Jan STANISŁAWSKI (1860 Olszana na Ukrainie – 1907 Kraków) · Wisła pod Tyńcem
|
„Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich” Filipa Sulimierskiego, Bronisława Chlebowskiego, Władysława Walewskiego 1880-1904 – O rzece Wiśle w okolicach Krakowa.
|
|
|
Wisła
|
|
W miejscu, gdzie W. opuszcza Szląsk, poziom jej sięga do 230 mt. npm.; płynie jeszcze kawałek na wsch., skręca później ku płn. na Oświęcim.
 Wisła pod Dębnikami – obraz Ludwika de Laveaux
Zimowa Soła (trochę jak ze Szklanych Kul z pejzażami, kiczowata)- na stronie Cecylii Kawon, gdzie pisze się o tym że Wisła to w rzeczywistości Wi-Soła. [ jest w tym wiele prawdy, bo to Rzeka Ognista: Wątla – Atla, tląca się i Soł-neczna – jedna z najważniejszych królewskich rzek Sistanu, czyli Królestwa SIS (Słowian – Istów – Skołotów). C. B.]
Pod tym miastem przepływa Soła, uboczna W.: rzeczka ta powstaje z kilku potoków, płynących z pod Beskidu i łączących się pod wsią Rajczą w jedną rzekę, która płynie z południa na północ na Żywiec, a przyjąwszy z prawego brzegu dopływ Koszarawę, zaczyna być spławną. Płynie dalej na Kęty i Oświęcim, gdzie zwraca się ku wschodowi i pod wsią Piekłem wpada do W. Dolina Soły jest ścieśniona i skalista. Naprzeciw Soły wpada do W. z lewej strony Czarna Przemsza. Jest to pierwsza większa rzeka, jaką W. przyjmuje z lewej strony; ma ona kierunek z płn. ku płd. Źródła jej znajdują się pod wsią Bzowem (pow. olkuski), niedaleko źródeł Warty (systemat Odry) a poniżej Gorzowa uchodzi do W. Od ujścia Brynicy stanowi granicę polityczną między Szląskiem pruskim a królestwem polskiem. Do Czarnej Przemszy wpada z lewej strony Biała Przemsza, której źródła przytykają do źródeł Pilicy, z prawej zaś strony Brynica, której źródła zbliżają się do Małapanwi (systemat Odry); stanowi ona także granice polityczną między Szląskiem i królestwem polskiem aż do ujścia do Przemszy. Czarna Przemsza od połowy swego biegu jest już spławna dla galarów.
 Wisła pod Krakowem – Henryk Szczygliński
Na północo-wschód Oświęcima przechodzi przez W. most kolejowy, a drugi na północ tegoż miasta pod Czarnuchowicami; w tym miejscu znajduje się także prom. Odtąd płynie W. wprost ku wschodowi na Zator, gdzie z prawego brzegu przyjmuje Skawę. Rzeka ta bierze początek na płn. stokach Babiej Góry, ma kierunek północny (z małym zboczeniem ku wschód.), płynie ku Suchej, gdzie zaczyna być spławną, następnie mija Wadowice i Zator. Od ujścia Skawy W. ścieśnia się coraz bardziej, ścianki i skałki opuszczają się nagle ku wodom a w miejscach, gdzie góry są niższe i niezbyt zbliżone, rozścielają się nad samemi wodami, łęgi gęsto wikłami porosłe a za niemi ciągną się otwarte, wesołe zabrzeża. Powyżej Tyńca przybiera W. z prawego brzegu Skawinę, która wypływa dwoma potokami z pod Lanckorony i wsi Polanki; powyżej Radzieszowa potoki te łączą się ze sobą i powstała stąd rzeka po krótkim biegu północnym, przeważnie, łąkami, wpada do W.
 Galary na Wiśle – Henryk Szczygliński
Około Tyńca (gdzie zbudowany był klasztor na wysokiej, prostopadle do W. spadającej skale) i Piekar znajduje się na W. prom. W. przechodzi tu przez bramę jury krakowskiej, dalej zaś aż ku Krakowowi płynie szerokim rozdołem pośród jury, oblewając w drodze po lewej stronie leżącą wyniosłość Bielany, a nieco dalej po prawej Krzemionki (grota Twardowskiego i piec do wypalania wapna). Wprost Krzemionek na lewym brzegu Wisła oblewa stopy Sikornika, na którym trochę w oddali widnieje usypany kopiec Kościuszki, otoczony u podstawy czerwonemi murami fortu.
 Stanisław Wyspiański – Widok na kopiec z okna pracowni 1905 – widoczna Wisła
Poniżej Sikornika, na wstępie do Krakowa, W. przyjmuje kanał przekopany od Rudawy, ze znacznym spadkiem, obracający młyn Zwierzyniecki. Nieco dalej przechodzi przez W. most kolei żelaznej. Tuż za tym mostem, prawie pod samym Wawelem, wpada do W. sama Rudawa, mająca źródła swe w jurze krakowskiej a płynąca z płn.-zach. na płd.-wschód, pod Wawelem skały jurajskie znowu przysuwają się do rzeki, brzegi w tem miejscu łączy most drogowy. Nieco dalej na Ludwinowie, naprzeciw kościoła św. Stanisława na Skałce, W. przyjmuje podgórską strugę Wilgę, biorącą początek na północy góry Przewódki. Struga ta płynie ku północy na Janowiec, potem na zachód a skręcając się wreszcie na północ mija Swoszowiec (źródła siarczane i zakład kąpielowy) i wpada do W.
 Stanisław Wyspiański – Widok na kopiec z okna pracowni 1905
Pod Krakowem wznosi się poziom W., na 210 mt., rzeka dosięga tu 80 mt. szerokości i staje się spławną dla małych statków (powyżej miasta chodzą po niej tylko galary). Od Krakowa W. zbacza lekko ku płn.-wsch. i ten kierunek zachowuje aż do ujścia Sanu.
 Stanisław Wyspiański – Rudawa 1905
Dolina W. następnie się rozszerza, przyczem góruje brzeg prawy; w milowej odległości od rzeki występują spiętrzające się wyniosłości wyżyny olkuskiej, z których wypływa kilka strumieni, jak Prądnik, biorący początek około wsi Sułoszowej i przepływający malowniczą dolinę Ojcowską. Prądnik płynie z północo-zach. ku płd.-wsch. Prądnik na mapie austryackiego general. sztabu nosi w dolnym biegu nazwę Białucha. O mile poniżej Krakowa pod mogiłą Wandy (fort), wpada z lewej strony do W. Dłubnia, a nieco niżej z prawego brzegu pod Szczurowem pot. Srawa.
|
|
Stanisław Wyspiański – Zakola Wisły (1904) – Widać klasztor Norbertanek – stare święte miejsce Słowian na Salwatorze i Srebrną Górę czyli Bielany z klasztorem Kamedułów
Wisła pod Wawelem – Henryk Szczygliński
Pod Ujściem Solnem przyjmuje W. z prawej strony Babę, biorącą początek ze strumieni spływających z płn.-wsch. stoków Babiej góry, a częścią z płn. stoków góry Biernatki. Kierunek jej biegu jest z płd. ku płn., płynie koło Myślenic na Dobszyce i Gdów. Odznacza się nagłemi przyborami wody. Nieco dalej wpada z lewej strony Szreniawa. Przed ujściem jeszcze tej rzeki spuszczają się znowu stoki wyżyny ku W. i oddalają się znowu lekkim łukiem na milę. Toż samo dzieje się jeszcze na ujściu Nidy (lewy dopł. W.), w okolicy Połańca i Sandomierza. Na tym obszarze pod Ławami wpada z lewej Nidzica, która płynie od Rogowa i Książa, z płn.-zach. na płn.-wschód na Skalbmierz. Z prawego brzegu przyjmuje tu W. ważny dopływ, jakim jest Dunajec, powstający w Tatrach z dwu źródeł (Czarny i Biały), łączących się na płn.-wsch. stronie Nowego Targu. Źródłowe strumienie Dunajca są bardzo obfite w wodę i mają znaczny spadek. Po ich złączeniu Dunajec staje się już rzeką spławną (w niektórych porach roku), skręca na wschód i przyjmuje Białkę, mającą źródłowiska w wysoko leżących jeziorach Tatrzańskich. Między Starym i Nowym Sączem Dunajec przyjmuje Poprad, za pośrednictwem którego systemat W. rozszerza się na płd. stoki Tatr i zbliża się do systematu Dunaju. Źródła Popradu leżą na Węgrzech, w pobliżu źródeł Wagu. Po przyjęciu Popradu Dunajec płynie ku północy i uchodzi poniżej Nowopola, naprzeciw Opatowa, do W. (przewóz).
Jan Nepomucen Głowacki (1802 – 1847 Kraków) – Dunajec Biały
Nieco dalej W. przyjmuje, z lewej strony Nidę; jest to największy z dotychczasowych lewych dopływów. Źródła ma koło Moskorzewa, w pobliżu Pilicy (dopływ lewy W.), płynie na Okszę, Sobków, Pińczów, Wiślicę do Nowego Korczyna, za którym wlewa się do W. Dolina Nidy należy do najpiękniejszych w naszym kraju, posiada malowniczy układ i żyzną glebę. W. płynąc ciągle w kierunku płn.-wschodnim przyjmuje z lewej strony pod Zawadą rzeczkę Czarną, a nieco dalej z prawegu brz. Wisłokę, która źródła swe ma pod samym Beskidem, na zachód od przełęczy Duklańskiej, płynie koło Żmigrodu, Osieka, Jasła, gdzie zaczyna być spławna; dalej na Pilzno, Dębicę i Mielec i wpada do W. naprzeciwko dużej wiślanej kępy, na której leży wś Ostrowy.
Jan Nepomucen Głowacki – Widok na Wisłę i Kopiec Kościuszki
Na przestrzeni od Zawady do Zawichosta wpada z lewej strony do W. sześć krótkich potoków, z tych najważniejsze są: Baranek i Opatówka, wpadająca do W. poniżej Słupczy. Ostatnim karpackim a zarazem ostatnim prawym dopływem w górnym biegu W. jest San. Wypływa on pod samym Beskidem, powyżej wsi Sianek, niedaleko źródeł rzeki Stryja (systemat Dniestru). Kierunek Sanu w górnym biegu jest północno-zach., pod Dynowem skręca się na wschód, płynąc na Rzeszów; od Medyki powraca do pierwotnego kierunku i łączy się z W. pod kątem prostym naprzeciw wsi Szczytniki. Największym jego lewym dopływem jest Wisłok. Pod Rzeszowem zaś przyjmuje z prawej strony rzekę Wiar, która jest tylko o 3 mile oddalona od Dniestru. Poczynając od Medyki ciągnęły się brzegami Sanu rozległe bory sosnowe, których szczątki dziś jeszcze mają pozór puszcz. Z powodów wylewów W. i Sanu ten ostatni zmienia często swe koryto. Obszar trójkątny leżący między W. i ujściem Sanu jest zabagniony. San jest ważny dla spławu drzewa.
Jan Nepomucen Głowacki – Wisła pod Wawelem
Na całej dotychczasowej przestrzeni (pomijając Szląsk) lewy brzeg W. jest znacznie wyniesiony a miejscami nagi, stromy i skalisty, na prawym zaś brzegu, począwszy od ujścia Raby, rozściela się równina porosła lasami sosnowemi, przechodząca w poprzek Dunajca, Wisłoki aż do Sanu (nizina Galicyjska). W głównej dolinie między rozległemi zabrzeżami leży niby druga głębsza dolina, którą sama W. płynie. W miękiej ziemi W. wyżłabia sobie coraz nowe łożysko, a opuszczone, tak zwane Wiśliska, tworzą jeziora, strugi i bagna, porosłe olchą i łozą. Na tej przestrzeni spotykają się też liczne wyspy, porosłe nadwiślańską topolą, dębina lub olbrzymią wikliną.
Julian Fałat – Krajobraz nad Dolnym Sanem
Już od Krakowa, a nawet powyżej tegoż, W. zdatna byłaby do prawidłowej żeglugi, gdyby została uregulowaną, gdyż najmniejsza głębokość wynosi na tej przestrzeni 3 stopy. Od Nidy począwszy, nizina zalegająca obszary praw. brzegu występuje i na lewym brzegu i ciągnie się szerokim pasem wzdłuż rzeki oddalającej się od wyżyny Małopolskiej, oba brzegi leżą tu na jednakowym niskim poziomie.
Jan Nepomucen Głowacki – Ojców [Ziemica Ojców]
