin odnajdujemy opowieść, według której wiarołomny Sokolnik (Podsokolnik) najpierw zabija swoją matkę Złatygorkę (Sałygorkę), a następnie usiłuje uśmiercić śpiącego ojca.

Ilja Muromiec potrafi przeciwstawić się i nietaktom uwłaczającym wielkim wiciądzom i próbom lekceważenia dobrych obyczajów. Obrażony przez Włodzimierza, który zapomniał go zaprosić na wspaniałą ucztę wydaną dla kniaziów, bojarów i herosów, uroczystość zespoloną z systemem etykietalnych wyznaczników „ruskiego ładu”, strzałami z łuku, broni wypróbowanej w bojach o słuszną sprawę, strąca z kijowskich cerkwi suto pozłacane, cudownymi krzyżami zwieńczone kopuły, a za spieniężony kruszec każe karczemnej gawiedzi urządzić tęgą pijatykę. Ale ani profanacja chrześcijańskich świątyń, kolidująca z aprobowanym przez Ilję kanonem wartości, ani „balanga pospolitaków”, będąca pokraczną repliką (może parodią?) ceremonialnej dworskiej biesiady, nie mitygują gniewu Kozaka z Muromia. Kolejnymi strzałami z łuku zamierza on bowiem uśmiercić i kniazia Włodzimierza i kniahinię Apraksję (Opraksję), a więc planuje wyczyn o pozytywno-negatywnej wymowie: karze za pogwałcenie praw sławnego bohatera, wypływającej z potrzeby przywrócenia określonego porządku, towarzyszyłoby przecież zło hamujące proces przemiany „chaosu w kosmos”. Na szczęście pojednawczy gest przerażonego rozwojem wypadków księcia i interwencja Dobryni Mikitycza, krzyżowego brata[4] Ilji Muromca, rozładowują napiętą sytuację.

U schyłku doczesnej wędrówki stary Kozak z Muromia wstępuje do monasteru, wpisując swe losy w sakralny, wzniosły porządek[5]. Znany motyw! Jak wiadomo, zakonne szaty przywdziewają również rycerze króla Artura (np. Lancelot Bors, Bediver), Wilhelm z Orange, Otger Duńczyk, Wolfdietrich. Jednakże naszą uwagę przykuwa bylina ukazująca w zgoła odmiennym świetle kres życia i Ilji Muromca, i sześciu innych staroruskich wiciądzów – Aloszy Popowicza, Dobryni Mikitycza, Wasyla Busłajewicza, Wasyla Kazimirowicza, Modenki Błudowicza, Iwana – kupieckiego syna. Otóż pewnego dnia odnoszą oni spektakularne zwycięstwo nad ogromną tatarską hordą. Wówczas to padają przepojone pychą, bluźniercze, fatalne w skutkach słowa:

I przemówił Alosza Popowicz udały:

„Niech nawet nieziemska moc się tutaj zjawi,

To i z mocą nieziemską, bracia, się rozprawim”.

Ledwo wyrzekł Alosza nierozumne słowa,

Gdy się zjawią przed nim dwaj wspaniali woje:

„Stawaj z nami do walki, drużyno bojowa,

Nie zważaj, że was siedmiu, a nas tylko dwoje”.

Nie poznali wiciądze, w kogo teraz biją:

Natarł na nich Alosza z mieczem i kopiją,

Na pół przeciął każdego, rąbiąc go z ramienia,

Uczyniło się czterech – wszyscy czterej żyją.

Natarł na nich Dobrynia z mieczem i kopiją,

Na pół rozciął każdego, rąbiąc go z ramienia,

Uczyniło się ośmiu – wszyscy ośmiu żyją.

Natarł na nich Muromiec z mieczem i kopiją,

Na pół przeciął każdego, rąbiąc go z ramienia,

Podwoiła się liczba – ale wszyscy żyją.

Rzucili się na moc tę wiciądze gromadą,

Sieką, rąbią i kłują, i pokotem kładą,

A moc ta wciąż przybiera,

Wciąż na wiciądzów naciera.

I walczyli junacy trzy dni i trzy noce,

Nacierały na nich wzrastające moce,

Aż się przerazili tej bitwy daremnej

I uciekli w góry, do jaskini ciemnej.

Który pobiegnie do góry,

Ten zaraz obraca się w kamień,

Pobiegnie wtóry do góry,

I ten obraca się w kamień,

Podleci trzeci do góry,

I trzeci obraca się w kamień.

Tak wyginęli wiciądze na świętej Rusi – amen![6]

Georgij Judin – Choroba i odrodzenie Ilii Muromca

   W nordyckim folklorze petryfikacji ulegają trolle i karły (m.in. słynny Alvis), które nie zdołały się ukryć przed promieniami słońca[7]. W ekscytującym kontekście motyw nagłego skamienienia określonej istoty został ukazany przez Snorriego Sturlusona. Jeden z ustępów Młodszej Eddy informuje bowiem o podminowanej czarami, codziennie wznawianej bitwie Hjadingów. Polegli w tej batalii zrazu kamienieją, a nazajutrz – ożywają i znowu kontynuują walkę. Snorri oznajmia, powołując się na przekazy poetyckie, że Hjadingowie będą toczyć boje aż do końca świata. O związanym z rzeczoną walką rytmie zgonów i zmartwychwstań, osobliwym procesie mineralizacji ludzi i uczłowieczenia głazów, melanżu cudowności i manierycznych aktów heroizmu, połowicznym zwycięstwie nad przemijaniem etc., etc., można by długo dyskutować.

Za podstawowe źródło występującego w bylinie Jak wyginęli wiciądze na Świętej Rusi motywu nagłego skamienienia określonej istoty wolno uważać Biblię. Jest to zależność uchwytna, choć nieco zakamuflowana. Otóż bylinny Alosza Popowicz dopuszcza się bluźnierstwa (w imieniu własnym i współtowarzyszy), bluźnierców zaś należy kamienować (Kpł. 24, 14). Ten starotestamentowy nakaz, wydany na pastwę swobodnych skojarzeń i uwikłany w grę przesunięć kategorialnych, doprowadził do wykreowania pseudosymetrii: kamienowanie bluźniercy – obracanie się bluźniercy w kamień. Jednakże wysuniętą tu koncepcję trzeba traktować z pewną rezerwą. Kamienieje przecież i daleki od popełnienia bluźnierstwa protagonista byliny Michajło Potyk, ofiara zaklęcia przewrotnej kobiety.

„Że zaś są rzeczy, do których człowiek żywi lub może żywić awersję silniejszą niż do śmierci, o tym jasno świadczy samobójstwo”[8]. Wagę przytoczonego sądu, zaczerpniętego z Bajki o pszczołach Bernarda Mandeville’a, w pełni potwierdzają losy Daniły Dienisjewicza i jego pięknej mądrej żony Wasilisy Nikulicznej, bohaterów ekspresywnej, zaprawionej tragizmem, iście „gotyckiej” byliny:

Rozpruł sobie Daniła piersi białe,

Zakrył sobie Dienisicz oczy jasne.

[…]

Rozpruła sobie Wasiliusza pierwsi białe,

Zakryła sobie Wasilija oczy jasne[9].

Samobójstwo tych dwojga jest konsekwencją podłych postępków kniazia Włodzimierza, ulegającego podszeptom złego doradcy. Chcąc poślubić Wasilisę, dąży on do zgładzenia jej męża – m.in. wysyła przeciwko Danile hufiec ruskich witeziów. Daniła, zorientowawszy się, że został wplątany w bratobójczą walkę, odbiera sobie życie ostrzem włóczni. Nieco później, po złożeniu pokłonu ciału zmarłego męża, przebija się „bułanym nożem” Wasilisa Nikuliczna.

Daniła Dienisjewicz (in. Daniła Łowczanin) należy do korpusu bylin uwydatniających negatywne cechy Włodzimierza, bylin kontrastujących ze starinami, w których „stolnokijewski batiuszka” odgrywa rolę „pozytywnego bohatera, symbolizującego ideę jedności ziemi ruskiej”[10]. Dodajmy, że w Danile Dienisjewiczu kniaź popełnia niegodziwość podobna do tej, jaka okryła hańbą króla Dawida (2Sm. 11-12). Syn Jeskego zgrzeszył, ponieważ dopuściwszy się cudzołóstwa z Batszebą, wysłał Uriasza, jej męża, na pewną śmierć w boju. Zbrodnia Dawida została potępiona przez Jahwe ustami proroka Natana.

Oprócz heroicznych gestów, widowiskowych zgonów, etykietalnych biesiad, dobrych i złych uczynków kniazia Włodzimierza nader istotną role pełnią w bylinach te motywy i koncepty, które wprowadzają klimat fantazji i cudowności. Wystarczy wspomnieć o trumnie-pułapce (Swiatogor i Ilja Muromiec), żywej wodzie (Jak wyginęli wiciądze na Świętej Rusi; Michajło Potyk), rzece zrodzonej z krwi bohatera (Suchman; Niemra i Don), walce ze smokiem (Dobrynia i żmij), koniu władającym ludzką mową (Potap Artamonowicz; Daniło Ignatiewicz i jego syn Michajło; Ilja Muromiec i Kalin car), gadającym, pięknym kruku („Pierzyska u kruka czernią przeczarne, / skrzydlisko u kruka bielą przebiałe, / Pierzyska rozpuszczone do wilgotnej ziemi mateńki”[11]). Bardzo ekscytujący wydaje się taki oto fragment Niepry i Dona:

„Ach, cichy ty Donie, cny synu Iwana!

Nie strzelajże do mnie, Niepry-królewny,

Toć noszę ja w sobie twego ukochanego syna –

A po kolana nóżęta w srebrze,

A po łokcież rączęta w złocie,

A na skroniach goreją jakoby gwiazdeczki,

Z tyłuż jaśnieje jakoby światło miesiąca,

Z przoduż – jakoby słoneczko”[12].

Wśród bylin zawierających liryzowane ustępy wyjątkową siłą wyrazu oznacza się utwór, którego bohaterka, sędziwa Amielfa Timofiejewna, przemawia do rumaka dźwigającego na grzbiecie zwłoki jej poległego w boju syna:

„Ech, ty dobruteńki, dobryż, przedobry koniu!

Idźże ty przedobry koniu cichuteńko, leciuteńko,

Wieźże ty mego cnego syna Iwana cichuteńko,

[pomaleńku,

Iżby białe jego ciało nie zatrzęsło się,

Czarne jego kędziory nie poruszyły się,

By oczy nie widziały ciemniutkich borów,

A wysokie góry nie zatrzymywały”[13]

W bylinach pulsują również niskie tonacje sprężone najczęściej z rozmaitymi formami niewymyślnego, niekiedy wręcz grubiańskiego komizmu (pamiętajmy jednak, że „niewymyślność” i „grubiaństwo” – to kategorie nader relatywne). Tak więc Diuk Stiepanowicz, przemawiając do kniazia Włodzimierza, powiada: „A bądź jako ta świnia bezszerściwa”[14]. Alosza Popowicz zaś w następujący sposób przygania knehini Opraksji: „Jam cię o mały włos nie nazwał suką, / suką wszeteczną, ścierką-ladacznicą”[15]. Znacznie mocniejszą dawkę chropawego komizmu dostrzegamy w Kamskim pobojowisku:

 

A siadłaż [mu] baba Łatyngorka na białe piersi

I chce rozpruć Dobryni te białe piersi,

Dopatrzeć się gorącego serca Dobryni.

Ona jedzie swą d[upą] po białej twarzy,

Jedzie i pogaduje:

„A całujesz ty moją d[upę] białą”…

 

Georgij Judin – Alosza Popowicz, Ilia Muromiec i Dobrynia Nikitycz

ILJA MUROMIEC I ZBÓJ SOŁOWIEJ

 

 

Z tego grodu sławnego, z Muromia,

Z tego sioła to, z Karaczanowa,

Jechał śmiały, dorodny, dzielny junak;

Słuchał jutrzni ten junak w Muromiu.

Na obiednię[1] w Kijów-grodzie chciał stanąć.

Tak dojechał pod sławny Czernihów-gród,

A pod grodem tym, pod Czernihowem,

Wojsk zegnano aż czarno-czarniutko,

Czarniuteńko-czarno, jak tych kruków czarnych,

Że piechotą tu nikt nie przechodzi,

I na koniu dzielnym nikt nie przejeżdża,

Ptaszek kruk czarny tędy nie przefruwa,

Bury zwierz tą stroną nie pomyka.

Dopadł junak tych wojsk onych wielkich.

Jak nie zacznie wojska one wielkie,

Zacznie koniem tratować, włócznią kłuć a przekłuwać,

Pobił wszystkie wojska one wielkie.

Gdy podjechał pod Czernihów-gród,

Wychodzili oto łyczki czernihowscy,

Otworzyli przed nim bramy Czernihowa,

A prosili, by chciał być im wojewodą.

Na to Ilja rzecze słowa takowe:

„Ej, łyczkowie wy moi czernihowscy!

Nie chcę być w Czernihowie wojewodą,

A pokażcie tylko dróżkę prostojezdną,

Prostojezdną do Kijowa stołecznego.

Na to rzekną łyczkowie czernihowscy:

„Ejże, dzielny junaku dorodny,

Ej, ty sławny bohatyrze świętoruski!

Prostojezdna dróżka pniami zawalona,

Zawalona dróżka, zadarniona,

Bo po dróżce tej, po prostojezdnej,

Ni piechotą nikt dawno nie wędrował,

Ni na koniu dzielnym podróżował,

Jako że u Bagna, u Czarnego,

U tej onej brzozy pochylonej,

U tej onej rzeczki Smrodyni,

A u krzyża Lewanidowego

Siedzi zbój Sołowiej-słowiczek na dębie,

Zbój Sołowiej siedzi, syn Odichmantjowy,

A i świszcze zbój po słowiczemu,

A i ryczy rabuś-zbój po zwierzowemu,

I od tego poświtu słowiczego,

I od tego poryku zwierzowego

Wszystkie trawy-murawy pokładają się,

Wszystkie kwiatki lazurowe osypują się,

Ciemne lasy ku ziemi przyginają się,

Co tam ludzi jest – trupem padają.

Prostojezdną dróżką pięćset wiorst będzie

A okólną dróżką cały tysiąc”.

Puścił konia Ilja w kłus bohatyrskiego

I pojechał Ilja dróżką prostojezdną.

Dzielny konik jego bohatyrski

Począł z góry na górę przeskakiwać,

Jął ze wzgórza na wzgórek przelatywać,

Małe rzeczki poprzez nogi puszczał,

Aż dojechał do rzeczki Smrodyni,

A do tego Bagna, do Czarnego,

Do tej onej brzozy pochylonej,

Pod ten sławny krzyż Lewanidowy.

Świśnie zatem Sołowiej-zbój po słowiczemu,

A zaryczy zbój po zwierzowemu –

Wszystkie trawy-murawy pokładały się,

I kwiatuszki lazurowe osypały się,

Ciemne lasy ku ziemi przyginały się,

A koń dzielny jego bohatyrski

O korzenie koń potyka się.

Brał więc Kozak stary Ilja Muromiec,

W białą rękę brał pletnię swą jedwabną,

A bił konia po bokach, po spadzistych;

Mówił Ilja jeszcze słowa takowe:

„Ach, ty ścierwo wilcze, worku obroczny!

Czy nie możesz iść, czy mnie nie chcesz nieść,

Że o korzeń, sobako, potykasz się!

Nie słyszałeś to poświstu słowiczego,

Nie słyszałeś to poryku zwierzowego,

Nie zaznałeś to razów bohatyrskich?”

Po czym Kozak stary Ilja Muromiec

Brał ten giętki swój łuk rozprężysty –

Brał-ujmował ten łuk w białe rączki,

Jedwabniutką cięciwkę naciągał,

Potem strzałkę hartowną nakładał,

Strzelił w zbója Onego Sołowieja –

Prawe oko wraz ze skronią mu wybił,

Zrzucił Ilja Sołowieja na ziemię,

Do strzemienia go przytroczył stalowego,

Wiózł go sławnym tedy szczerym polem,

Mimo gniazdka jego wiózł słowikowego;

A w gniazdeczku owym słowikowym

Były trafem trzy córeczki Sołowieja,

Trzy córeczki jego najmilejsze.

Spojrzy córka starsza w okieneczko

I odezwie się w słowa takowe:

„Jedzie nasz tatulo szczerym polem,

A zaś siedzi na dzielnym koniku,

Wiezie oto chłopisko-prostotę

Przy strzemieniu prawym przykutego”.

Spojrzy średnia jego córka miła

I odezwie się w słowa takowe:

„Jedzie tato podolem, szczerym polem,

Wiezie jakieś chłopisko-prostotę

Przy strzemieniu prawym przykutego”.

Spojrzy młodsza jego córka miła

I odezwie się w słowa takowe:

„Jedzie tutaj chłopisko-prostota,

Siedzi chłopek na dzielnym koniku,

Wiesie tatkę naszego u strzemienia,

Przy strzemieniu stalowym przykutego,

A wyłupił tatce oko ze skronią”.

Georgij Judin – Ilia Muromiec i Sołowiej Rozbójnik

Jeszcze rzeknie i słowa takowe:

„Ejże, wy nasi mili mężowie!

A weźmijcie rohatyny[2] kniejowe,

A biegnijcie no w podole, szczere pole,

Bijcie ono chłopisko-prostotę”.

Wtenczas owi ich mili mężowie,

A zbójnika Sołowieja zięciowie

Pochwycili rohatyny kniejowe,

Pobieżali pędem w szczere pole

Ku onemu ku chłopisku-prostocie,

Chcąc na śmierć chłopisko ono zabić.

Rzekł Sołowiej-zbój, syn Odichmantjowy:

„Aj, wy moi mili zięciowie,

Precz rzucajcie rohatyny kniejowe,

Proście chłopka onego prostotę,

W gniazdko proście swoje słowikowe,

A karmijcie go jadłem cukrowym,

A napitkiem go pójcie miodowym,

Udarujcie go darem drogocennym”.

Wonczas zbója Sołowieja zięciowie

Precz rzucili rohatyny kniejowe,

Proszą chłopka onego prostotę,

W to gniazdeczko proszą słowikowe.

Ale chłopek-prostota ich nie słucha,

Tylko jedzie tym sławnym szczerym polem

Do Kijowa-grodu dróżką prostojezdną,

Aż przyjechał do Kijowa sławnego,

Do sławnego księcia na dziedziniec.

Wyszedł kniaź Włodzimierz z Bożej cerkwi,

A wstępował kniaź w komnaty białościenne,

We stołowa tę swoją świetlicę.

Pić poczęto, jeść i chleb pożywać,

Chleb pożywać, obiad obiadować.

Wonczas Kozak stary Ilja Muromiec

Konia pośród dziedzińca osadzał,

A sam szedł w komnaty białościenne.

Wchodził w ową świetlicę stołową,

Drzwi szerokie na oścież otwierał,

Krzyżem żegnał się po uczonemu,

Pokłon składał on po bywałemu,

I na trzy, na cztery strony nisko kłaniał się,

A kniaziowi samemu w osobności,

Jeszcze kniaziom kłaniał się pomniejszym.

Jął Włodzimierz kniaź junaka przepytywać:

„Mów, skąd jesteś, dzielny, śmiały junaku,

Jakim ciebie, junaka, zwą imieniem,

Jak cię, zucha, po ojcu mianują?”

Rzeknie Kozak stary, Ilja Muromiec:

„Ze sławnego ja grodu, z Muromia,

Z tego sioła ja, z Karaczanowa,

Stary Kozak jestem Ilja Muromiec,

Ilja jestem Muromiec, syn Iwanów!”

Kniaź Włodzimierz rzeknie słowa takowe:

„Ej, Kozacze stary, ILjo Muromcze!

A czy dawno żeś z Muromia wyjechał?

Jakżeś jechał do Kijowa stołecznego?”

Na to Ilja rzecze słowa takowe:

„Ejże, sławny Włodzimierzu kijowski!

Na Chrystowej byłem jutrzni w Muromiu,

Na obwiednię w Kijów-grodzie chciałem stanąć,

Ale jazda troszeńkę przypóźniła się.

A jechałem ja dróżką prostojezdną,

Prostojezdną dróżką mimo Czernihowa,

Mimo Nagna onego Czarnego,

Mimo sławnej rzeczki Smrodyni,

Mimo sławnej onej brzozy pochylonej

Jak ten sławny stoi krzyż Lewanidowy”.

Rzekł Włodzimierz doń słowa takowe:

„Toż to, widzisz go, chłopa-prostotę,

W żywe oczy, chłopie, załgiwasz się,

W żywe oczy, chłopie, naigrawasz się!

U sławnego grodu Czernihowa

Wojsk spędzono tam siła – co niemiara,

Że piechotą tam nikt nie przechodził,

Nikt na koniu tam dzielnym nie przejeżdżał,

Bury zwierz tamtędy nie pomykał,

Czarny kruk tamtędy nie przefruwał;

A u tego Bagna u Czarnego,

U tej sławnej rzeczki Smrodyni,

U tej onej brzozy pochylonej,

A u krzyża Lewanidowego

Siedzi zbój Sołowiej, syn Odichmantjowy.

A jak świśnie zbój po słowiczemu,

A jak ryknie rabuś-zbój po zwierzowemu,

Wszystkie trawy-murawy pokładają się,

Wszystkie kwiatki lazurowe osypują się,

Ciemne lasy ku ziemi przyginają się,

Co tam ludzi jest – trupem padają”.

Na to Ilja rzeknie słowa takowe:

„Włodzimierzu, wielki kniaziu kijowski!

Zbój Sołowiej jest na twym dziedzińcu,

Ma wybite prawe oko ze skronią,

Do strzemienia stalowego zbój przykuty”.

Tu Włodzimierz, wielki kniaź kijowski,

Prędziusieńko skoczył kniaź na równe nóżki,

Kunią szubkę na jedno wdział ramionko,

A czapeczkę na jedno włożył uszko,

Wyszedł kniaź na dziedziniec swój szeroki,

Żeby spojrzeć na zbójcę Sołowieja.

Rzekł Włodzimierz książę słowa takowe:

„Świśnij, Sołowieju, po słowiczemu,

Ryknijże, sobako, tu po zwierzowemu”.

Rzecze zbój Sołowiej, syn Odichmantjowy:

„Nie u ciebie, książę, dziś obiadowałem

I nie twego mi słuchać rozkazania,

Bo u Ilji Muromca dziś obiadowałem,

Jego więc rozkazania słuchać będę”.

Rzekł Włodzimierz, wielki kniaź kijowski:

„Ej, Kozacze stary, Iljo Muromcze!

Każ, niech świśnie zbój po słowiczemu,

Każ, niech ryknie zbój po zwierzowemu”.

Wtenczas Ilja rzeknie słowa takowe:

„Ejże, zbójco Sołowieju Odichmantjewiczu!

Świśnij no w pół świstu słowiczego,

Ryknij no w pół ryku zwierzowego”.

Rzeknie zbój Sołowiej, syn Odichmantjowy:

„Ejże, Kozacze stary, Iljo Muromcze!

Moje ranki krwawe wszystkie zapiekają się,

A i usta me cukrowe nie składają się

I nie mogę świsnąć ja po słowiczemu,

Ani ryknąć mogę ja po zwierzowemu.

Przykaż księciu ty Włodzimierzowi,

Niech naleje czarę wina zielonego,

Jak wypiję czarę wina zielonego,

Moje ranki krwawe wszystkie zasklepią się,

A i usta me cukrowe rozewrą się,

Wtenczas świsnę ci po słowiczemu,

Wtenczas ryknę ci po zwierzowemu”.

Rzeknie Ilja do księcia Włodzimierza:

„Włodzimierzu, wielki książę kijowski!

Pójdźże, książę, do świetlicy swej stołowej,

A nalewaj czarę wina zielonego,

Nie maleńką miarę – dzban i pół drugiego,

I zbójowi nieś Sołowiejowi”.

Szedł Włodzimierz, wielki książę kijowski,

Prędko szedł w świetlice swą stołową,

A nalewał czarę wina zielonego,

Nie maleńką miarę – dzban i pół drugiego,

Sycił wino miodami wystanymi

I zbójowi czarę niósł Sołowiejowi.

Zbój Sołowiej, syn Odichmantjowy

Wziął on czarkę od księcia jedną ręką.

Wypił czarkę Sołowiej jednym łykiem

I jak świśnie zbój po słowiczemu,

I jak ryknie zbój po zwierzowemu –

Kopułeczki na teremach[3] przekrzywiły się,

Okienniczki u okienek rozpękały się

Od onego poświstu słowiczego,

A co ludzi było, trupem wszyscy padli;

A Włodzimierz, wielki kniaź kijowski,

Kunią szubką kniaź zasłaniał się.

Wtenczas Kozak stary Ilja Muromiec

Prędko konia dosiadł dzielnego,

Wiózł on zbója Sołowieja w szczere pole

I główeńkę bujną zrąbał zbójowi.

Mówił Ilja jeszcze słowa takowe:

„Zaświstałeś się już po słowiczemu,

Naryczałeś się już po zwierzowemu,

Zasmuciłeś już dość ojców, matek,

Dość już wdów zrobiłeś młodych żonek,

A sierotek z malusieńkich dziatek”.

Stąd to pieśnią sławią Sołowieja,

Sławią pieśnią od tej pory aż po wieki.[4]

 Georgij Judin – Trzy wyprawy Ilii Muromca 

---

[1] Na obiednię – na mszę; tu w znaczeniu: na sumę.

[2] Rohatyna – broń sieczna, drzewcowa, używana głównie w łowiectwie; rodzaj włóczni opatrzonej hakiem przy grocie, który zapobiegał zbyt głębokiemu wbiciu się ostrza

[3] Teremy – wieżyczki cerkiewne.